1. Το ζήτημα είναι κατά πόσο οι κοινοτικές ρυθμίσεις για τους γενετικά τροποποιημένους οργανισμούς (Γ.Τ.Ο.) συνιστούν πλήρη εναρμόνιση και άρα είμαστε υποχρεωμένοι ως κράτος-μέλος να συμμορφωθούμε προς αυτές ή αν η εφαρμογή της αρχής της προφύλαξης υπερισχύει του άρθρου 95 της Συνθήκης της ΕΚ, που προβλέπει την εναρμόνιση-προσέγγιση των νομοθεσιών των κρατών μελών με την κοινοτική νομοθεσία για τη λειτουργία της εσωτερικής αγοράς. Η Αρχή της Προφύλαξης, που δεν είναι άλλη από την Αρχή 15 της Διακήρυξης του Ρίο για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη (την οποία υπερψήφισαν το 1992 τα Ηνωμένα Έθνη) είναι προσαρμοσμένη στην ιδιαιτερότητα των ΓΤΟ, μέσα στο Πρωτόκολλο της Καρθαγένης για τη Βιοασφάλεια, το οποίο έχει την ισχύ Διεθνούς νόμου από τις 11/9/2003 και έχει επικυρωθεί από την Ε.Ε. (Κανονισμός 1946/03 του Ευρωκοινοβουλίου) και στην Ελλάδα κυρώθηκε από τη Βουλή με το ν. 3233/2004 (ΦΕΚ Α'51/18.2.2004) «Κύρωση του Πρωτοκόλλου της Καρθαγένης για τη Βιοασφάλεια στη Σύμβαση για τη Βιολογική Ποικιλότητα». 2. Η Αρχή αυτή της Προφύλαξης του Πρωτοκόλλου έχει ενσωματωθεί στην κοινοτική νομοθεσία για τους ΓΤΟ (Οδηγία 2001/18/, Κανονισμοί 1829/03 και 1830/03) και εφαρμόζεται όταν υπάρχει επιστημονική αβεβαιότητα σχετικά με την ύπαρξη ή την έκταση των κινδύνων σε σχέση με την υγεία και το περιβάλλον, λόγω της χρήσης των ΓΤΟ. Ο λόγος δηλαδή για τον οποίο εφαρμόζεται η αρχή της προφύλαξης στους ΓΤΟ είναι επειδή ενδέχεται οι νέες τεχνικές να δημιουργήσουν κινδύνους για το περιβάλλον και την υγεία του ανθρώπου, καθώς έχει αναγνωριστεί η ιδιαίτερη φύση των Γ.Τ.Ο., με την έννοια ότι αποτελούν νέα πηγή ενδεχόμενων κινδύνων για βλάβες μη αναστρέψιμες, επειδή προέρχονται από νέες βιοτεχνολογικές μεθόδους που δεν αποτελούν συνέχεια αλλά ρήξη σε σχέση με τις παραδοσιακές μεθόδους. 1 / 17
Με την αρχή της προφύλαξης καθιερώνεται η επιστημονική αβεβαιότητα, που σημαίνει ότι υπάρχει μια επιστημονική αφετηρία για να διαπιστωθεί ότι η συγκεκριμένη δραστηριότητα μπορεί εν δυνάμει να οδηγήσει σε κάποιες δυσμενείς επιπτώσεις για την υγεία ή και για το περιβάλλον, διότι χωρίς αυτή την επιστημονική βάση η επίκληση της αρχής θα ήταν καταχρηστική. Δηλαδή η επιστημονική αβεβαιότητα για την έκταση των κινδύνων δεν στηρίζεται σε απλές υποθέσεις που δεν έχουν ελεγχθεί επιστημονικά, αντίθετα υπάρχουν επιστημονικές εκτιμήσεις που όμως δεν έχουν πλήρως αποδειχθεί. Επίσης, το ΔΕΚ κάνει ακόμα ένα βήμα τονίζοντας με απόφασή του του 2003 ότι η επιστημονική αβεβαιότητα σχετικά με τις επιπτώσεις στην υγεία δεν συνδέεται αναγκαστικά με νέες ή διαφορετικές επιστημονικές εκτιμήσεις, κάτι που σημαίνει ότι αναγνωρίζει εγγενή όρια στην επιστημονική γνώση. Με την αρχή της προφύλαξης καθιερώνεται ο αποδεκτός κίνδυνος, που δεν είναι παρά το επίπεδο προστασίας έναντι των κινδύνων το οποίο έχει επιλεγεί. Στο κοινοτικό δίκαιο ο αποδεκτός κίνδυνος ταυτίζεται με το υψηλό επίπεδο προστασίας του περιβάλλοντος,της δημόσιας υγείας και των καταναλωτών, η επίτευξη του οποίου αποτελεί νομική υποχρέωση της ΕΕ (άρθρα 2,95(3), 152(1), 153 και 174(2) της ΣυνθΕΕ) και η εξασφάλισή του σε συνθήκες επιστημονικής αβεβαιότητας επιτυγχάνεται με την εφαρμογή της αρχής της προφύλαξης. Ο αποδεκτός κίνδυνος διαμορφώνεται όχι μόνο από την επιστημονική ανάλυση αλλά και από τη διαβούλευση, που το δεύτερο σημαίνει ποια και πόση ανοχή υπάρχει έναντι του κινδύνου από την κοινωνία, ο οποίος μπορεί να είναι και μηδενικός σύμφωνα με την αρχή της προφύλαξης. 3. Σύμφωνα με το άρθρο 4(1) της Οδηγίας 2001/18 για τους Γενετικά τροποποιημένους Οργανισμούς, προβλέπεται ότι «Τα κράτη μέλη, σύμφωνα με την Αρχή της Προφύλαξης μεριμνούν ώστε να λαμβάνονται όλα τα δέοντα μέτρα προκειμένου να αποφεύγονται οι αρνητικές επιπτώσεις για την ανθρώπινη υγεία και το περιβάλλον, οι οποίες μπορεί να οφείλονται στη σκόπιμη ελευθέρωση ή τη διάθεση Γ.Τ.Ο. στην αγορά.» 2 / 17
4. Σύμφωνα λοιπόν με το άρθρο αυτό, με τους όρους να αποφεύγονται οι αρνητικές επιπτώσεις, που μπορεί να οφείλονται στην απελευθέρωση ή διάθεση ΓΤΟ, θεσπίζεται μηδ ενική ανοχή του κινδύνου, διότι αυτός είναι ο αποδεκτός κίνδυνος, που δεν προκύπτει μόνο από την επιστημονική αξιολόγηση αλλά από την ίδια την κοινωνία λόγω της εμπλοκής των πολιτών, σύμφωνα με το άρθρο 24 της Οδηγίας αλλά και σύμφωνα με τα άρθρα 28 και 29 της Οδηγίας, δυνάμει των οποίων για την αξιολόγηση του κινδύνου από τους ΓΤΟ η Επιτροπή υποχρεώνεται να συμβουλεύεται όχι μόνο τις επιστημονικές επιτροπές αλλά και τις επιτροπές (βιο)ηθικής. Συνεπώς, το επίπεδο προστασίας στην Οδηγία ταυτίζεται με το μη κίνδυνο, και αυτό σημαίνει ότι η απόδειξη για ασφάλεια ή έλλειψη πιθανής βλάβης επιρρίπτεται σ αυτόν που επιθυμεί να εισάγει στην αγορά ΓΤΟ. 5. Επειδή, όμως, τα διαθέσιμα επιστημονικά δεδομένα κατατίθενται από τον ενδιαφερόμενο, είναι εύλογο να περιέχονται μόνο εκείνα τα οποία ενισχύουν τη θέση του και συνεπώς η αξιολόγηση δεν είναι πλήρης. Σύμφωνα όμως με την αρχή της προφύλαξης, θα πρέπει η αξιολόγηση των κινδύνων να περιλαμβάνει και τις αντίθετες απόψεις (όπως καθιερώνεται στο Ψήφισμα του Ευρωκοινοβουλίου του 2000 για την αρχή της προφύλαξης) αφού είναι γνωστή η επιστημονική αβεβαιότητα στο χώρο της βιοτεχνολογίας. Όταν υπάρχει αντίθετη άποψη, σημαίνει ότι η επιστημονική γνώση είναι ατελής, επομένως δεν αποδεικνύεται ανυπαρξία κινδύνων αλλά αντίθετα αποδεικνύεται επιστημονική αβεβαιότητα. 3 / 17
6. H Ευρωπαϊκή Αρχή για την Ασφάλεια των Τροφίμων (EFSA), όταν κάνει αξιολόγηση κινδύνου για τους ΓΤΟ, πρέπει να τηρεί το επίπεδο προστασίας της Οδηγίας για μηδενικό κίνδυνο, το οποίο όμως δεν τηρεί, διότι στην EFSA δεν διασφαλίζεται η ύπαρξη αντίθετης άποψης αφού οι συμμετέχοντες σ αυτήν επιστήμονες είναι υπέρ των μεταλλαγμένων. 7. H αξιολόγηση του κινδύνου σε σχέση με την υγεία δείχνει ότι συνεχίζει να υφίσταται επιστημονική αβεβαιότητα /ατελής επιστημονική γνώση/ ως προς τις επιπτώσεις στην υγεία από τη χρήση των ΓΤΟ, διότι υπάρχουν επιστημονικές εκτιμήσεις για: α) πιθανή εμφάνιση άγνωστων και μη μελετημένων πρωτεϊνών που προκαλούν τοξικότητα και αλλεργίες (βιβλίο καθηγητή Κουρέτα -Ιατρικός Σύλλογος Θεσ/νίκης) β) μεταπήδηση από γενετικά τροποποιημένα φυτά αλληλουχιών DNA από φάρμακα και αντιβιοτικά (Κουρέτας) και διοχέτευση φυτικού DNA στα ζώα και στο έντερο του ανθρώπου (Κουρέτας). Στο α) Η πιθανή τοξικότητα και οι πιθανές αλλεργίες από τα γενετικά τροποποιημένα φυτά προέρχονται από φαινόμενα γενετικής θέσης (position effects), επειδή η ενσωμάτωση νέων γονιδίων στο DNA του ξενιστή είναι μια τυχαία διαδικασία και με τη γενετική τροποποίηση, γονίδια του ξενιστή μπορεί να σιγήσουν ή να εκφρασθούν ενώ δεν θα έπρεπε (Hirel et al 1992, Matzke and Matzke 1998, στο Δημήτρης Κουρέτας, Μεταλλαγμένα προϊόντα). Αυτό έχει ως αποτέλεσμα είτε την ανεπάρκεια κάποιου συστατικού (π.χ.μιας πρωτεΐνης), είτε την παρουσία μιας λάθος πρωτεΐνης στο λάθος μέρος ή σε λάθος ποσότητα, ή όλα αυτά σε συνδυασμό (Dale et al 1998, στο παραπάνω). Όλα αυτά μπορεί να δώσουν μια «μη προσδοκώμενη και πιθανότατα απρόβλεπτη διαταραχή της γενετικής λειτουργίας του ξενιστή, πράγμα που μπορεί να σημαίνει την παραγωγή νέων τοξινών, αλλεργιογόνων, καθώς και ποικίλες αλλαγές στη διατροφική αξία του γ.τ. φυτού, που αγνοούνται παντελώς, πιθανότατα και σκόπιμα από τις εταιρίες των ΓΤΟ. Έτσι οι ΓΤΟ θα πρέπει να αντιμετωπίζονται ως νέοι οργανισμοί που δεν γνωρίζουμε αν περιέχουν τοξικές ουσίες ή έχουν αλλεργιογόνο δράση. Στα στοιχεία που παρουσιάζουν οι εταιρίες για να πάρουν έγκριση για καλλιέργεια και 4 / 17
διακίνηση των γ.τ. προϊόντων τους, η δοκιμασία άμεσης τοξικότητας γίνεται με παρασκευάσματα που απομονώνονται από άλλη πηγή και όχι από ολόκληρο το γ.τ. φυτό (περίπτωση π.χ. του καλαμποκιού ΒΤ, όπου οι καλλιέργειες έχουν 100 και πλέον φορές μεγαλύτερα επίπεδα δ-ενδοτοξίνης από τα σπρέι ΒΤ, τα οποία προκαλούν αλλεργικές αντιδράσεις, σύμφωνα με 3 μελέτες: Bernstein et al,1999 στο παραπάνω) Δεν εξασφαλίζεται με τίποτα η έλλειψη τοξικότητας στον καταναλωτή, αφού οι πληροφορίες που υπάρχουν από αρκετές ανεξάρτητες εργασίες οδηγούν στο συμπέρασμα της μη προβλεψιμότητας. Οι δοκιμές αυτών των προϊόντων σε πειραματόζωα από τις Εταιρίες διαρκούν λίγες εβδομάδες, ενώ για να διαπιστωθεί μια τέτοια πιθανή τοξικότητα θα απαιτούνταν μακροχρόνια πειράματα. Γι' αυτό το λόγο, έχουμε ήδη πολλά παραδείγματα ανεπιθύμητων αποτελεσμάτων, τα οποία τoυς είχαν διαφύγει : 1. Στο Μισούρι του Τέξας 100.000 στρέμματα με γ.τ. βαμβάκι της Μονσάντο είχαν μεγάλο πρόβλημα. Σε μερικές περιπτώσεις τα φυτά έριξαν τις μπάλες βαμβακιού, ενώ σε άλλα το ξένο DNA δεν εκφράσθηκε σωστά, και έτσι όλη η σοδειά εξολοθρεύτηκε από το φυτοφάρμακο Roundup στο οποίο έπρεπε να είναι ανθεκτικό(fox, 1997, ίδιο). Γι' αυτό το λόγο η εταιρία αναγκάστηκε να πληρώσει αρκετά εκατομμύρια δολάρια στους αγρότες. Όμως τα απρόβλεπτα προβλήματα στην καλλιέργεια (λόγω του «position effect),γιατί να μην έχουν και σχέση και με την περιεκτικότητα σε διάφορες ουσίες, που να αντανακλούν τελικά και στη διατροφική ασφάλεια, αφού το συγκεκριμένο βαμβάκι καταλήγει στη διατροφική αλυσίδα των ζώων και του ανθρώπου; 2. Σε γ.τ. καπνό οι ερευνητές μαζί με το ζητούμενο λιπαρό οξύ (γ-λινολεϊκό οξύ) δημιούργησαν χωρίς να το θέλουν, εξ αιτίας τυχαίας ενσωμάτωσης του ξένου DNA και ένα τοξικότατο για τον άνθρωπο οξύ (δεκαοκτατετραενικό), που δεν περιέχεται στο φυσικό καπνό (Reddy and Thomas, 1996) 3. Σε γ.τ. ζύμη, το 1995 μια ερευνητική ομάδα (Inose and Murata, 1995), παρεμβαίνοντας στο γένωμά της είχε ως αποτέλεσμα την αύξηση κατά 40-200 φορές του επιπέδου μιας τοξικότατης ουσίας (φωσφοφρουκτοκινάσης), η οποία είναι μεταλλαξιγόνος. Η διαταραχή της αρχιτεκτονικής του γενώματος ήταν κατά πάσα πιθανότητα υπεύθυνη για την απρόβλεπτη και ανεπιθύμητη συσσώρευση του μεταλλαξιογόνου αυτού μεταβολίτη. 5 / 17
4. Σε γ.τ. πατάτα προστέθηκε μια ουσία από άλλο φυτό (η αγλουτινίνη Galvanthus nivalis), η οποία αυξάνει την ανθεκτικότητα του φυτού σε έντομα και σκουλήκια (Even and Pusztai, 1999 στο γνωστό επιστημονικό περιοδικό Lancet). Ταϊστηκαν αρουραίοι με τέτοιες πατάτες και μετά από ορισμένο χρονικό διάστημα παρατηρήθηκε σημαντική διαταραχή στο γαστρεντερικό τους (αύξηση του αριθμού των κυττάρων του λεπτού εντέρου). Για να παρατηρηθεί όμως αυτό έγινε επισταμένη μελέτη σε βάθος της κατάστασης διαφόρων οργάνων του σώματός τους. Οι μελέτες που υπάρχουν στους φακέλους προς έγκριση των γ.τ. δφυτών δεν περιλαμβάνουν όλες τις δυνατές παρενέργειες, επειδή είναι πλημμελείς από τον τρόπο που γίνονται. 5. Το 1989 στις ΗΠΑ συνέβη η πρώτη τραγωδία και είχαμε 37 θανάτους και πάνω από 1500 σοβαρά ασθενείς, κάποιους μάλιστα με μόνιμη ολική ανικανότητα. Η εταιρεία Showa Denko χρησιμοποίησε ένα νέο τύπο γ.τ. Βακίλου για να μεγιστοποιήσει την παραγωγή τρυπτοφάνης (ένα αμινοξύ για διαιτητική χρήση στους ανθρώπους). Η τροποποίηση είχε ως αποτέλεσμα και την παραγωγή ουσιών στο παρασκεύασμα της τρυπτοφάνης σε πολύ μικρές συγκεντρώσεις (κάτω του 0.01% του τελικού προϊόντος). Αυτές οι προσμίξεις προκάλεσαν την ασθένεια με άγνωστο μηχανισμό (σημαντική παρατήρηση: η νομοθεσία επιβάλλει την ανίχνευση συστατικού αν είναι πάνω από 0.1%, και τη σήμανσή του αν είναι πάνω από 0.9%). Παρόλη την τραγωδία, το 1996 στη Μ. Βρετανία πήρε έγκριση με τις ίδιες προϋποθέσεις ένα σκεύασμα βιταμίνης Β2). Κι όλα αυτά, ενώ μόλις χτες μελέτη αποκάλυψε ότι πειραματόζωα που τράφηκαν με το ήδη εγκεκριμένο γενετικά μεταλλαγμένο καλαμπόκι της Monsanto MON863 παρουσίασαν σημάδια τοξικότητας στο συκώτι και τα νεφρά. Πρόκειται για έρευνα του καθηγητή Ζιλ Ερίκ Σεραλινί, ειδικού στον τομέα της Γενετικής του γαλλικού πανεπιστημίου της Καέν και της Greenpeace. Αυτή είναι η πρώτη φορά που εμφανίζονται τοξικές επιπτώσεις σε εσωτερικά όργανα από κάποιο μεταλλαγμένο προϊόν, που έχει ήδη πάρει από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή έγκριση για κατανάλωση από τους ανθρώπους. Στο β. Πρακτικά σε όλα τα γ.τ. φυτά βρίσκονται γονίδια ανθεκτικότητας σε αντιβιοτικά,λόγω του τρόπου εισαγωγής του ξένου DNA. Πιθανότατα αυτά τα γονίδια μπορούν να μεταφερθούν σε βακτήρια, τα οποία μπορούν να γίνουν ανθεκτικά στα αντιβιοτικά. Μελέτες για το ελεύθερο φυτικό DNA έχουν δείξει ότι μπορεί σε ένα ποσοστό να περνάει σε μεγαλομοριακή μορφή μέσω του γαστρεντερικού και να ανιχνεύεται σε ιστούς ζώων 6 / 17
όπως η αγελάδα και η κότα καθώς επίσης και στο γάλα (Einspanier et al, 2001). Επίσης, έχει αποδειχθεί ότι το ελεύθερο DNA έχει χρόνο ημιζωής 6 λεπτά στο γαστρεντερικό του ανθρώπου, χρόνος πολύ αρκετός για να μεταφερθεί σε βακτήρια που ζουν εκεί. Από άλλη μελέτη (Mercer et al, 1999) βρέθηκε ότι γ.τ. πλασμίδιο επιβιώνει μέχρι και μια ώρα σε ανθρώπινο σάλιο. Μιας λοιπόν και το DNA των γ.τ. φυτών δεν διασπάται εντελώς μέσα στο στόμα, είναι δυνατόν να μεταφερθεί σε βακτήρια του στόματος και να τα μετατρέψει σε ανθεκτικά σε αντιβιοτικά. Αυτό σημαίνει ότι μια σειρά από αντιβιοτικά αχρηστεύονται, πράγμα που δεν πρέπει να συμβεί με κανένα τρόπο (παράδειγμα το αντιβιοτικό καναμυκίνη). Η Βρετανική Βασιλική Εταιρεία σε έγγραφό της το 1999 τονίζει ότι η χρήση γονιδίων ανθεκτικότητας στα αντιβιοτικά στα γ.τ. τρόφιμα είναι ένας απαράδεκτος κίνδυνος για τον άνθρωπο (ΒΜΑ, 1999). Στο Ψήφισμα της Ολομέλειας του Ευρωκοινοβουλίου με αρ.αρ.1419/2005 η Ολομέλεια συστήνει την απαγόρευση της καλλιέργειας ΓΤΟ που περιέχουν γονίδια ανθεκτικά στα αντιβιοτικά. 8. Εχει πια αποδειχθεί η επικινδυνότητα όσον αφορά στις επιπτώσεις στο περιβάλλον. A. Η επιμόλυνση είναι αποδεκτή από όλους και μάλιστα δεν είναι δυνατόν να «αποσυρθεί». Αυτό στοιχειοθετείται: α) όσον αφορά στη φυτική βιοποικιλότητα. Πρόσφατα, έκθεση της NAFTA (Βορειοαμερικανική Ζώνη Ελεύθερων Συναλλαγών μεταξύ ΗΠΑ, Καναδά και Μεξικού), που αφορά στην περίπτωση του Μεξικού, στο οποίο έχουν εντοπιστεί από το 2001 τεράστιες εκτάσεις επιμολυσμένες από μεταλλαγμένο καλαμπόκι, το οποίο εισάγεται από της ΗΠΑ, αναφέρει ότι τα μεταλλαγμένα τρόφιμα εγκυμονούν 7 / 17
τεράστιους κινδύνους για τη βιοποικιλότητα μιας χώρας και προτείνει μορατόριουμ στις μεταλλαγμένες καλλιέργειες για να προστατευτεί η βιοποικιλότητα, και για το καλαμπόκι προτείνει να εισάγεται αλεσμένο και να σημαίνεται) β) όσον αφορά την υπόλοιπη βιοποικιλότητα. i) Πείραμα Αγγλίας: έρευνα στον αγρό σε 60 περιοχές επί τρία χρόνια με χρηματοδότηση της Βρετανικής κυβέρνησης από τη Βασιλική Ακαδημία των επιστημών σε καλλιέργειες γ.τ. ζαχαρότευτλων, ελαιοκράμβης, καλαμποκιού. Παρατηρήθηκαν αύξηση χρήσης ζιζανιοκτόνων, ανάπτυξη ανθεκτικών ζιζανίων, καταστροφή ωφέλιμων εντόμων, μείωση πουλιών, αλλοίωση βιοποικιλότητας. Αποδείχθηκε δηλαδή ότι οι επιπτώσεις στην υπόλοιπη βιοποικιλότητα από τη καλλιέργεια γ.τ ειδών (εκτός του καλαμποκιού, που όμως οι συμβατικές καλλιεργήθηκαν με ισχυρότατα φυτοφάρμακα όπως π.χ. το Atrazin που είναι απαγορευμένο στην ΕΕ) είναι σημαντικά μεγαλύτερες από τις επιπτώσεις των συμβατικών καλλιεργειών. ii) Πεταλούδα Mονάρχης: το ΜΟΝ810 της Μονσάντο μετά από διετή έρευνα κρίθηκε ότι έχει επιπτώσεις στις προνύμφες της Πεταλούδας Μονάρχης, γεγονός που ήταν άγνωστο το 1998 που εγκρίθηκε. iii) Μέλισσες: τα γενετικά τροποποιημένα φυτά έχουν και τροποποιημένη οσμή, που επηρεάζει τη συμπεριφορά των μελισσών στη κυψέλη, με συνέπεια τη θανάτωση της βασίλισσας και ήδη υπάρχουν ερευνητικά αποτελέσματα επιπτώσεων της ελαιοκράμβης στις μέλισσες, δηλαδή επιπτώσεις στην υγεία του καταναλωτή και της μέλισσας ώστε να αλλάζουν και τα χαρακτηριστικά του μελιού, που είναι εθνικό μας προιόν. Στις ΗΠΑ συμβαίνει κάτι το πρωτοφανές. Στην ανατολική ακτή παρατηρείται μέχρι και 70% μείωση του πληθυσμού των μελισσών, ενώ στη δυτική μέχρι και το 60%. Οι μελισσοκόμοι μιλάνε για εθνική καταστροφή και οι New York Times υπολόγισαν ότι οι ζημιές στην γεωργία θα ανέλθουν στο ύψος των 14 δις δολαρίων εξαιτίας αυτής της μείωσης (λόγω της μη επικονίασης στα φυτά από τις εξαφανισμένες μέλισσες). Οι επιστήμονες εκεί μιλάνε για το σύνδρομο CCD (από το Colony Collapse Disorder), που το χαρακτηρίζουν σαν ένα είδος Αids τη ς Μελισσοκομίας και δημιούργησαν τη CCD Working Group, για να μελετήσουν το «μυστηριώδες φαινόμενο». 8 / 17
Έχουν, μάλιστα, ως στοιχείο υπέρ τους και τα αποτελέσματα μιας έρευνας του γερμανικού πανεπιστημίου της Γένας στη Θουριγγία. Συγκεκριμένα, ομάδα επιστημόνων του, υπό την εποπτεία του καθηγητή Hans-Hinrich Kaatz, πειραματίσθηκε με το γ.τ. καλαμπόκι ΒΤ, που περιέχει γονίδια του βακίλου της Θουριγγίας (ΒΤ), το οποίο βρίσκεται στο έδαφος και είναι τοξικό για τα έντομα. Δεν παρατηρήθηκε άμεση τοξική επίδραση στις μέλισσες, όμως διαπιστώθηκε κάτι το φρικιαστικό: άλλαξε η επιφάνεια του εντέρου τους και μειώθηκε τόσο πολύ η αντίσταση του ανοσοποιητικού τους συστήματος, ώστε άρχισαν να προσβάλλονται πολύ εύκολα, από διάφορα παράσιτα και να μειώνεται δραματικά ο πληθυσμός τους (στοιχεία από το περιοδικό Der Spiegel Nr 12/19.3.07). Πρόκειται δηλαδή για την επιβεβαίωση (αν και το πείραμα ήταν περιορισμένης έκτασης, αφού δεν συνεχίσθηκε η χρηματοδότησή του) του συνδρόμου για το οποίο μιλούν οι αμερικανοί επιστήμονες, όμως ταυτόχρονα και της αιτίας του, που είναι οι τοξίνες του ΒΤ. B. Οσον αφορά στη παραπέρα ρύπανση του περιβάλλοντος με επί πλέον χρήση ζιζανιοκτόνων και φυτοφαρμάκων (Επισημάνσεις από Κουρέτα και Benbrook). Τα επιχειρήματα των εταιρειών των μεταλλαγμένων για τα γ.τ.φυτά, ότι δηλ. θα χρειάζονται λιγότερη υποστήριξη με χημικά ζιζανιοκτόνα και εντομοκτόνα και άρα θα είναι μεγάλη η προσφορά τους στη βελτίωση της χημικής ρύπανσης του περιβάλλοντος, δεν αληθεύουν. Στην πραγματικότητα, όχι μόνο δεν θα λιγοστέψει η χημική ρύπανση, αλλά θα αυξηθεί: ι) Όσον αφορά στα ζιζανιοκτόνα: Τα περισσότερα καλλιεργήσιμα γ.τ. φυτά με ανθεκτικότητα στα ζιζανιοκτόνα έχουν αντοχή στη δραστική ουσία glyphosate (υψηλής δοσολογίας). Πανεπιστημιακές μελέτες δείχνουν μια αύξηση 5% στο ποσοστό γραμμαρίων ανά στρέμμα στη χρήση ζιζανιοκτόνων στις γ.τ. ποικιλίες σόγιας, σε σχέση με τις συμβατικές. Οι αγρότες στις ΗΠΑ που καλλιέργησαν γ.τ. σόγια (Roundup-Ready), υπερδιπλασίασαν την ποσότητα ανά στρέμμα χρησιμοποιούμενων ζιζανιοκτόνων, ενώ κατά μέσο όρο το 2000 είχαμε αύξηση 1,3 φορές. Στην Αργεντινή οι καλλιεργητές γ.τ. σόγιας αύξησαν τη χρήση σε μεγαλύτερο βαθμό και το 2000 έφθασε στις 2,3 φορές. (Benbrook, 2000, στο: Οι Γ.Τ.Ο., η χρήση παρασιτοκτόνων και οι εναλλακτικές λύσεις. Διδάγματα από τις εμπειρίες στις ΗΠΑ, καθώς και Antoniou, 1999 στο Δ. Κουρέτας, Μεταλλαγμένα Προϊόντα). 9 / 17
Η αιτία γι' αυτό είναι ότι οι αγρότες τα χρησιμοποιούν άφοβα πια, επειδή η σόγια δεν καταστρέφεται, κατά τη διάρκεια όλης της καλλιεργητικής περιόδου (ούτε καν οργώνουν πια). Και επειδή αυτό οδηγεί σε ανάπτυξη «υπερζιζανίων» (ανθεκτικών στα ζιζανιοκτόνα), όπως το ζιζάνιο Ερίγερο (Erigeron canadensis), σε μεγαλύτερο βαθμό, λόγω του ότι η ανθεκτικότητα κωδικοποιείται γενετικά στις γ.τ. ποικιλίες (Hartzler, 1999, στο παραπάνω). ιι) Όσον αφορά στα εντομοκτόνα: Η τεχνολογία ΒΤ δεν άλλαξε καθόλου τη χρήση των εντομοκτόνων ανά στρέμμα βαμβακοκαλλιέργειας, μετρούμενη σε αριθμό χρήσεων. Και επειδή θα αναπτυχθεί και εδώ ανθεκτικότητα στα έντομα (πιο γρήγορα αφού η τοξίνη του ΒΤ υπάρχει συνέχεια στο φυτό), είναι σίγουρο ότι στο μέλλον θα αυξηθεί και η χρήση των εντομοκτόνων, αλλά θα αχρηστευθεί και το ΒΤ σαν ένα από τα μοναδικά όπλα των Βιοκαλλιεργητών. Γ. Σε ότι αφορά το έδαφος και τους μικροοργανισμούς σε αυτό, δεν υπάρχουν στοιχεία σχετικά με τις επιπτώσεις των γ.τ.ο. και πως μπορούν αυτές να αντιμετωπισθούν (Συνέδριο ΟΟΣΑ για τις Προκλήσεις και τους Κινδύνους από τους Γ.Τ.Ο., Μάαστριχτ, 16-18 Ιουλίου 2003). 9. Το ελληνικό Σύνταγμα επιβάλλει την πρόληψη στον τομέα προστασίας του περιβάλλοντος σύμφωνα και με το άρθρο 24 παρ.1 του Σ. και άρθρο 174 παρ. 2 ΣυνθΕΚ και αναγνωρίζει την αρχή της πρόληψης (preventive principle) ως δεσμευτικό κανόνα δικαίου (βλ. και ΣτΕ 59/1993, Τ.Ν.Π. «ΝΟΜΟΣ»), σύμφωνα με την οποία πρέπει να λαμβάνονται προληπτικά μέτρα, δεδομένου ότι οι περιβαλλοντικές βλάβες είναι δυσχερώς επανορθώσιμες ή και ανεπανόρθωτες, εάν η συγκεκριμένη δραστηριότητα είναι επιβλαβής για το περιβάλλον. 10. Επειδή λοιπόν σύμφωνα με τα παραπάνω, οι κίνδυνοι για το περιβάλλον είναι 10 / 17
υπαρκτοί και για την υγεία μας άγνωστοι, οι κοινοτικές ρυθμίσεις δεν παρέχουν πλήρη ασφάλεια και δεν αρκούν για την πραγματοποίηση του ειδικού σκοπού της αρχής της προφύλαξης, άρα δεν αποτελούν πλήρη εναρμόνιση, επομένως δεν είμαστε υποχρεωμένοι ως κράτος-μέλος να συμμορφωθούμε προς αυτές και μπορούμε να θεσπίσουμε εθνικές διατάξεις εκτός του πλαισίου της κοινοτικής νομοθεσίας. 11. Άλλωστε η χώρα μας έχει και επιπλέον ιδιαιτερότητα: ι. Υπάρχει Πλούσιο Γενετικό Υλικό, το οποίο κινδυνεύει άμεσα με επιμόλυνση (π.χ. ελαιοκράμβη). Οι γενετικοί Πόροι-Βιοποικιλότητα είναι η ποικιλότητα σε γονίδια, είδη και οικοσυστήματα και είναι αποτέλεσμα της πάνω από 3 εκατομ. έτη εξέλιξης πάνω στον πλανήτη. Το ανθρώπινο είδος εξαρτάται από αυτήν για την επιβίωσή του, αφού ο όρος ταυτίζεται με τη «Ζωή» στη Γη. Υπολογίζεται ότι υπάρχουν 30 εκατομ. είδη και έχουν περιγραφεί μόνο τα 1,7 εκ. Η Αγροβιοποικιλότητα περιλαμβάνει τα είδη που χρησιμοποιούν οι γεωργοί κατά την εφαρμογή της γεωργικής δραστηριότητας. Η Ελλάδα συγκαταλέγεται στις πιο πλούσιες σε φυτογενετικούς πόρους. Έχουν αναφερθεί περί τα 6000 είδη φυτών (800 ενδημικά), πιστεύεται όμως ότι είναι πολύ μεγαλύτερος ο αριθμός τους, καθώς δεν έχει εξερευνηθεί πλήρως η χώρα σ' αυτό το πεδίο. Ο πλούτος αυτός είναι αποτέλεσμα της μακράς γεωργικής ιστορίας της χώρας, της ποικιλίας του φυσικού περιβάλλοντος, των σχέσεών της με τις γειτονικές και πιο μακρυνές περιοχές από τα προϊστορικά κιόλας χρόνια, της πρώιμης ανάπτυξης της επιστημονικής και πρακτικής γνώσης της Βοτανικής και Φαρμακευτικής, καθώς και των μαζικών μετακινήσεων πληθυσμών σε διάφορες ιστορικές περιόδους. Ιδιαίτερα πλούσιο υλικό υπάρχει στα αγροστώδη, τα κτηνοτροφικά φυτά, τα όσπρια, τα κηπευτικά, την άμπελο, τις ελιές καθώς επίσης στα άγρια είδη, που χρησιμοποιούνται στη μαγειρική, στην αρωματοποιία και φαρμακευτική. Σε συνδυασμό με τη γεωργία τύπου «τοπικής αυτάρκειας», που ήταν ο κανόνας μέχρι τα 11 / 17
μέσα του περασμένου αιώνα, έχουμε πλούσιο υλικό σε ντόπιες (γηγενείς) ποικιλίες και είδη. Τα τελευταία όμως χρόνια έχουμε σημαντικές απώλειες σε καλλιεργούμενο γενετικό υλικό, λόγω αντικατάστασής του από μοντέρνες ποικιλίες που εισήχθησαν κύρια από το εξωτερικό (π.χ. δημητριακά, κηπευτικά, δένδρα κ.λ.π.) Οι «επιτυχίες» της επιστήμης της Γενετικής Βελτίωσης των φυτών οδήγησε στην αρνητική επίδραση στην Βιοποικιλότητα. Τελευταία, οι ποικιλίες της Μοριακής Γενετικής Τροποποίησης θα έχουν σοβαρότατες επιπτώσεις όχι μόνο στην υγεία και την οικονομία αλλά και στη βιοποικιλότητα γενικά, καθώς και σ' αυτήν καθ αυτή τη μορφή γεωργίας για τοπικά, επώνυμα-ποιοτικά, βιολογικά προϊόντα ειδικά. ιι. Έχουμε προϊόντα ΠΟΠ, ΠΓΕ, βιολογικά και γενικά προιόντα ποιότητας των οποίων η παραγωγή θα παρεμποδισθεί. ιιι. Θα υπάρχει αθέμιτος ανταγωνισμός από τους καλλιεργητές ΓΤΟ έναντι των συμβατικών, βιολογικών καλλιεργητών, των καλλιεργητών Π.Ο.Π., Π.Γ.Ε, Ο.Π.Α.Π., Ε.Π.Π.Ε. Αλλιώς, η δυνατότητα άσκησης των άλλων μορφών παραγωγής και διαθεσης των προϊόντων παρεμποδίζεται με αθέμιτα μέσα, κάτι το οποίο είναι αντίθετο με τις συνθήκες των Ε.Κ. ακόμη και αυτές που υποστηρίζουν την «ελεύθερη αγορά». ιν. Μικροί κλήροι και γεωγραφικά διαμερίσματα (ενότητες) -Αδύνατη συνύπαρξη - υπονόμευση της ανταγωνιστικότητας της ελληνικής παραγωγής. Όσον αφορά στον μικρό κλήρο: Μελέτες δείχνουν ότι ο μέσος κλήρος στην ελληνική Γεωργία παραμένει μέχρι τώρα πολύ μικρός. Ο αριθμός των εκμεταλλεύσεων είναι πολύ μεγάλος. Το ίδιο και ο κατακερματισμός τους. Η τάση που υπήρχε μέχρι τώρα ήταν η κατάτμηση (αδελφομοίρια) παρά η συγκέντρωση. Σε κάθε εκμετάλλευση είχαμε περίπου 6 αγροτεμάχια κατά μέσο όρο, με 5,9 στρέμματα το καθένα. Η εκτίμηση που γίνεται είναι ότι θα χρειασθούν πάνω από 50 χρόνια για να υπάρξει συγκεντροποίηση και αύξηση των 12 / 17
εκτάσεων των μεγαλύτερων αγροτικών εκμεταλλεύσεων. O μικρός λοιπόν και κατακερματισμένος κλήρος κάνει αδύνατη επιστημονικά και νομικά την "Συνύπαρξη", γιατί οι πολύ κοντά συνήθως ευρισκόμενες διαφορετικές καλλιέργειες θα επιμολύνονται από τις γεν. τροποποιημένες και θα είναι αδύνατον να πεισθούν όλοι οι διαφορετικοί και πολλοί στον αριθμό ιδιοκτήτες μιας περιοχής, να καλλιεργήσουν το ίδιο γ.τ. είδος (κάποιοι ανάμεσά τους δε θα το δεχθούν). Μπορούμε λοιπόν να φανταστούμε τι μπορεί να συμβεί σε μια κοινότητα, αν κάποιοι από τους αγρότες καλλιεργήσουν γ.τ. προϊόντα. Οι άλλοι που θα πάθουν μεγάλη ζημιά, μπορεί να στραφούν δυναμικά ενάντια στις γ.τ. καλλιέργειες και να τις καταστρέψουν. Ή μπορεί να στραφούν νομικά ενάντια στους καλλιεργητές γ.τ. και να απαιτήσουν να τους πληρώσουν τη ζημιά, εμπλεκόμενοι σε μια ατέλειωτη σειρά δικών. Σίγουρα θα αρχίσουν να παίζουν τους ντέντεκτιβς, τους δικηγόρους κλπ. για να προστατέψουν την παραγωγή τους. Η τοπική κοινωνία θα χωρισθεί στα δύο και ο ένας θα υποβλέπει και θα υποψιάζεται τον άλλο. Κάθε ίχνος ποιότητας και κοινοτικής ζωής στο χωριό και την επαρχία θα εξαφανισθεί και οι νέοι θα θέλουν να φύγουν το γρηγορότερο. Η ποιότητα (ΠΟΠ, ΠΓΕ, Βιολογικά κ.λ.π.) είναι το μοναδικό στοιχείο που μπορεί να στηρίξει την ελληνική Μεσογειακή Γεωργία και οι μικρές ιδιοκτησίες (από μειονέκτημα για την εντατική χημική γεωργία) να μετατραπούν σε πλεονέκτημα για τους σκοπούς της ποιότητας (προσωπική επιμέλεια και επίβλεψη). ν) Θα έχουμε οικονομικές-κοινωνικές επιπτώσεις στη κοινωνία της επαρχίας από τη χρήση ΓΤΟ (μείωση αγροτικού πληθυσμού, υπονόμευση της διαφοροποίησης του αγροτικού προϊόντος). νι) Υπάρχει μεγάλος αριθμός βιοτεχνιών και βιομηχανιών που στηρίζονται στην εξασφάλιση πρώτων υλών διαφορετικών από αυτές που παρέχονται από είδη και ποικιλίες στον υπόλοιπο πλανήτη. Τα παραπάνω αναφερόμενα για την ιδιαιτερότητα της χώρας μας συνηγορούν για απαγόρευση των καλλιεργειών εν όψει και του νομικού κενού ως προς την καλλιέργεια διότι δυνάμει του άρθρου 26 α της Οδηγίας μας δίνεται η δυνατότητα να θεσπίσουμε εθνικά μέτρα 13 / 17
για τη συνύπαρξη που να αποφεύγεται η ακούσια παρουσία ΓΤΟ επομένως μόνο με την απαγόρευση των καλλιεργειών θα επιτευχθεί αυτό. Επιπλέον, ακόμη και στο πλαίσιο της πολιτικής της Ε.Ε. για τη συνύπαρξη, η συνύπαρξη γ.τ.ο. με συμβατικές και βιολογικές καλλιέργειες και εκτροφές θα μπορεί να είναι εφικτή μονο στο βαθμό που θα διασφαλισθεί η ύπαρξη περιοχών ελεύθερων από γ.τ.ο. (Συνέδριο ΟΟΣΑ για τις Προκλήσεις και τους Κινδύνους από τους Γ.Τ.Ο., Μάαστριχτ, 16-18 Ιουλίου 2003, σελ. 166). Ψήφισμα Ευρωκοινοβουλίου της 18-12-2003- «οι κοινοτικές ρυθμίσεις για τη συνύπαρξη πρέπει να παρέχουν στα κράτη μέλη τη δυνατότητα να απαγορεύουν ολοσχερώς τη καλλιέργεια». 12. Επειδή, άλλωστε, το ψήφισμα του Ευρωκοινοβουλίου αρ.1495/2005 συστήνει αμεσα μέτρα για την εμπορική εισαγωγή οικιακών -διαγονιδιακών ζώων όπως το να μην απελευθερώνονται αυτά στο περιβάλλον, για τα διαγονιδιακά ψάρια να μην εκτρέφονται σε ιχθυοτροφεία και όταν χρησιμοποιούνται για παρασκευή για φάρμακα φυτά και ζώα γενετικά τροποποιημένα να παραμένουν σε κλειστό περιβάλλον. Γι αυτό εμείς προτείνουμε και την απαγόρευση του γενετικά τροποποιημένου ζωικού πολλαπλασιαστικού υλικού. 13. Με βάση λοιπόν όλα τα παραπάνω έχουμε τη δυνατότητα ως κράτος να λάβουμε προστατευτικά μέτρα υιοθετώντας υψηλότερο επίπεδο προστασίας από αυτό των κοινοτικών ρυθμίσεων διότι η αρχή της προφύλαξης έχοντας ως πυλώνες τις έννοιες του κινδύνου και της επιστημονικής αβεβαιότητας, μας δίνει τη δυνατότητα να αξιολογήσουμε διαφορετικά αυτές τις έννοιες σε σχέση με την αξιολόγηση που κάνουν τα κοινοτικά όργανα. Σε ότι φορά στη δυνατότητα διαφορετικών εθνικών ρυθμίσεων, το ΔΕΚ σε μια απόφασή του της 13 Δεκ. 2001 υπογραμμίζει ότι στο βαθμό που οι κοινοτικές ρυθμίσεις δεν παρέχουν πλήρη ασφάλεια τα κράτη μέλη μπορούν να προβαίνουν σε εθνικές ρυθμίσεις και πρόσφατη απόφαση του ΔΕΚ της 5-2-2004, τονίζει ότι είναι σαφές ότι η αξιολόγηση του κινδύνου μπορεί να δείξει ότι συνεχίζει να υφίσταται επιστημονική αβεβαιότητα σχετικά με την ύπαρξη ή την έκταση των πραγματικών κινδύνων, γι αυτό σ αυτή τη περίπτωση πρέπει να γίνει δεκτό ότι ένα κράτος μέλος μπορεί σύμφωνα με την αρχή της προφύλαξης να 14 / 17
λαμβάνει προστατευτικά μέτρα χωρίς να περιμένει να αποδειχθούν η ύπαρξη και η σοβαρότητα των κινδύνων. Το περιβάλλον, λοιπόν, και η υγεία αποτελούν λόγους για τους οποίους μπορεί να περιοριστεί η ελεύθερη κυκλοφορία των εμπορευμάτων. Επομένως, μπορούμε να θεσπίσουμε εθνικά μέτρα απαγόρευσης καλλιέργειας, διακίνησης και γενικά χρήσης ΓΤΟ για την προστασία του περιβάλλοντος και της ανθρώπινης υγείας. 14. Έχει υπογραφεί Χάρτης των δικαιωμάτων των περιφερειών και των τοπικών αρχών της Ευρώπης σχετικά με τη συνύπαρξη των γενετικά τροποποιημένων συγκομιδών με τις παραδοσιακές και οργανικές καλλιέργειες στη Φλωρεντία στις 4-2-2005, και έχει κατατεθεί Έκκληση των Περιφερειών και περιοχών ελεύθερων από μεταλλαγμένα στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή που διεκδικούν το δικαίωμα να αποκλείουν τη καλλιέργεια ΓΤΟ στην επικράτειά τους. Στις 17 Μαΐου 2005 στις Βρυξέλλες στη Διάσκεψη της Ολομέλειας των Ευρωπαϊκών Περιοχών και των Φίλων της Γης τέθηκαν 10 αρχές, οι οποίες προτάθηκαν στην ΕΕ ενόψει του νομοσχεδίου για τη συνύπαρξη, ανάμεσα στις οποίες είναι και η κατοχύρωση του δικαιώματος των κρατών μελών να απαγορεύσουν την καλλιέργεια των ΓΤΟ για τη διαφύλαξη του γενετικού τους πλούτου. Κι ενώ συνεχίζει να υπάρχει κενό για τη συνύπαρξη από την Ευρωπαϊκή Ένωση, διότι η σύσκεψη στη Βιέννη τον Απρίλη του 2006 δεν κατέληξε πουθενά, οι χώρες υποχρεώνονται να νομοθετήσουν για τη συνύπαρξη ενώ η Κομμισιόν στη διένεξή της με τον ΠΟΕ επικαλείται στοιχεία για τα μεταλλαγμένα και τις επιπτώσεις τους στην υγεία και το περιβάλλον (18 Απριλίου 2006). Νέα έγγραφα αποκαλύπτουν ότι η Κομισιόν έχει εγκρίνει γ.τ. τροφές και σπόρους παρόλο που υπάρχουν σοβαρές αμφιβολίες για τις επιπτώσεις τους στην υγεία και το περιβάλλον. Επίσης, αποκαλύπτουν ότι για την ανθρώπινη ασφάλεια δεν υπάρχει κανένα μοναδικό, απόλυτο, επιστημονικό όριο διαθέσιμο ώστε να αποφασίσουμε αν ένα γ.τ. προιόν είναι ασφαλές ή όχι. Μια επιστημονική μελέτη κλειδί, που χρησιμοποιούνταν για να υποστηρίξει την ασφάλεια του περιβάλλοντος από γ.τ. σπόρους, έχει επιστημονικά καταρριφθεί. Σ' αυτά τα ντοκουμέντα η Κομισσιόν επιχειρηματολογεί ότι υπάρχουν τεράστιες περιοχές αβεβαιότητας και ότι κάποιες εκδοχές δεν έχουν ακόμα μελετηθεί. Γραπτή δήλωση από 4 ευρωβουλευτές (αλλά δεν ψηφίστηκε) για δικαίωμα χωρών να απαγορεύουν εντελώς την εισαγωγή, καλλιέργεια και πώληση ΓΤΟ, κατατέθηκε τον Ιούνιο 2006. 15 / 17
15. Η Αρχή της προφύλαξης, λοιπόν, προσφέρει τις δυνατότητες για μια εξισορρόπηση των σχέσεων περιβάλλοντος και εμπορίου, καθώς εναπόκειται στη χώρα να ορίσει το επίπεδο του αποδεκτού κινδύνου από την εισαγωγή ΓΤΟ. Με άλλα λόγια, συμβάλλει στη διατροφική κυριαρχία των κρατών, στη προστασία της βιοποικιλότητας και αποτρέπει τη διατάραξη ή και την ανατροπή των κοινωνικών και οικονομικών σχέσεων από την εισαγωγή και διάθεση στην αγορά των ΓΤΟ. 16. Προκύπτει, λοιπόν, ότι το νομικό μας εργαλείο είναι η αρχή της προφύλαξης, η οποία εφαρμόζεται όταν υπάρχει επιστημονική αβεβαιότητα χωρίς να λαμβάνεται υπόψη η εναρμόνιση του άρθρου 95 ΕΚ. Η αρχή της προφύλαξης μας επιτρέπει να λάβουμε εθνικά μέτρα για τη προστασία του περιβάλλοντος και της ανθρώπινης υγείας εκτός του πλαισίου των διατάξεων του άρθρου 95 ΕΚ. Με βάση, λοιπόν, τα παραπάνω αλλά, επί πλέον, και τη θέληση του 93% του ελληνικού λαού και για υλοποίηση των αποφάσεων των νομαρχιών όλης της χώρας, που έχουν κηρυχθεί ελ εύθερες από μεταλλαγμένα, καταθέτουμε την εισηγητική έκθεση για πρόταση νόμου ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΠΑΓΟΡΕΥΣΗ ΤΗΣ ΔΙΑΚΙΝΗΣΗΣ, ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΓΕΝΙΚΑ ΧΡΗΣΗΣ ΓΕΝΕΤΙΚΑ ΤΡΟΠΟΠΟΙΗΜΕΝΩΝ ΟΡΓΑΝΙΣΜΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΙΚΡΑΤΕΙΑ. Για τους Οικολόγους Πράσινους, 16 / 17
Έλενα Δημητρίου, Μιχάλης Τρεμόπουλος, Γιώργος Φαρφαράς 17 / 17