ΑΓΙΑΣ ΦΙΛΟΘΕΗΣ 19-21, 105 56 ΑΘΗΝΑ ΤΗΛ. 2103352364 FAX: 2103237654 www.iaath.gr, E-Mail: ipe.iaath@gmail.com ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ 6 Η ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΗΝ ΕΙΡΗΝΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗ 8 Η ΕΝΟΤΗΤΑ: ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΟΥ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ ΤΗΣ ΒΙΑΣ (BULLYING) ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΚΦΟΒΙΣΜΟΥ ΙΟΥΝΙΟΣ 2014 ΠΡΑΞΗ: «Προγράμματα Διά Βίου Εκπαίδευσης για την Ανάπτυξη των Κοινωνικών Δεξιοτήτων των Κληρικών και των Λαϊκών Στελεχών της Εκκλησίας» στον άξονα προτεραιότητας 8 του Ε.Π. «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» με συγχρηματοδότηση από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.
8 Η ΕΝΟΤΗΤΑ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΟΥ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ ΤΗΣ ΒΙΑΣ (BULLYING) ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΚΦΟΒΙΣΜΟΥ Σκοπός Σκοπός αυτής της θεματικής ενότητας είναι η γνωριμία των επιμορφούμενων με την έννοια της ενδοσχολικής βίας. Θα παρακολουθήσουμε συνοπτικά, επιγραμματικά σχεδόν, τη σύσταση, την εξέλιξη και τη χρήση της της έννοιας, όπως αυτή εμφανίζεται στην καθημερινή γλώσσα αλλά και στα επίσημα κείμενα της Ε. Ενωσης. Προσδοκώμενα αποτελέσματα Στο τέλος της ενότητας οι επιμορφούμενοι θα πρέπει να είναι σε θέση να: αντιληφθούν το περιεχόμενο της έννοιας της ενδοσχολικής βίας, αναγνωρίζουν τον τρόπο με τον οποίο «φορτίστηκε» ιδεολογικά τα τελευταία χρόνια, προσδιορίζουν τις διάφορες εκφάνσεις του φαινομένου. Έννοιες Κλειδιά ενδοσχολική βία εκφοβισμός ηλεκτρονικός εκφοβισμός θύτης θύμα-θυματοποίηση Α. Εισαγωγή Το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού δεν είναι καινούργιο. Είναι νέες όμως οι εκφάνσεις του φαινομένου και οι διαστάσεις που λαμβάνει ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια συνιστούν πρωτόγνωρο γεγονός για την επιστημονική κοινότητα. Την Ευρώπη την απασχόλησε κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 90, ενώ τις ΗΠΑ αρκετά νωρίτερα, από τη δεκαετία του 70 1. Στη Διάσκεψη της Ουτρέχτης, που πραγματοποιήθηκε στις 16 Ιανουαρίου 1997, η Επιτροπή Παιδείας της Γ. Γραμματείας του Συμβουλίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης αναφέρει ότι «Υπάρχει μεγάλο ενδιαφέρον για τα περιστατικά βίας μεταξύ των μαθητών και μεταξύ των μαθητών και των δασκάλων στα σχολεία 1 Β. Αρτινοπούλου, Βία στο σχολείο, Έρευνες και πολιτικές στην Ευρώπη, εκδ. Μεταίχμιο, Αθήνα, 2001, σελ. 11. 1
της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης Δεύτερον υπάρχει μεγάλη ανησυχία για το σχολείο και το σχολικό περιβάλλον» 2. Στην Ελλάδα το φαινόμενο έχει αρχίσει από το 2000 να είναι αντικείμενο μελέτης και διαλόγου. Το 2007 απασχόλησε την Επιτροπή Μορφωτικών Υποθέσεων της Ελληνικής Βουλής. Τα τελευταία τρία χρόνια γίνονται επιμελέστερες προσπάθειες χάραξης δράσεων με κυρίαρχες το «ΔΙΚΤΥΟ ΚΑΤΑ ΤΗΣ ΒΙΑΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ» το οποίο είναι ένα Δίκτυο συνεργασίας που δημιουργήθηκε την 20η Οκτωβρίου 2010, με πρωτοβουλία της Εταιρείας Ψυχοκοινωνικής Υγείας του Παιδιού και του Εφήβου (Ε.Ψ.Υ.Π.Ε.) και συμμετοχή δημοσίων και μη κυβερνητικών φορέων και το «Παρατηρητήριο για την πρόληψη της σχολικής βίας και του εκφοβισμού που συγκροτήθηκε με πρωτοβουλία του Υπ. Παιδείας και Θρησκευμάτων το 2013. Β. Προσπάθειες ορισμού της έννοιας Bullying Στη Διάσκεψη της Ουτρέχτης τέθηκαν τα ζητήματα της ορολογίας και της έννοιας της σχολικής βίας. Εκτός από τη διάκριση του περιεχομένου των αγγλοσαξονικών όρων safety και security συζητήθηκαν και οι έννοιες της βίας, της αντικοινωνικής συμπεριφοράς και του εκφοβισμού 3. Ο όρος Bullying καθιερώθηκε στο Ηνωμένο Βασίλειο και χρησιμοποιείται ευρέως στην Αμερικανική βιβλιογραφία. Στον ευρωπαϊκό χώρο, με εξαίρεση την Ολλανδία και τις Σκανδιναβικές χώρες, παραμένει η διάκριση των εννοιών βία και κακομεταχείριση. Η Γαλλία, η Γερμανία, η Ελλάδα, η Ιταλία και άλλες χώρες της κεντρικής και Νότιας Ευρώπης δεν έχουν αντίστοιχο όρο για το bullying και χρησιμοποιούν τον όρο βία. Την ίδια δυσκολία αντιμετώπισε και η «Ειδική Επιτροπή μελέτης της Ομαδικής Ενδοσχολικής βίας» η οποία υιοθέτησε τον όρο «ομαδική σχολική βία», δίνοντας έμφαση στην ομάδα. Η έννοια, σύμφωνα με την Επιτροπή, περιλαμβάνει «τις διάφορες μορφές επιθέσεων, δηλαδή βίας λεκτικής, ψυχολογικής, σωματικής, ή σεξουαλικής» 4. Όταν οι επιθέσεις από τους δράστες είναι φανερές στο θύμα, τότε αναφερόμαστε σε άμεση ομαδική σχολική βία. Για έμμεση βία κάνουμε λόγο όταν έχουμε την κοινωνική απομόνωση του θύματος ή την άσκηση ψυχολογικής βίας ή με τη μορφή παράλειψης ενεργειών (π.χ. το θύμα δεν περιλαμβάνεται στην ομάδα παιχνιδιού ή δεν ειδοποιείται για μια εξωσχολική δραστηριότητα) 5. 2 Ό. π., σελ. 5. 3 Ό.π., σελ. 14. 4 Βλ αναλυτικότερα Κ. Σπινέλλη, «Εισαγωγικές Παρατηρήσεις», στο συλλ. τόμο Ομαδική βία και επιθετικότητα στα σχολεία, Νομική βιβλιοθήκη, Διευθ. Έκδοσης, Αλίκη Γιωτοπούλου - Μαραγκοπούλου, Αθήνα, χ.χρ.,σελ. 27 κ.εξ. 5 Κ. Σπινέλλη, ό. π., σελ. 28. 2
Η έννοια του εκφοβισμού στο χώρο του σχολείου (bullying) αφορά τη βία που ασκείται από και σε βάρος των μαθητών του δημοτικού σχολείου, μέχρι την ηλικία 12 ετών και περιλαμβάνει επανειλημμένες αρνητικές πράξεις βίας, όπως χτύπημα, κλοτσιές, απειλές, πειράγματα, σεξουαλικά υπονοούμενα κλπ 6. Ο D. Olweus υποστηρίζει ότι «ο εκφοβισμός ή η θυματοποίηση μπορεί να οριστεί με τον ακόλουθο τρόπο: ένας μαθητής γίνεται αντικείμενο εκφοβισμού ή θυματοποείται όταν υποβάλλεται, κατ επανάληψη και κατ εξακολούθηση σε αρνητικές ενέργειες από ένα ή περισσότερους άλλους μαθητές» 7. Μια από τις λέξεις-κλειδιά που χρησιμοποιεί ο Νορβηγός καθηγητής στον ορισμό του είναι οι «αρνητικές ενέργειες». Ως αρνητική ενέργεια ορίζει ό,τι αποτελεί επιθετική συμπεριφορά, με άλλα λόγια «όταν κάποιος προκαλεί σκόπιμα ή αποπειράται να προκαλέσει βλάβη ή ενόχληση σε κάποιον άλλο». Η αρνητική ενέργεια μπορεί να είναι σωματική ή λεκτική (χλευασμός, πειράγματα ή βρισιές), μπορεί όμως να μην είναι ούτε λεκτική ούτε σωματική αλλά να γίνεται με άσεμνες χειρονομίες ή με τον σκόπιμο αποκλεισμό κάποιου ατόμου από την ομάδα ή με την άρνηση συμμόρφωσης με την επιθυμία του θύματος 8. Ανάλογος είναι και ο ορισμός που διατυπώνει ο Farrington 9 και προσδίδει στο φαινόμενο του bullying τα παρακάτω χαρακτηριστικά: 1) φυσική, λεκτική ή ψυχολογική επίθεση ή προσβολή, 2) πρόθεση να προκαλέσει φόβο, ανησυχία ή πόνο στο θύμα, 3) περιλαμβάνει ανισορροπία ισχύος με το δυνατότερο παιδί να πιέζει το αδύναμο, 4) επαναλαμβάνεται από τα ίδια παιδιά για μεγάλη χρονική περίοδο. Σύμφωνα με τον Farrington, οι περιπτώσεις όπου ένα ή περισσότερα παιδιά, ανάλογης ή ίσης δύναμης ή εξουσίας, επιτίθενται το ένα στο άλλο και θυματοποιούνται αμοιβαία δεν αποτελούν περιστατικά bullying. 6 Β. Αρτινοπούλου, Βία στο σχολείο, Έρευνες και πολιτικές στην Ευρώπη, ό.π., σελ. 13. 7 D. Olweus, Εκφοβισμός και βία στο σχολείο, Τι γνωρίζουμε και τι μπορούμε να κάνουμε, εκδ. ΕΨΥΠΕ, Αθήνα, 2009, σελ. 29. 8 D. Olweus, Εκφοβισμός και βία στο σχολείο, ό.π., σελ. 29. 9 D.P. Farrington, «Understanding and preventing bullying», σε M. Tonny and N. Morris (Eds), Crime and Justice, Vol. 17, University of Chicago Press, Chicago, 1993. 3 D. P. Farrington, M. M. Ttofi, «School-Based Programs to Reduce Bullying and Victimization», NCJRS, 2010. Η βιβλιογραφική αναφορά δίνεται στην Τελική έκθεση της Ευρωπαϊκής Έρευνας για το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού, Συντονιστής του έργου «Το χαμόγελο του παιδιού, Αθήνα, 2012, σελ. 6 3
Οι Tattum και Tattum προτείνουν τον παρακάτω ορισμό: «ο εκφοβισμός είναι η εκούσια και συνειδητή επιθυμία να προκληθεί βλάβη σε κάποιο άτομο και να του προκαλέσουν αισθήματα πίεσης και στρες. Όποιος επιθυμεί να βλάψει κάποιον και έχει συνείδηση της βλάβης που επιθυμεί να προκαλέσει χαρακτηρίζεται ως δράστης bullying, "bully", δηλαδή νταής» 10. Η γενικότητα του ορισμού αυτού, αν και αποτελεί και τη βασική του αδυναμία, τον κατέστησε ιδιαίτερα δημοφιλή και μάλιστα, βάσει αυτού, δόθηκε από το Scottish Council for Educational Research η οδηγία στους εκπαιδευτικούς να αναγνωρίζουν τους δράστες. Φυσικά, δεν θα πρέπει να παραβλέπουμε το γεγονός ότι οι περισσότεροι άνθρωποι κάποια στιγμή, είτε το έχουν παραδεχθεί είτε όχι, έχουν επιθυμήσει να βλάψουν κάποιον άλλον, καθώς και ότι η επιθυμία δεν μπορεί να ταυτίζεται και να αξιολογείται το ίδιο με τη δράση/πράξη. O Rigby ορίζει το bullying ως σκληρή και επαναλαμβανόμενη καταπίεση, φυσικής ή ψυχολογικής φύσης, από τον ισχυρό προς τον ανίσχυρο χωρίς καμία αιτιολογία. Τις παραπάνω οπτικές για την αντίληψη αναφορικά με τον προσδιορισμό του φαινομένου δείχνει να ακολουθεί και το Center for the Study and Prevention of Violence Institute of Behavioral Science University of Colorado at Boulder και υποστηρίζει ότι υπάρχουν τρία κριτήρια για να μπορέσει μία πράξη να χαρακτηριστεί ως «εκφοβισμός»: Πρώτον, να αφορά μία εκ προθέσεως επιθετική συμπεριφορά, δεύτερον, να επαναλαμβάνεται μέσα στο χρόνο και τρίτον, να λαμβάνει χώρα μέσα σε μία διαπροσωπική σχέση, η οποία να χαρακτηρίζεται από ανισορροπία εξουσίας. Το στοιχείο της διαπροσωπικής σχέσης είναι ιδιαίτερα σημαντικό γιατί μπορεί να λειτουργήσει ως διαχωριστικό στοιχείο ανάμεσα στις συμπεριφορές bullying και σε άλλες μορφές επιθετικής ή βίαιης συμπεριφοράς. Ο εκφοβισμός (το bullying) αποτελεί μία μορφή βίας μεταξύ παιδιών/εφήβων και εμφανίζεται τόσο στο σχολικό περιβάλλον, όσο και στο εσωτερικό της κοινότητας (γειτονιά), αλλά ορισμένες φορές ακόμα και στο οικογενειακό περιβάλλον. Στο οικογενειακό περιβάλλον μπορεί να νοηθεί μόνο όσον αφορά σε συμπεριφορές εκφοβισμού μεταξύ των ανήλικων μελών της οικογένειας. Στις περιπτώσεις όπου ο εκφοβισμός λαμβάνει μέρος εντός του οικογενειακού περιβάλλοντος γίνεται αντιληπτός και αντιμετωπίζεται ως μορφή παιδικής κακοποίησης ή κακομεταχείρισης. 10 D. Tattum and E. Tattum, Social Education and Personal Development, David Fulton, London, 1992. 4
Τις περισσότερες φορές τα περιστατικά bullying εμφανίζονται κατά την απουσία ενηλίκων, αν και έχουν παρατηρηθεί περιπτώσεις όπου ενήλικοι είναι παρόντες, αλλά αδυνατούν να παρέμβουν. Το bullying έχει χαρακτηριστεί ως αναπόσπαστο μέρος της ανάπτυξης των παιδιών. Η παρουσία φαινομένων bullying στο χώρο του σχολείου είναι δυνατόν να επηρεάσει το συνολικό κοινωνικό περιβάλλον και να δημιουργήσει ένα αίσθημα φόβου μεταξύ των μαθητών, επηρεάζοντας αρνητικά όχι μόνο τις σχολικές τους επιδόσεις, αλλά και οδηγώντας και σε άλλες αντικοινωνικές συμπεριφορές 11. Σύμφωνα με την Β. Αρτινοπούλου, «ο ορισμός της σχολικής βίας είναι σχετικός και εξαρτάται από το ισχύον κάθε φορά κοινωνικό και πολιτιστικό πλαίσιο. Ωστόσο, στοιχεία του ορισμού της σχολικής βίας είναι η επιβολή της βούλησης, η πρόκληση ζημίας ή βλάβης, η απειλή εκφοβισμού, κακομεταχείρισης ή κακοποίησης» 12. Μια ομάδα ερευνητών του φαινομένου συμπληρώνει τον ορισμό, «περιγράφοντας τους πιθανούς εσωτερικούς μηχανισμούς που οδηγούν στην θυματοποίηση. Ορίζουν το φαινόμενο ως ένα γενικό όρο που αναφέρεται σε ένα τρόπο συμπεριφοράς κατά τον οποίο ένα πρόσωπο με πολύ εσωτερικό θυμό, μνησικακία και επιθετικότητα το οποίο στερείται των ικανοτήτων διαχείρισης των συναισθημάτων του, τα μεταθέτει σε κάποιο άλλο άσχετο πρόσωπο το οποίο επιλέγει με κριτήριο την ευαλωτότητά του σε σχέση με το θύτη, χρησιμοποιώντας μεθόδους συνεχούς κριτικής, πειράγματος, αποκλεισμού, απομόνωσης και συνεχούς εξάσκησης, λεκτικής, ψυχολογικής και συναισθηματικής βίας. Στην περίπτωση που τα θύματα είναι παιδιά προστίθεται και η φυσική βία» 13. Γενικότερα μπορούμε να υποθέσουμε ότι «η βία στο σχολείο μπορεί να κατανοηθεί ως εκδήλωση φαινομένων που προσδιορίζονται από βαθιά ριζωμένες κοινωνικές αντιθέσεις, αντιφάσεις και συγκρούσεις που αναδεικνύονται κατά τη διαπραγμάτευση και την οργάνωση της σχολικής ζωής» 14. 11 K. Rigby, What is bullying? Defining bullying: a new look at an old concept, 2006. K. Rigby, Bullying in schools: And what to do about it, Acer, Melbourne, 1996. An Overview of Bullying, Safe Communities ~ Safe Schools Fact sheet, στην ιστοσελίδα: www.colorado.edu/cspv, 2001.Η βιβλιογραφική αναφορά δίνεται στην Τελική έκθεση της Ευρωπαϊκής Έρευνας για το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού, ό. π., σελ. 6. 12 Β. Αρτινοπούλου Βία στο σχολείο, Έρευνες και πολιτικές στην Ευρώπη, ό.π., σελ. 13. 13 Α. Ρούσσου, «Το φαινόμενο της θυματοποίησης παιδιών από παιδιά στα σχολεία- Χαρακτηριστικά των παιδιών θυτών και θυμάτων και του περιβάλλοντός τους» στο συλλ. τόμο: Ομαδική βία και επιθετικότητα στα σχολεία, Νομική βιβλιοθήκη, Διευθ. Έκδοσης Α. Γιωτοπούλου - Μαραγκοπούλου, Αθήνα, χ. χρ., σελ. 245. 14 Ι. Τσιγκάνου κ.ά., Εικόνες και αναπαραστάσεις βίας στο ελληνικό σχολείο, εκδ. Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα, 2004, σελ. 35. 5
Στην ελληνική ορολογία πολύ συχνά οι όροι, επιθετικότητα, βία, ενδοσχολική βία, ή σχολικός εκφοβισμός χρησιμοποιούνται με τη ίδια περίπου έννοια. Γ. Είδη σχολικού εκφοβισμού 15 Ο σχολικός εκφοβισμός δεν είναι απλό φαινόμενο. Διακρίνουμε τους παρακάτω τύπους σχολικού εκφοβισμού: α. Τον άμεσο ή σωματικό εκφοβισμό (physical bullying): ο θύτης μεταχειρίζεται φυσική βία, όπως γρονθοκοπήματα, κλωτσιές, σπρωξιές, καθώς επίσης άρπαγμα ή / και φθορά της ατομικής ιδιοκτησίας. β. Το λεκτικό εκφοβισμό (verbal bullying): όπου ο δράστης ενοχλεί συνεχόμενα το θύμα, το κοροϊδεύει, του βγάζει παρατσούκλια, βρίζει και προσβάλλει γενικότερα με λόγια και χειρονομίες. γ. Τον έμμεσο ή κοινωνικό εκφοβισμό (indirect/ social/ relational bullying): εδώ προκαλείται κοινωνική απομόνωση του θύματος και αποκλεισμός του από την παρέα. Δεν τους επιτρέπουν να παίξουν, τρέχουν να τους κρυφτούν (δείχνοντας επιδεικτικά ότι θα ήθελαν να τους εγκαταλείψουν) και γενικά τους περιφρονούν. Περισσότερο συνηθισμένο είδος εκφοβισμού στα κορίτσια, αποτελεί τη μορφή που τα θύματα δυσκολεύονται περισσότερο να αναφέρουν, καθώς δεν εκφράζεται άμεσα αλλά καλυμμένα. δ. Τον εκβιασμό (blackmail): σε αυτήν τη μορφή εκφοβισμού οι θύτες με απειλές και εκβιασμούς εξαναγκάζουν τα θύματα να τους παραδώσουν το χαρτζιλίκι τους και το φαγητό τους, απειλώντας τα με ακόμα χειρότερη συμπεριφορά σε περίπτωση που μαρτυρήσουν σε ενήλικες το συμβάν. ε. Τον οπτικό εκφοβισμό (visual bullying): αυτός πραγματοποιείται όταν ο δράστης γράφει ένα προσβλητικό για το θύμα σημείωμα και το περνάει στους συμμαθητές του από χέρι σε χέρι ή το τοποθετεί σε φανερή θέση στη τσάντα του θύματος ή στο θρανίο του. Στο είδος αυτό ανήκει και το γράψιμο βρισιών και κακεντρεχειών στον πίνακα της τάξης ή στους διαδρόμους του σχολείου. στ. Το σεξουαλικό εκφοβισμό (sexual bullying): ο δράστης προξενεί ένα αίσθημα αμηχανίας και ντροπής στο θύμα με αισχρά σκίτσα, χειρονομίες, βρόμικα αστεία και σεξουαλικά σχόλια ή ερωτήσεις. Συνηθισμένος τρόπος είναι να θωπεύει το θύμα. 15 Τελική έκθεση της Ευρωπαϊκής Έρευνας για το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού, ό.π., σελ. 13 κ.εξ. 6
ζ. Το ρατσιστικό εκφοβισμό (racial bullying): ξεχωριστή περίπτωση εκφοβισμού, που στιγματίζει τη διαφορετικότητα του στόχου ως προς τη φυλή. Πολύ συνηθισμένο είδος εκφοβισμού και στη χώρα μας, το οποίο υπάρχει και στο σχολικό περιβάλλον και δυσχεραίνει ακόμη περισσότερο τη μειονεκτική θέση που βιώνουν στα σχολεία οι μειονότητες και οι διαφέροντες πολιτισμικά και γλωσσικά μαθητές. Σε αυτή τη μορφή εκφοβισμού εντάσσονται προσβλητικές συμπεριφορές με αφορμή την οικονομική κατάσταση, την προφορά ή και μόνο το γεγονός ότι το θύμα είναι νεοφερμένο στη γειτονιά ή / και το σχολείο. Δ. Κριτήρια αναγνώρισης του εκφοβισμού (σύμφωνα με τον Olweus) 16 Οι ενήλικοι που βρίσκονται στο σχολείο αρκετά συχνά δεν δίνουν σημασία στη φασαρία ή δεν είναι κοντά εκείνη την ώρα, γι αυτό και αφήνουν τα παιδιά να λύνουν μόνα τους τις διαφορές τους. Το θύμα μάλλον δεν αναφέρει πολλά πράγματα στο δάσκαλό του ή στους γονείς του. Σταδιακά απομονώνεται όλο και περισσότερο από τους συνομηλίκους του, το ήδη χαμηλό κύρος πέφτει κι άλλο λόγω των προκλητικών πειραγμάτων και των επιθέσεων ενώ όλοι βλέπουν ότι δεν του αξίζει τίποτα. Η ένδειξη για τη σοβαρότητα της κατάστασης είναι η συχνότητα εμφάνισης των φαινομένων στο χώρο του σχολείου. Επίσης οι ενδείξεις διαχωρίζονται σε πρωτογενείς και δευτερογενείς: Οι πρωτογενείς ενδείξεις περιλαμβάνουν στοιχεία όπως: γίνονται αντικείμενο πειραγμάτων (κατ επανάληψη) με άσχημο τρόπο, τους βρίζουν, τους χλευάζουν, του υποτιμούν, τους γελοιοποιούν, τους εκφοβίζουν, τους εξευτελίζουν, τους απειλούν τους δίνουν διαταγές, τους εξουσιάζουν, τους υποτάσσουν, τους περιγελούν και τους κοροϊδεύουν με τρόπο όχι φιλικό, τους πειράζουν τους σπρώχνουν, τους τσιμπούν, τους χτυπούν, τους κλοτσούν (κι εκείνοι δεν μπορούν να υπερασπιστούν τον εαυτό τους επαρκώς), εμπλέκονται σε «καβγάδες» στους οποίους είναι σχεδόν ανυπεράσπιστοι και οι ίδιοι προσπαθούν να αποτραβηχτούν από αυτούς (ίσως και κλαίγοντας), τους παίρνουν τα βιβλίο τους, τα χρήματά τους ή άλλα αντικείμενα που τους ανήκουν, τα καταστρέφουν ή τα πετούν κάτω, έχουν μελανιές, χτυπήματα, κοψίματα, γδαρσίματα ή σκισμένα ρούχα, για τα οποία δεν μπορούν να δώσουν μία λογική εξήγηση. Οι δευτερογενείς ενδείξεις: 16 D. Olweus, Εκφοβισμός και βία στο σχολείο, ό. π., σελ. 72 κ. εξ. 7
στα διαλείμματα και κατά την ώρα του φαγητού είναι (συχνά) μόνοι και αποκλεισμένοι από την ομάδα των συνομηλίκων τους. Δε φαίνεται να έχουν στενό φίλο μέσα στην τάξη, τους διαλέγουν τελευταίους στα ομαδικά παιχνίδια, στα διαλείμματα προσπαθούν να είναι κοντά στο δάσκαλο ή άλλους ενηλίκους, δυσκολεύονται να μιλήσουν δυνατά στην τάξη και δίνουν την εντύπωση ενός αγχωμένου και ανασφαλούς ατόμου, είναι θλιμμένοι και δυστυχείς, στενοχωρημένοι, δακρυσμένοι, εμφανίζουν ξαφνική ή σταδιακή πτώση στις σχολικές τους επιδόσεις. Ε. Τα χαρακτηριστικά του θύτη και του θύματος Οι έρευνες του φαινομένου μελέτησαν το προφίλ του θύτη και του θύματος. Ωστόσο η πολυπλοκότητα και τα χαρακτηριστικά του φαινομένου όπως είδαμε δεν επιτρέπουν μια οριστική σκιαγράφησή τους. Θα πρέπει να προσθέσουμε ακόμα ότι παρά την αύξηση των μελετών του φαινομένου «δεν έχει διερευνηθεί με επάρκεια η διάρκεια και η σταθερότητα των χαρακτηριστικών αυτών στις προσωπικότητες των εφήβων μαθητών, που ούτως ή άλλως διαβιούν μια μεταβατική περίοδο κατά το διάστημα της εφηβείας, προσπαθώντας να δομήσουν την προσωπικότητα και την ταυτότητά τους. Επιπροσθέτως δεν είναι σαφές εάν αυτά τα χαρακτηριστικά προϋπάρχουν ή προκύπτουν ως επίδραση των καταστάσεων στις οποίες έχουν υπεισέλθει οι ανήλικοι ως δράστες και ως θύματα σχολικής βίας 17. Ε.1 Τα χαρακτηριστικά θύτη/εκφοβιστή 18 Συνήθως διαθέτουν φυσικές και σωματικές δυνάμεις Επιθετικοί Έκφραση γενικευμένης οργής Επιρρεπείς σε παραβάσεις κανόνων και αντικοινωνικές συμπεριφορές Ενεργητικά και υπερδραστήρια άτομα Αυθόρμητοι και παρορμητικοί Έχουν μειωμένους ηθικούς ενδοιασμούς, ενοχές ή τύψεις για τις ενέργειές τους ή έλλειψη οίκτου για το θύμα Χαμηλή ενσυναίσθηση και χαμηλό βαθμό αισθήματος αλληλεγγύης Χαμηλός βαθμός συνεργασίας και προθυμίας να βοηθήσουν 17 Β. Αρτινοπούλου, Η σχολική διαμεσολάβηση, Εκπαιδεύοντας τους μαθητές στη διαχείριση της βίας και του εκφοβισμού, εκδ. Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα, 2010, σελ. 29. 18 Β. Αρτινοπούλου, ό. π., σελ. 29. 8
Άτομα με χαμηλή αυτοεκτίμηση, δείχνουν όμως σιγουριά για τον εαυτό τους και είναι κυρίαρχα Εξωστρεφείς και κοινωνικά ενεργοί με αυτοπεποίθηση Σημειώνουν υψηλή βαθμολογία στην κλίμακα ψυχωτισμού Ετοιμόλογοι, ικανοί να ξεφύγουν από δύσκολες καταστάσεις, εύκολα βρίσκουν δικαιολογίες Παρουσιάζουν συχνά νέα αντικείμενα ως δικά τους, διαθέτουν περισσότερα χρήματα από τους συμμαθητές τους και τα επιδεικνύουν. Επιστρέφουν σπίτι με σκισμένα ρούχα, μώλωπες ή γδαρσίματα (εξ αιτίας των καυγάδων) Μιλούν άσχημα για τους συμμαθητές τους Μπορούν να συμπεριφέρονται παρόμοια και στο σπίτι, ενώ η οικογένεια μπορεί να στηρίζει την επιθετική τους συμπεριφορά. Ε.2 Τα χαρακτηριστικά του θύματος 19 Ευαίσθητα και ήσυχα άτομα, συνεσταλμένοι μαθητές/μαθήτριες Σωματικά και φυσικά πιο αδύναμοι Εσωστρεφείς και μοναχικοί τύποι Παρουσιάζουν υψηλό βαθμό στην κλίμακα νεύρωσης και εσωστρέφειας Αγχώδεις και ανασφαλείς με τους άλλους μαθητές ή/και στις κοινωνικές τους επαφές Με χαμηλή αυτοεκτίμηση Έχουν παθητική στάση Δύσκολα ή αδύναμα υπερασπίζονται τον εαυτό τους ή διαχειρίζονται τις επιθετικές αντιδράσεις Λιγότερο δημοφιλείς, έχουν λίγους φίλους, μπορούν να κάθονται μόνοι στα διαλείμματα ή να επιζητούν να βρίσκονται κοντά στους δασκάλους Επιστρέφουν σπίτι με ανεξήγητους τραυματισμούς, σκισμένα ρούχα, μελανιές, κατεστραμμένα ή χαμένα αντικείμενα και λεφτά Άρνηση για το σχολείο (δικαιολογίες ότι αισθάνονται αδιαθεσία κ.α) Ψυχοσωματικές ενδείξεις, όπως τραυλισμός, άρνηση σίτισης, εφιάλτες, κλάμα, κλπ. Ενίοτε επιθετικοί, εκφοβίζουν άλλα παιδιά Δίνουν ανεπαρκείς εξηγήσεις για τα περιστατικά που τους συμβαίνουν ΣΤ. Οι συνέπειες της σχολικής βίας ΣΤ.1α Οι άμεσες συνέπειες για τα θύματα 19 Ό. π., σελ. 30. 9
Σωματική και ψυχολογική εξάντληση Μείωση της αυτοεκτίμησης, εσωστρέφεια, (κοινωνικό) άγχος, ανασφάλεια, δυσλειτουργικότητα Συναισθηματική απόσυρση, απομόνωση, μοναχικότητα Χαμηλός αυτοσεβασμός και αυταξία, αυτολύπηση, κατάθλιψη Φοβίες (πχ σχολική φοβία) Σχολική άρνηση, αποφυγή χώρων, μη ελεύθερη διακίνηση στο σχολικό χώρο, απουσίες, κοπάνες Ακαδημαϊκές συνέπειες: σχολική αποτυχία, μαθησιακές δυσκολίες, μείωση σχολικής επίδοσης, δυσκολίες συγκέντρωσης και προσοχής, διακοπή σχολικής φοίτησης Ψυχοσωματικά προβλήματα και δυσφορία (πχ διαταραχές ύπνου, διατροφής, πονοκέφαλοι, κλπ) Θυμός, ανάπτυξη επιθετικής συμπεριφοράς Φαινόμενο «ντόμινο» (το παιδί-θύμα εκφοβίζει με τη σειρά του άλλα παιδιά) Δευτερογενής θυματοποίηση από τους συμμαθητές Αυτοκτονία ( bullycide, δεν υπάρχουν κρούσματα στην Ελλάδα, μόνο στο εξωτερικό, πχ ΗΠΑ, Μ. Βρετανία, Αυστραλία) ΣΤ.1β Οι μακροχρόνιες συνέπειες για τα θύματα Χαμηλή αυτοεκτίμηση, κατάθλιψη, άγχος ως ενήλικες Μειωμένη προσαρμοστικότητα Εγκληματικότητα κατά την ενήλικη ζωή, «κύκλος της κακοποίησης» ( μετέπειτα ενδοοικογενειακή βία, συζυγική κακοποίηση). ΣΤ.2α Οι άμεσες συνέπειες για τους θύτες Απομάκρυνση από το σχολείο Διακοπή σχολικής φοίτησης Τάσεις φυγής από το σπίτι ΣΤ.2β Οι μακροχρόνιες συνέπειες για τους θύτες Επιθετικοί, παρορμητικοί Ατημέλητος τρόπος ζωής Αντικοινωνική ή εγκληματική συμπεριφορά ως ενήλικες (πχ κλοπές, γκράφιτι) Προβλήματα με την Αστυνομία Ζ. Ενδιαφέροντα στοιχεία από τις έρευνες για τη σχολική βία στην Ελλάδα 10
Τη τελευταία δεκαετία αν και το φαινόμενο της σχολικής βίας διατηρείται σε σταθερά επίπεδα 20 οι έρευνες που μελετούν το φαινόμενο αυξάνονται συνεχώς. Από αυτές που δημοσιεύτηκαν τα τελευταία χρόνια μπορούμε να εξάγουμε μερικά χρήσιμα κατά την άποψή μας συμπεράσματα: 1. Οι έρευνες επικεντρώνουν το στόχο τους σχεδόν αποκλειστικά στη βία μεταξύ μαθητών ή ανάμεσα σε μαθητές και εξωσχολικούς παράγοντες. Δεν έχει ερευνηθεί η σχέση ανάμεσα στους μαθητές και στους εκπαιδευτικούς ή μεταξύ άλλων μελών της σχολικής κοινότητας 21. 2. Οι μαθητές αντιλαμβάνονται την έννοια του σχολικού εκφοβισμού, τις μορφές και τις διαστάσεις του, επηρεαζόμενοι από τον τρόπο που τον αντιλαμβάνεται η οικογένεια και ο ευρύτερος κοινωνικός τους χώρος 22. 3. Τα περιστατικά βίας λαμβάνουν χώρα κυρίως στην αυλή του σχολείου 23. 4. Καθοριστικό ρόλο για την πρόκληση βίαιων περιστατικών καθώς και για την πρόληψη και την αντιμετώπισή τους παίζει ο καθηγητής, δέκτης και αυτός της επιθετικής συμπεριφοράς εκ μέρους των μαθητών 24. 5. Ο καθηγητής δεν είναι γνώστης των περιστατικών βίας που συμβαίνουν στο σχολικό χώρο εκτός κι αν είναι ο ίδιος μάρτυρας, καθώς ελάχιστοι μαθητές επιλέγουν να τον πληροφορήσουν γι αυτά 25. 6. Η σχολική βία στην Ελλάδα ποικίλλει ως προς τις μορφές των πράξεων και περιλαμβάνει όλο το φάσμα των συμπεριφορών 26. 7. Οι περισσότερο συχνές αντιδράσεις των μαθητών απέναντι στον εκφοβισμό, είναι η συνειδητή αδιαφορία τους, η αποφυγή των «επιθέσεων», ενώ ταυτόχρονα βιώνουν συναισθήματα θυμού, ντροπής/ταπείνωσης και φόβου 27. 20 Πρβλ. Ι. Τσιγκάνου κ.ά., Εικόνες και αναπαραστάσεις βίας στο ελληνικό σχολείο, εκδ. Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα, 2004, σελ. 264. 21 Βλ. Β.Αρτινοπούλου Η σχολική διαμεσολάβηση, ό.π., σελ. 37, πρβλ. Λ. Μπεζέ, «Βία στο σχολείο και βία του σχολείου» στο συλλ. τόμο (επιμ. Λ. Μπεζέ): Βία στο σχολείο και βία του σχολείου, εκδ. Ελλ. Γράμματα, Αθήνα, 1998, σελ. 63. 22 Β. Αρτινοπούλου Η σχολική διαμεσολάβηση, ό. π., σελ. 37. 23 Μ. Μπελογιάννη «Το πρόβλημα της βίας και της επιθετικότητας σε ένα σχολείο της Αθήνας- Από τη διάγνωση στη θεραπεία» συλλ. τόμο: Ομαδική βία και επιθετικότητα στα σχολεία, Νομική βιβλιοθήκη, Διευθ. Έκδοσης Αλίκη Γιωτοπούλου - Μαραγκοπούλου, Αθήνα, χ. χρ, σελ. 132. 24 Μ. Μπελογιάννη «Το πρόβλημα της βίας και της επιθετικότητας σε ένα σχολείο της Αθήνας- Από τη διάγνωση στη θεραπεία»..ό.π., σελ. 132. 25 Ό. π., σελ. 133 πρβλ. και Ι. Τσιγκάνου κ. ά. Εικόνες και αναπαραστάσεις βίας στο ελληνικό σχολείο, εκδ. Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα, 2004, σελ. 265. 26 Β. Αρτινοπούλου, ό. π., σελ. 38. 27 Ό.π., σελ. 39. 11
8. Προκύπτει ακόμα ότι η σχολική βία συνδέεται με τον κοινωνικό αποκλεισμό, ειδικά των μεταναστών και με την κοινωνική και ακαδημαϊκή αντίδραση σε καταστάσεις σχολικής βίας/εκφοβισμού 28. Η. Μια νέα εκδοχή του εκφοβισμού Ο ηλεκτρονικός εκφοβισμός Τα τελευταία χρόνια, από το 2000 και μετά, βρισκόμαστε στην εμφάνιση αλλά και στην ταχύτατη εξέλιξη μιας νέας εκδοχής του εκφοβισμού ανάμεσα στους μαθητές η οποία έχει εξαπλωθεί σε ολόκληρη την Ευρώπη, λαμβάνοντας διαστάσεις κοινωνικού φαινομένου. Πρόκειται για τον ηλεκτρονικό εκφοβισμό ή κυβερνο-εκφοβισμό ή cyber-bullying. «Συνιστά μια εκμοντερνισμένη εκδοχή των παραδοσιακών μορφών εκφοβισμού και τα θύματα είναι πιο ευάλωτα και εκτεθειμένα σε ευθέως ανάλογη σχέση με τις «διαφορές» τους από τις κανονικότητες των εφήβων (λόγω χρώματος, φυλής, και κυρίως όσοι έχουν διανοητικές και φυσικές μειονεξίες) 29. Το cyber-bullying και οι ηλεκτρονικές απειλές είναι δυνατό να σχετίζονται με τον εκφοβισμό στο σχολείο. Ο μαθητής θύμα ή θύτης στη σχολική ζωή μπορεί να είναι θύτης ή θύμα και στην εικονική πραγματικότητα. Φυσικά το πρόβλημα δεν είναι μόνο ο εκφοβισμός που μπορεί να αντιμετωπίσει κατά τη διάρκεια της πλοήγησής του στο διαδίκτυο. Υπάρχουν και άλλοι εξίσου σημαντικοί κίνδυνοι, όπως η πρόσβαση σε βίαιο και σε πορνογραφικό υλικό, η λήψη ανεπιθύμητων σεξουαλικού περιεχομένου σχολίων, η δημοσιοποίηση πληροφοριών προσωπικού χαρακτήρα κλπ. 28 Ό. π., σελ. 39. 29 Ό. π., σελ. 45 12
Στ. Παράρτημα Σχήμα. 30 30 Το σχήμα προέρχεται από το κείμενο Επιθετικότητα στο σχολείο, Προτάσεις για πρόληψη και αντιμετώπιση, ΥΠΠΑΙΘ, Αθήνα 2000. 13