Ενδο-ομαδικές διεργασίες: Η σχολική τάξη ως κοινωνική ομάδα Πανεπιστήμιο Αθηνών Τομέας Ψυχολογίας ΠΜΣ Σχολικής Ψυχολογίας Ακαδ. έτος 2007-08 Βασίλης Παυλόπουλος vpavlop@psych.uoa.gr http://psych.uoa.gr/~vpavlop
Διάγραμμα παρουσίασης Εισαγωγή: χαρακτηριστικά της ομάδας Ομαδική απόδοση Καταιγισμός ιδεών Κοινωνική διευκόλυνση Κοινωνική αδράνεια Συλλογικές αποφάσεις Πόλωση Ομαδοσκέψη Συνεργασία vs. ανταγωνισμός
Χαρακτηριστικά της ομάδας Ο αριθμός και η ομοιότητα των συμμετεχόντων δεν συνιστούν κρίσιμα στοιχεία της ομάδας, όσο η επίγνωση της συμμετοχής, η αλληλεπίδραση και η αλληλεξάρτηση μεταξύ των μελών. Το μέγεθος της ομάδας. Η διάρκεια ζωής της ομάδας. Η εκούσια ή ακούσια συμμετοχή των μελών. Η δομή της ομάδας: ιεραρχία, κανόνες, θέσεις, ρόλοι. Τα στάδια εξέλιξης της ομάδας: διαμόρφωση, σύγκρουση (θυελλώδες στάδιο), σύνθεση (κανονιστικό στάδιο), απόδοση, αποσυγκρότηση (στατικό στάδιο).
Ομαδική απόδοση Έχει προταθεί ο παρακάτω μαθηματικός τύπος για την απόδοση της ομάδας: Πραγματική απόδοση = δυνητική απόδοση απώλειες Η πραγματική απόδοση είναι σχεδόν πάντα χαμηλότερη από τη δυνητική. Η δυνητική απόδοση εξαρτάται από τους διαθέσιμους πόρους και τις απαιτήσεις του έργου. Οι διαδικαστικές απώλειες μπορεί να οφείλονται σε απώλεια συντονισμού είτε σε απώλεια κινήτρων.
Σύγκριση ατομικής και ομαδικής απόδοσης Η ομάδα είναι ανώτερη από το άτομο σε εκτιμήσεις, οι οποίες απαιτούν ελάχιστη ομαδική αλληλεπίδραση. Η ομάδα είναι πιο αποδοτική από το άτομο σε προβλήματα χωρίς μία συγκεκριμένη λύση. Η ομάδα είναι πιο αργή από το άτομο στη λύση προβλημάτων. Η αποδοτικότητα της ομάδας εξαρτάται από χαρακτηριστικά των μελών. Η μέγιστη απόδοση παρατηρείται σε ομάδες με μικρή διαφορά ικανότητας μεταξύ των μελών. Η αποδοτικότητα της ομάδας εξαρτάται από τη μορφή του έργου (απλό vs. πολύπλοκο).
Καταιγισμός ιδεών (brainstorming) Η ελεύθερη και ανεμπόδιστη παραγωγή ιδεών σε ομαδικό πλαίσιο, με σκοπό την αύξηση της δημιουργικότητας. Ωστόσο, τα ερευνητικά ευρήματα δείχνουν το αντίθετο: ότι δηλ. η ομαδική δημιουργικότητα είναι μικρότερη της ατομικής! Ερμηνείες για τη μείωση της ομαδικής δημιουργικότητας: Ο φόβος της αξιολόγησης. Απώλεια κινήτρων και η κοινωνική οκνηρία. Οι διαδικαστικές απώλειες. Η κανονιστική αντιστοίχιση της απόδοσης (παλινδρόμηση στον μέσο όρο).
Κοινωνική διευκόλυνση Ηαπλή, παθητική έστω, παρουσία άλλων ατόμων μπορεί να επηρεάσει θετικά την ατομική απόδοση κατά την επίλυση προβλημάτων. Η κοινωνική διευκόλυνση εμφανίζεται όταν: (α) το έργο είναι απλό, και (β) η μάθηση είναι καλά εμπεδωμένη από πριν. Ερμηνείες της κοινωνικής διευκόλυνσης: Η φυσιολογική διέγερση ενεργοποιεί κυρίαρχες αντιδράσεις (θεωρία της ορμής). Η προσδοκία αξιολόγησης από τους παριστάμενους. Αυτεπίγνωση και η απόσταση πραγματικού-ιδανικού.
Κοινωνική αδράνεια (οκνηρία) Ητάση για μείωση της ατομικής προσπάθειας σε συλλογικά (αθροιστικά) έργα, σε σύγκριση με την ατομική προσπάθεια. Δικαιοκατανομή / αίσθημα ισοτιμίας: αυτορρύθμιση της ατομικής παραγωγικότητας σύμφωνα με το αίσθημα δικαίου. Αξιολόγηση / κοινωνικό αντίκτυπο: η ανωνυμία καθιστά την ατομική συνεισφορά ασήμαντη και μη αναγνωρίσιμη. Παραβολή με κριτήριο: όταν υπάρχει ρητό κριτήριο που να ορίζει το επίπεδο απόδοσης, η κοινωνική αδράνεια φθίνει. Όταν αναμένεται χαμηλή απόδοση των άλλων μελών, το έργο θεωρείται σημαντικό ή εισάγεται συνθήκη διομαδικής σύγκρισης, εμφανίζεται ατομική κινητοποίηση (κοινωνική αναπλήρωση).
Κανόνες λήψης συλλογικών αποφάσεων Ο κανόνας της ομοφωνίας. Ο κανόνας της απόλυτης πλειοψηφίας. Ο κανόνας της πλειοψηφίας των δύο τρίτων. Ο κανόνας της ορθότητας. Οι παραπάνω κανόνες διαφέρουν όσον αφορά την αυστηρότητα και τον δημοκρατικό χαρακτήρα τους. Επιπλέον, οι κανόνες αυτοί επηρεάζουν την ικανοποίηση των μελών, τα συναισθήματά τους για τα άλλα μέλη, τις ατομικές αποφάσεις, ακόμα και την ίδια την ομαδική απόφαση.
Ριψοκίνδυνη αλλαγή και συλλογική πόλωση Αλλαγή προς το ριψοκίνδυνο: όταν οι ομαδικές αποφάσεις είναι πιο ριψοκίνδυνες από τις ατομικές. Συλλογική πόλωση: όταν ο μέσος όρος των αποφάσεων της ομάδας είναι πιο ακραίος, αλλά προς την ίδια κατεύθυνση με τις ατομικές αποφάσεις. Σύμφωνα με τη θεωρία της κοινωνικής σύγκρισης, το άτομο επιθυμεί να είναι αρεστό στην ομάδα. Οι επιβεβαιωτικές πληροφορίες κατά τη συζήτηση λειτουργούν ως πειστικά επιχειρήματα. Κατά τη θεωρία της αυτο-κατηγοριοποίησης, στην παρουσία μιας εξω-ομάδας τα άτομα επικεντρώνονται σε κοινά στοιχεία που τους ενώνουν και τείνουν να συμμορφώνονται.
Η ομαδοσκέψη (φαινόμενο groupthink) Φαινόμενο Groupthink: Όταν η ομάδα λαμβάνει καταστροφικές αποφάσεις, οι οποίες προέρχονται από συλλογική πόλωση. Η ομάδα πιστεύει ότι είναι άτρωτη, λειτουργούν στερεότυπα, τα μέλη αυτολογοκρίνονται, ασκείται πίεση στους διαφωνούντες, δημιουργείται ψευδαίσθηση ομοφωνίας. Συνθήκες εμφάνισης: υψηλή συνοχή, ομοιογένεια, απομόνωση από πηγές πληροφόρησης, έλλειψη αξιολόγησης των πληροφοριών, υψηλό άγχος, μεροληπτική ηγεσία. Πρόληψη: αμερόληπτη ηγεσία, έκφραση διαφωνούντων, ανεξάρτητοι εμπειρογνώμονες, σεβασμός στον ανταγωνιστή, συνεχής επαναξιολόγηση της αρχικής απόφασης.
Συνεργασία vs. ανταγωνισμός Συνεργασία: διασύνδεση των ατομικών στόχων, ώστε να υπάρχει θετική συνάφεια μεταξύ των ατομικών επιτευγμάτων. Ανταγωνισμός: Στόχοι μη αμοιβαίως αποκλειόμενοι. Σύμφωνα με τη θεωρία της ρεαλιστικής σύγκρουσης, οι ανταγωνιστικές συμπεριφορές αντανακλούν τα συγκρουόμενα συμφέροντα των ομάδων. Σύμφωνα με τη θεωρία της κοινωνικής ταυτότητας, ο ανταγωνισμός ανυψώνει την ατομική και συλλογική αυτο-εικόνα. Η διαπολιτισμική έρευνα έχει δείξει ότι ο ανταγωνισμός χαρακτηρίζει κυρίως τις κοινωνίες με ατομικιστικές αξίες.
Ενδεικτική βιβλιογραφία Alexitch, L. R. (2005). Applying Social Psychology to education. In F. Schneider, J. Gruman & L. Coutts (Eds.), Applied Social Psychology (pp. 205-228). Tousand Oaks, CA: Sage. Γεώργας, Δ. (1995). Κοινωνική ψυχολογία (Τόμ. Α). Αθήνα (αυτοέκδοση). Κοκκινάκη, Φ. (2005). Κοινωνικές ομάδες: επίδοση, ηγεσία και λήψη αποφάσεων. Στο Φ. Κοκκινάκη, Κοινωνική Ψυχολογία: Εισαγωγή στη μελέτη της κοινωνικής συμπεριφοράς (σελ. 167-207). Αθήνα: Τυπωθήτω. Levine, J. M., & Moreland, R. L. (1998). Small groups. In D. Gilbert, S. Fiske & G. Lindzey (Eds.), Handbook of Social Psychology (Vol. II, pp. 416-469). New York: McGraw-Hill. Van Avermaet, E. (2007). Κοινωνική επίδραση σε μικρές ομάδες. Στο M. Hewstone & W. Stroebe (Επιμ.), Εισαγωγή στην Κοινωνική Ψυχολογία (σελ. 549-597). Αθήνα: Παπαζήσης. Wilke, H., & Wit, A. (2007). Ομαδική απόδοση. Στο M. Hewstone & W. Stroebe (Επιμ.), Εισαγωγή στην Κοινωνική Ψυχολογία (σελ. 599-640). Αθήνα: Παπαζήσης. Χατζή, Α. (1999). Διαδικασίες στην ομάδα. Στο Σ. Βοσνιάδου (Επιμ.), Εισαγωγή στην ψυχολογία (σελ. 63-77). Αθήνα: Gutenberg.