ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑ ΕΚΘΕΣΗΣ ΕΚΦΡΑΣΗΣ Β ΛΥΚΕΙΟΥ ΕΝΟΤΗΤΑ: MME - ΠΑΡΑΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗ ΚΕΙΜΕΝΟ Η επιδίωξη ή, έστω, η διακήρυξη της αντικειμενικότητας κατέχει πάντα μια καίρια θέση στη δημοσιογραφική δεοντολογία. Αναγράφεται σε όλους τους Κώδικες εοντολογίας, συχνά στις προγραμματικές επαγγελίες, καμιά φορά και στις προμετωπίδες των εφημερίδων. Και, βέβαια, υποτίθεται ότι αφορά όλα τα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας, έντυπα, ραδιόφωνο, τηλεόραση, τώρα και ιστοσελίδες του διαδικτύου. Παντού, τα γεγονότα υποτίθεται ότι εμφανίζονται όπως πραγματικά είναι χωρίς στρεβλώσεις, ανακριβείς προσθήκες ή σκόπιμες παραλείψεις. Η εικόνα είναι ειδυλλιακή αλλά εξωπραγματική. Γιατί παραγνωρίζει τη σημασία της παρουσίασης του γεγονότος: το ίδιο γεγονός, χωρίς καμιά αλλοίωση, έχει διαφορετική επίδραση στη λεγόμενη κοινή γνώμη, ανάλογα με το πώς θα παρουσιαστεί. Άλλη σημασία αποκτά το γεγονός που παρουσιάζεται στην πρώτη σελίδα (ή στην αρχή της ροής των ειδήσεων) κι άλλη αυτό που πνίγεται σε κάποια εσωτερική σελίδα (ή ανάμ εσα σε άλλες ειδήσεις) άλλη το γεγονός που θεωρείται άξιο να υπογραμμιστεί με πολύ χώρο ή χρόνο κι άλλη εκείνο που κάπου αναφέρεται παρενθετικά και συνοπτικά. Ακόμα, το μέγεθος των τυπογραφικών στοιχείων ή ο τίτλος, ο τόνος της φωνής του εκφωνητή ή του παρουσιαστή μπορούν να κάνουν το ίδιο γεγονός να φαίνεται διαφορετικό, πάντα χωρίς να παραβιάζεται η προσχηματική αντικειμενικότητα. Ας παραδεχθούμε, όμως, ότι αυτές οι παραβιάσεις της αντικειμενικότητας είναι, ως έναν βαθμό, αναπόφευκτες. Υπάρχει, βέβαια, και η σκόπιμη παραποίηση της αλήθειας, η διασπορά ψεύτικων ειδήσεων ή η σκόπιμη αποσιώπηση γεγονότων. Σε αυτές τις περιπτώσεις το ψέμα της είδησης ή το ψέμα της σιωπής σύντομα ανακαλύπτονται και μπορούν να βλάψουν την αξιοπιστία του ψευδόμενου μέσου. Το θέμα μας όμως δεν είναι η κατασκευασμένη είδηση (ή σιωπή), αλλά τα κατασκευασμένα γεγονότα. Η κύρια μέθοδος κατασκευής γεγονότων παίρνει συχνά τη μορφή πρόβλεψής τους. Η μέθοδος δε χρησιμοποιείται μόνο σε στιγμές όξυνσης της κοινωνικής αναταραχής (κινήματα, εξεγέρσεις κ.λπ.), αλλά είναι γενικότερης εφαρμογής. Ας πάρουμε, για παράδειγμα, μια αναγγελλόμενη απεργία ή πορεία ενός ορισμένου κλάδου, από τις συνηθισμένες. Σε ένα μεγάλο βαθμό, η επιτυχία της εξαρτάται από τη δημοσιευόμενη πρόβλεψη της επιτυχίας ή της αποτυχίας: η είδηση ότι «καθολική αναμένεται η συμμετοχή στη σημερινή απεργία» ή «μεγαλειώδης προβλέπεται η αυριανή πορεία» μπορεί να αποτελέσει σημαντική παρακίνηση για τους κάθε λογής διστακτικούς. Εμπειρικά επιβεβαιωμένες (καμιά φορά σκανδαλώδεις) περιπτώσεις πρόκλησης του γεγονότος που εξαγγέλλεται βρίσκονται στην οικονομική ειδησεογραφία. Μια ανεπιβεβαίωτη είδηση για την ανάθεση κάποιου έργου ή κάποιας προμήθειας (ή για τη ματαίωση της ανάθεσης) σε μια εταιρεία μπορεί να ανεβάσει στα ύψη ή να καταβαραθρώσει την αξία των μετοχών της. Κάποτε τα πράγματα θα επανέλθουν στη φυσιολογική τους κατάσταση, αλλά, στο αναμεταξύ, οι πονηρότεροι θα έχουν
πλουτίσει και οι πιο εύπιστοι θα έχουν καταστραφεί (και ίσως ζητούν ευθύνες από την πολιτεία που δεν τους προφύλαξε ) Και έπειτα, υπάρχουν οι γκρίζες περιοχές που βρίσκονται ανάμεσα στην είδηση, τη φήμη, την καλόπιστη εντύπωση και τη θελημένη μεθόδευση. Πού κατατάσσεται η εμπιστευτική πληροφορία που προέρχεται από κάποιους έγκυρους κύκλους ότι ένα κόμμα βαδίζει προς τη διάσπασή του; Πού κατατάσσεται η διαπίστωση ότι «κατά γενική εντύπωση» μια κυβέρνηση (ή μια αντιπολίτευση) δεν μπορεί να παραγάγει έργο (ή πολιτικό λόγο), γιατί είναι κουρασμένη ή γιατί ασχολείται μόνο με τα εσωτερικά της προβλήματα; Όπως όμως και να χαρακτηρισθεί, ένα τέτοιο δημοσίευμα μπορεί να συμβάλει αποφασιστικά στην επέλευση της κατάστασης που περιγράφει και έτσι να βγει αληθινό. (διασκευασμένο άρθρο του Γ. Κουμάντου στην Καθημερινή, 12.05.2002) ΘΕΜΑΤΑ Α. Να ενημερώσετε την τάξη σας για το περιεχόμενο του κειμένου με περίληψη 100-120 λέξεων. Μ.25 Β1. «Αυτές οι παραβιάσεις της αντικειμενικότητας είναι ως ένα βαθμό αναπόφευκτες. Υπάρχει βέβαια και η σκόπιμη παραποίηση της αλήθειας». Να σχολιαστεί η άποψη σε μια παράγραφο 80-100 λέξεων. Μ.10 Β2. Να καταγράψετε τον τρόπο ανάπτυξης της δεύτερης παραγράφου του κειμένου. Β3. Να γραφούν τα δομικά μέρη της τέταρτης παραγράφου του κειμένου. Β4. «Η εικόνα παραγνωρίζει τη σημασία της παρουσίασης του γεγονότος». Να αναγνωριστεί η σύνταξη στην παραπάνω πρόταση. Γιατί ο συγγραφέας προτίμησε το συγκεκριμένο είδος σύνταξης; Nα τη μετατρέψετε στην αντίθετή της. Β5. Να εντοπίσετε πέντε διαρθρωτικές λέξεις ή φράσεις του κειμένου και να χαρακτηρίσετε τη χρήση τους. Β6. Να δοθούν συνώνυμα των λέξεων: στρεβλώσεις, εξαγγέλλεται, προφύλαξε, βλάψουν, αληθινό. Γ. Σε ένα άρθρο σας που πρόκειται να δημοσιευτεί στη σχολική σας εφημερίδα να παρουσιάσετε τους παράγοντες που ευθύνονται για το φαινόμενο της παραπληροφόρησης και τις επιπτώσεις του φαινομένου. (550-600 λέξεις) Μ.40
Απαντήσεις Α. Αγαπητοί συμμαθητές, Ο αρθρογράφος αρχικά αναφέρει ότι η επιδίωξη και η διακήρυξη της αντικειμενικότητας μόνο φαινομενικά χαρακτηρίζει τη δημοσιογραφική δεοντολογία, καθώς ο τρόπος παρουσίασης της είδησης παραβιάζει αναπόφευκτα την προσχηματική της αλήθεια. Στη συνέχεια, επισημαίνει τη σκόπιμη παραποίηση των ειδήσεων που όταν αποκαλύπτεται μπορεί να απειλήσει την αξιοπιστία του ψευδόμενου μέσου. Επιπλέον, υπογραμμίζει τη δημιουργία κατασκευασμένων γεγονότων που συνήθως εφαρμόζεται με τη μορφή της πρόβλεψής τους. Η μέθοδος αυτή χρησιμοποιείται όχι μόνο σε περιόδους κοινωνικής αναταραχής, αλλά είναι γενικότερης εφαρμογής και πραγματώνεται κυρίως στην οικονομική και πολιτική ειδησεογραφία. Τέλος, επισημαίνει ότι είναι δύσκολη η εξιχνίαση της εγκυρότητας μιας είδησης όταν αυτή συνδέεται με τη φήμη, την καλόπιστη εντύπωση ή και τη θελημένη μεθόδευση, τονίζοντας πως τέτοια δημοσιεύματα δρουν καταλυτικά προς την πραγμάτωση αυτών που περιγράφουν. Β1. Μιλώντας για αντικειμενικότητα στον χώρο της δημοσιογραφίας εννοούμε την πιστή, απαλλαγμένη από υποκειμενικές εκτιμήσεις, απόδοση της πραγματικότητας. Εντούτοις, η απόλυτη αντικειμενικότητα είναι ανέφικτη. Συνειδητά ή όχι, η πραγματικότητα προβάλλεται με γνώμονα την οπτική γωνία του δημοσιογράφου, αφού ο τελευταίος παρουσιάζει τα γεγονότα όπως ο ίδιος τα κατανοεί, με βάση την αντίληψη, την ιδεολογική τοποθέτηση, τις προτιμήσεις του, το κοινό στο οποίο o ίδιος και το μέσο στοχεύουν. Το σχόλιο του δημοσιογράφου ορισμένες φορές συνυφαίνεται με την ανακοίνωση του γεγονότος, με αποτέλεσμα να παρουσιάζεται στον ανυποψίαστο δέκτη ως εξακριβωμένο γεγονός. Από την άλλη, συχνά η πληροφορία αλλοιώνεται και παραποιείται σκόπιμα λόγω των οικονομικών ή πολιτικών εξαρτήσεων και επιδιώξεων του δημοσιογράφου και του μέσου με τη μετάδοση ψευδών πληροφοριών, τις ανακρίβειες, τα κατασκευασμένα ρεπορτάζ, την απόκρυψη, τη μεγέθυνση ή την υποβάθμιση γεγονότων. Β2. Η δεύτερη παράγραφος του κειμένου αναπτύσσεται με συνδυασμό μεθόδων. Συγκεκριμένα χρησιμοποιείται: α) Αιτιολόγηση, καθώς αιτιολογείται η θεματική πρόταση της παραγράφου. β) Παραδείγματα: «το μέγεθος των τυπογραφικών στοιχείων ή ο τίτλος, ο τόνος της φωνής του εκφωνητή ή του παρουσιαστή», «άλλη σημασία αποκτά το γεγονός αναφέρεται παρενθετικά και συνοπτικά». Β3. Δομικά μέρη τέταρτης παραγράφου: Θεματική πρόταση: «Η κύρια μέθοδος τη μορφή πρόβλεψής τους». Σχόλια Λεπτομέρειες: «Η μέθοδος δεν χρησιμοποιείται για τους κάθε λογής διστακτικούς».
Κατακλείδα: δεν υπάρχει. Β4. Η σύνταξη που χρησιμοποίησε ο συγγραφέας είναι η ενεργητική. Επέλεξε την συγκεκριμένη σύνταξη για να τονίσει το υποκείμενο της ενέργειας και για να προσδώσει στο λόγο του ένα ύφος οικείο φιλικό κι προσωπικό. Μετατροπή σε παθητική σύνταξη: Η σημασία της παρουσίασης του γεγονότος παραγνωρίζεται από την εικόνα. Β5. Βέβαια (α ) = βεβαιωτικός τρόπος σύνδεσης Γιατί (β ) = αιτιολογικός τρόπος σύνδεσης Ακόμα (β ) = προσθετικός τρόπος σύνδεσης Όμως (γ ) = αντιθετικός τρόπος σύνδεσης Ας πάρουμε για παράδειγμα (δ ) = επεξηγηματικός τρόπος σύνδεσης Οι παραπάνω διαρθρωτικές λέξεις και φράσεις εξυπηρετούν τη συνοχή του κειμένου. Β6. Συνώνυμα: στρεβλώσεις = παραποιήσεις, αλλοιώσεις εξαγγέλλεται = ανακοινώνεται προφύλαξε = προστάτευσε, υπεράσπισε βλάψουν = ζημιώσουν αληθινό = πραγματικό Γ. Παραγωγή Λόγου: Τίτλος: «Η διόγκωση της παραπληροφόρησης» Πρόλογος: Στη σύγχρονη εποχή, το δικαίωμα του ανθρώπου στην πληροφόρηση είναι κατακτημένο και θεσμικά κατοχυρωμένο. Παράλληλα, οι πηγές και τα μέσα πληροφόρησης ποικίλλουν και τεχνικά έχουν τελειοποιηθεί. Κι ενώ έχει κυριαρχήσει το δημοκρατικό πολίτευμα και η ελεύθερη διακίνηση ιδεών, εντούτοις η παρεχόμενη πληροφόρηση συχνά νοθεύεται και ολοένα και περισσότεροι είναι οι παράγοντες που φέρουν ευθύνη για το φαινόμενο της αυξανόμενης παραπληροφόρησης. Παράγοντες που ευθύνονται για το φαινόμενο της παραπληροφόρησης -Ο ανταγωνισμός μεταξύ των ΜΜΕ με στόχους: την υψηλή τηλεθέαση, ακροαματικότητα, αναγνωσιμότητα και την εμπορική επιτυχία καταλήγει στην προβολή ειδήσεων με κριτήρια εντυπωσιοθηρίας και μεγιστοποίησης της απήχησής τους. Ακόμη, συντελεί στην υπερβολή και τη δραματοποίηση, ενώ το κυνήγι της αποκλειστικότητας οδηγεί στην ελλιπή διασταύρωση των πληροφοριών. Η μη τήρηση της δημοσιογραφικής δεοντολογίας και η ιδεολογική φόρτιση από την πλευρά των δημοσιογράφων (εμπλοκή τ ης είδησης με το σχόλιο, αλλοίωση του περιεχομένου της είδησης, απόκρυψη ντοκουμέντων, απουσία πλουραλιστικής
πληροφόρησης, μη παρουσίαση όλου του φάσματος των απόψεων, μεροληπτική παρουσίαση). -Τα πολιτικά κόμματα, στον ανταγωνισμό για την εξουσία διαστρεβλώνουν τα γεγονότα, ψευδολογούν, προβαίνουν σε δυσφημιστικές αποκαλύψεις σε βάρος των πολιτικών τους ανταγωνιστών και δημαγωγούν σε καίρια εσωτερικά και εθνικά ζητήματα. Ειδικότερα, η κυβερνητική εξουσία, με στόχο να επηρεάσει προς όφελός της την κοινή γνώμη, ωραιοποιεί πλευρές του έργου της, αποκρύπτοντας ή υποβαθμίζοντας στη συνείδηση του πολίτη αρνητικές πτυχές της πολιτικής της. Τα αντιπολιτευόμενα κόμματα ή άλλες πολιτικές οργανώσεις όταν ασκούν μια στείρα, χωρίς αρχές ψηφοθηρική πολιτική, εκτοξεύοντας ανυπόστατες κατηγορίες ή κινδυνολογώντας διαρκώς χωρίς αποδείξεις, υπερβάλλοντας, καταστροφολογώντας και παρουσιάζοντας μέρος της αλήθειας υπό το κομματικό πρίσμα. -Οργανωμένες ομάδες συμφερόντων (χρηματιστηριακοί κύκλοι, συνδικαλιστικοί φορείς, συντεχνίες, εταιρείες οικονομικής φύσης) που εξυπηρετούν ιδιοτελείς σκοπιμότητες -Η διαφήμιση, με την παρουσίαση μιας «εικονικής» πραγματικότητας για πολλά προϊόντα, συχνά αποκρύπτοντας δυσλειτουργίες ή παρενέργειες, ή παραθέτοντας αναληθείς ιδιότητες των προϊόντων, αποσκοπώντας στην προσέλκυση των καταναλωτών. -Ευθύνη φέρουν και οι πολίτες, λόγω της απάθειας και της αδιαφορίας τους για τα κοινά, της έλλειψης κριτικής τους στάσης, του εθισμού τους στην εύκολη και αβασάνιστη πληροφόρηση, της πνευματικής τους νωθρότητας και της υποταγής τους στον υλικό ευδαιμονισμό. Έτσι επιτρέπουν στα ΜΜΕ και τις πολιτικές δυνάμεις να τους χειραγωγούν. Ευθύνη φέρει και η εκπαίδευση, για την αδυναμία διάπλασης αυτόνομων προσωπικοτήτων, πνευματικά καλλιεργημένων, αλλά και οι πνευματικοί άνθρωποι με την αδράνειά τους στη διαφώτιση της κοινής γνώμης. Μεταβατική: Κατανοούμε λοιπόν ότι οι παράγοντες που σχετίζονται με το φαινόμενο της παραπληροφόρησης είναι ποικίλοι και ιδιαίτερα σημαντικοί. Βαρύνουσας σημασίας είναι όμως και οι επιπτώσεις της, σε ατομικό και κοινωνικοπολιτικό επίπεδο. Συνέπειες παραπληροφόρησης -οδηγεί στην παραβίαση των ατομικών δικαιωμάτων του πολίτη από κακόβουλες διαδόσεις ή συκοφαντίες, οι οποίες αναφέρονται στην ιδιωτική του ζωή και συντελούν στον στιγματισμό και τη διαπόμπευσή του, -οξύνει τον φανατισμό, αναπαράγει και εδραιώνει στερεότυπες αντιλήψεις και, τελικά, στρέφει τη μια κοινωνική ή εθνική ομάδα ενάντια στην άλλη, -δημιουργείται άγχος, φόβος, ανασφάλεια, πανικός και απώλεια ψυχραιμίας, επικρατεί το ψέμα, η εξαπάτηση, χαλαρώνουν και εξασθενούν οι ηθικές αξίες, δημιουργώντας αρνητικά πρότυπα για τις νέες γενιές -επιφέρει ανεξέλεγκτες οικονομικές παρενέργειες και επιδεινώνει το κλίμα στην οικονομία μιας χώρας με τη διασπορά ανυπόστατων και καταστροφολογικών φημών.
-Πλήττει τη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος, συσκοτίζει την αλήθεια, αποπροσανατολίζει, παραπλανά και χειραγωγεί την κοινή γνώμη, ακυρώνει την ελευθερία σκέψης, μετατρέπει τον πολίτη σε υποχείριο της εξουσίας και αντικείμενο εκμετάλλευσης, εφόσον μη σωστά ενημερωμένοι πολίτες δεν μπορούν να συμμετέχουν στα κοινά με πληρότητα και ωριμότητα. Παράλληλα, αποδυναμώνει τον πολιτικό διάλογο, προκαλεί τεχνητές εντάσεις και εμπεδώνει στην πολιτική ζωή το ψεύδος και τη συκοφαντία. Επίλογος Αναγκαία η ύπαρξη ολοκληρωμένου θεσμικού πλαισίου από την πολιτεία και η δημοκρατική λειτουργία των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης με έμφαση στην τήρηση της δημοσιογραφικής δεοντολογίας. Διαμόρφωση υγιούς κλίματος και αληθινού διαλόγου στην πολιτική ζωή. Αναγκαιότητα ορθής ενημέρωσης και σεβασμού προς τον πολίτη και την αλήθεια ώστε να υπάρχει κοινωνική πρόοδος και ανύψωση. Αφύπνιση πολιτών, σφαιρική ενημέρωση και εγρήγορση.