Αληηιακβαλόκελν ςπρνθνηλσληθό θιίκα ηεο ηάμεο θαη εκπεηξίεο έκκεζεο επηζεηηθόηεηαο ζε καζεηέο Γπκλαζίνπ

ΜΑΝΧΛΟΠΟΤΛΟΤ Γ. ΥΡΤΖ Αληηιακβαλόκελν ςπρνθνηλσληθό θιίκα ηεο ηάμεο θαη εκπεηξίεο έκκεζεο επηζεηηθόηεηαο ζε καζεηέο Γπκλαζίνπ Μεηαπηπρηαθή Δξγαζία Δηδίθεπζεο πνπ ππνβιήζεθε ζην πιαίζην ηνπ Πξνγξάκκαηνο Μεηαπηπρηαθψλ πνπδψλ «Δπηζηήκεο ηεο Αγσγήο» ηνπ Παηδαγσγηθνχ Σκήκαηνο Γεκνηηθήο Δθπαίδεπζεο ηνπ Γεκνθξίηεηνπ Παλεπηζηεκίνπ Θξάθεο Αιεμαλδξνχπνιε, εαξηλφ εμάκελν 2010 1

MANOLOPOYLOY D. CHRYSI PERCEIVED CLASSROOM CLIMATE AND EXPERIENCES OF INDIRECT AGGRESSION IN JUNIOR HIGH SCHOOL STUDENTS Master s thesis submitted to Department of Primary Education of Democritus University of Thrace in the context of Postgraduate Course in Educational Studies Alexandroupolis, spring semester 2010 2

ΔΠΗΒΛΔΠΧΝ ΚΑΘΖΓΖΣΖ ΚΟΚΚΗΝΟ ΚΧΝΣΑΝΣΗΝΟ Δπίθνπξνο Καζεγεηήο ηνπ Παηδαγσγηθνχ Σκήκαηνο Γεκνηηθήο Δθπαίδεπζεο ηνπ Γ.Π.Θ. ΔΞΔΣΑΣΗΚΖ ΔΠΗΣΡΟΠΖ ΚΟΚΚΗΝΟ ΚΧΝΣΑΝΣΗΝΟ Δπίθνπξνο Καζεγεηήο ηνπ Παηδαγσγηθνχ Σκήκαηνο Γεκνηηθήο Δθπαίδεπζεο ηνπ Γ.Π.Θ. ΣΑΡΑΣΟΡΖ ΔΛΔΝΖ Καζεγήηξηα ηνπ Παηδαγσγηθνχ Σκήκαηνο Γεκνηηθήο Δθπαίδεπζεο ηνπ Γ.Π.Θ. ΓΑΒΑΕΟΓΛΟΤ ΑΓΓΔΛΗΚΖ Καζεγήηξηα ηνπ Παηδαγσγηθνχ Σκήκαηνο Γεκνηηθήο Δθπαίδεπζεο ηνπ Γ.Π.Θ. 3

ΠΔΡΗΔΥΟΜΔΝΑ ειίδα ΔΤΥΑΡΗΣΗΔ 11 ΠΔΡΗΛΖΦΖ 12 ABSTRACT 14 ΔΗΑΓΧΓΖ 15 ΘΔΧΡΖΣΗΚΟ ΜΔΡΟ ΚΔΦΑΛΑΗΟ 1 ΔΠΗΘΔΣΗΚΟΣΖΣΑ 1.1 Δλλνηνινγηθή θαη εξκελεπηηθή πξνζέγγηζε ηνπ φξνπ ηεο επηζεηηθφηεηαο 19 1.2 Θεσξίεο γηα ηελ αλάπηπμε ηεο επηζεηηθφηεηαο 23 1.3 Δίδε ηεο επηζεηηθφηεηαο 26 1.4 Έκκεζε Δπηζεηηθφηεηα 28 1.4.1 Έκκεζε Δπηζεηηθφηεηα - Δπηζεηηθφηεηα ρέζεσλ - Κνηλσληθή Δπηζεηηθφηεηα 28 1.4.2 Ηζηνξηθή αλαδξνκή 31 1.4.3 Αηηηνινγηθνί παξάγνληεο εθδήισζεο ηεο έκκεζεο επηζεηηθφηεηαο 32 1.4.4 Αμηνιφγεζε ηεο έκκεζεο επηζεηηθφηεηαο 34 1.4.5 Μέηξεζε ηεο έκκεζεο επηζεηηθφηεηαο θαη ηεο έκκεζεο ζπκαηνπνίεζεο: Δπηζθφπεζε ησλ δηαζέζηκσλ εξεπλεηηθψλ εξγαιείσλ 36 1.4.6 Ζ αλαπηπμηαθή πνξεία ηεο έκκεζεο επηζεηηθφηεηαο 40 1.4.7 Γηαθνξέο θχινπ 42 1.4.8 Ζ επίδξαζε ηνπ πεξηβάιινληνο ζηελ έκκεζε επηζεηηθφηεηα 47 1.4.9 Οη επηπηψζεηο ηεο έκκεζεο επηζεηηθφηεηαο ζηα ζχκαηα 48 4

ΚΔΦΑΛΑΗΟ 2 ΚΔΦΑΛΑΗΟ 3 1.5 Δθθνβηζκφο (bullying) 50 1.6 Θπκαηνπνίεζε 53 1.7 Γηαθνξέο ησλ ελλνηψλ «επηζεηηθφηεηα», «βία» θαη «εθθνβηζκφο» 55 1.8 Έθηαζε ηνπ θαηλνκέλνπ ηεο ζρνιηθήο επηζεηηθφηεηαο θαη ζπκαηνπνίεζεο ζηελ Διιάδα θαη ην εμσηεξηθφ 58 ΦΤΥΟΚΟΗΝΧΝΗΚΟ ΚΛΗΜΑ ΣΖ ΣΑΞΖ Δηζαγσγή 61 2.1 Οξηζκφο ηνπ ςπρνθνηλσληθνχ θιίκαηνο ηεο 62 ηάμεο 2.2 Ηζηνξηθή αλαδξνκή θαη ζεσξεηηθφ ππφβαζξν ηεο έλλνηαο ηνπ θιίκαηνο ηεο ηάμεο 65 2.3 Μεζνδνινγηθά δεηήκαηα πνπ αθνξνχλ ζην θιίκα ηεο ηάμεο 72 2.3.1 Μέηξεζε ηνπ ςπρνθνηλσληθνχ θιίκαηνο ηεο ηάμεο: επηζθφπεζε ησλ δηαζέζηκσλ εξεπλεηηθψλ εξγαιείσλ 73 2.4 Γηαζηάζεηο ηνπ ςπρνινγηθνχ θιίκαηνο ηεο ζρνιηθήο ηάμεο 75 2.5 Ο ξφινο ηνπ εθπαηδεπηηθνχ ζηε δεκηνπξγία ζεηηθνχ ΦΚ ηεο ηάμεο 83 2.6 Ο καζεηήο κέινο ηεο ζρνιηθήο ηάμεο 85 2.7 Μειινληηθέο θαηεπζχλζεηο ζηε κειέηε ηνπ θιίκαηνο ηεο ηάμεο 87 ΦΤΥΟΚΟΗΝΧΝΗΚΟ ΚΛΗΜΑ ΣΖ ΣΑΞΖ ΚΑΗ ΔΜΜΔΖ ΔΠΗΘΔΣΗΚΟΣΖΣΑ Δηζαγσγή - πνπδαηφηεηα ηνπ ζέκαηνο 89 3.1 Θεσξίεο επίδξαζεο πιαηζίνπ 93 5

ΚΔΦΑΛΑΗΟ 4 3.2 Σν θνηλσληθφ πιαίζην ηνπ ζρνιείνπ 102 3.3 ρνιηθφ πιαίζην 103 3.4 ρνιηθφ πιαίζην θαη επηζεηηθφηεηα 104 3.5 Πεξηβάιινλ ηεο ηάμεο θαη επηζεηηθφηεηα /ζπκαηνπνίεζε 106 3.6 Πεξηβάιινλ ηεο ηάμεο θαη έκκεζε επηζεηηθφηεηα /ζπκαηνπνίεζε 113 3.7 Κνηλσληθά δίθηπα 115 3.7.1 Κνηλσληθά δίθηπα θαη επηζεηηθή 118 ζπκπεξηθνξά 3.8 Δπηζεηηθφηεηα θαη επηκέξνπο ραξαθηεξηζηηθά ηνπ πεξηβάιινληνο ηεο ηάμεο 125 3.8.1 πκκεηνρή ζηελ ηάμε 125 3.8.2 πλεθηηθφηεηα 126 3.8.3 Δζλνπνιηηηζκηθή πξνέιεπζε θαη 127 επηζεηηθφηεηα 3.8.4 Έλδεηα ηνπ ζρνιείνπ 128 Δπίινγνο 129 ΔΡΔΤΝΖΣΗΚΟ ΜΔΡΟ ΜΔΘΟΓΟΛΟΓΗΑ 4.1 Ζ ζπνπδαηφηεηα ηεο έξεπλαο 131 4.2 Ζ κέζνδνο 135 4.3 Σν Γείγκα 136 4.4 Δξεπλεηηθά εξγαιεία 136 4.4.1 Κνηλσληθνδεκνγξαθηθά ζηνηρεία 136 4.4.2 Δξσηεκαηνιφγην έκκεζεο επηζεηηθφηεηαο 139 4.4.3 Πξνζέγγηζε ηνπ Κιίκαηνο ηεο Σάμεο 141 4.4.4 Δξσηεκαηνιφγην έκκεζεο ζπκαηνπνίεζεο 143 4.5 Πηινηηθή έξεπλα 144 6

4.6 Γηαδηθαζία ζπιινγήο ησλ δεδνκέλσλ ηεο θχξηαο κειέηεο 4.7 θνπφο θαη ζηφρνη ηεο έξεπλαο 147 147 4.8 Δξεπλεηηθά εξσηήκαηα - Τπνζέζεηο 148 Η. Χο πξνο ηελ πξψηε θαηεγνξία εξεπλεηηθψλ εξσηεκάησλ 149 ΗΗ. Χο πξνο ηε δεχηεξε νκάδα εξεπλεηηθψλ 151 εξσηεκάησλ Α. Κνηλσληθνδεκνγξαθηθά ραξαθηεξηζηηθά, επίδνζε θαη έκκεζε επηζεηηθφηεηα 1. Φχιν 152 2. Ζιηθία 153 3. Δζλνπνιηηηζκηθή πξνέιεπζε 154 4. Κνηλσληθννηθνλνκηθφ επίπεδν 154 5. Αθαδεκατθή επίδνζε ησλ καζεηψλ 155 Β. Κνηλσληθνδεκνγξαθηθά ραξαθηεξηζηηθά, επίδνζε θαη θιίκα ηεο ηάμεο 1. Φχιν 156 2. Ζιηθία 157 3. Δζλνπνιηηηζκηθή πξνέιεπζε 158 4. Κνηλσληθννηθνλνκηθφ επίπεδν 158 5. Αθαδεκατθή επίδνζε ησλ καζεηψλ 159 Γ. Κνηλσληθνδεκνγξαθηθά ραξαθηεξηζηηθά, επίδνζε θαη έκκεζε ζπκαηνπνίεζε 1. Φχιν 160 2. Ζιηθία 161 3. Δζλνπνιηηηζκηθή πξνέιεπζε 161 4. Κνηλσληθννηθνλνκηθφ επίπεδν 162 5. Αθαδεκατθή επίδνζε ησλ καζεηψλ 163 7

ΚΔΦΑΛΑΗΟ 5 III. Χο πξνο ηελ ηξίηε νκάδα εξεπλεηηθψλ εξσηεκάησλ 163 IV. Χο πξνο ηελ ηέηαξηε νκάδα εξεπλεηηθψλ εξσηεκάησλ 167 ΑΠΟΣΔΛΔΜΑΣΑ 5. Ζ εγθπξφηεηα θαη ε αμηνπηζηία ηεο θιίκαθαο γηα ηελ Έκκεζε Δπηζεηηθφηεηα, γηα ην Κιίκα ηεο ηάμεο θαη γηα ηελ Έκκεζε Θπκαηνπνίεζε Δηζαγσγή 169 5.1 Γηεξεπλεηηθή Παξαγνληηθή Αλάιπζε ηεο θιίκαθαο ηεο Έκκεζεο Δπηζεηηθφηεηαο 170 5.2 Ζ εγθπξφηεηα θαη ε αμηνπηζηία ηεο θιίκαθαο γηα ην Κιίκα ηεο ηάμεο 177 5.2.1 Γηεξεπλεηηθή Παξαγνληηθή Αλάιπζε 177 5.3 Ζ εγθπξφηεηα θαη ε αμηνπηζηία ηεο θιίκαθαο γηα ηελ Έκκεζε Θπκαηνπνίεζε 184 5.3.1 Γηεξεπλεηηθή Παξαγνληηθή Αλάιπζε 184 5.4 Μειέηε ησλ επηδξάζεσλ ησλ δεκνγξαθηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ ζηηο ππφ κειέηε κεηαβιεηέο 191 Δηζαγσγή 191 5.4.1 Φχιν 192 5.4.2 Ζιηθία 193 5.4.3 Δζλνπνιηηηζκηθή πξνέιεπζε καζεηψλ 194 5.4.4 Κνηλσληθννηθνλνκηθφ επίπεδν νηθνγέλεηαο 194 5.4.5 Αθαδεκατθή επίδνζε καζεηψλ 196 5.5 πζρεηίζεηο κεηαμχ ησλ ππφ κειέηε 197 κεηαβιεηψλ 5.6 Δλδνζπλάθεηεο ησλ δηαζηάζεσλ ησλ θιηκάθσλ 197 5.6.1 Έκκεζε επηζεηηθφηεηα 197 8

ΚΔΦΑΛΑΗΟ 6 5.6.2 Κιίκα ηεο ηάμεο 199 5.6.3 Έκκεζε ζπκαηνπνίεζε 201 5.6.4 Έκκεζε επηζεηηθφηεηα θαη έκκεζε 203 ζπκαηνπνίεζε 5.6.5 Έκκεζε επηζεηηθφηεηα θαη θιίκα ηεο ηάμεο 205 5.6.6 Έκκεζε ζπκαηνπνίεζε θαη θιίκα ηεο ηάμεο 207 5.7 Πξφβιεςε ηεο έκκεζεο επηζεηηθφηεηαο θαη ηεο έκκεζεο ζπκαηνπνίεζεο 209 5.7.1 Πξφβιεςε ησλ δηαζηάζεσλ ηεο έκκεζεο επηζεηηθφηεηαο 210 5.7.2 Πξφβιεςε ησλ δηαζηάζεσλ ηεο έκκεζεο ζπκαηνπνίεζεο 218 ΤΕΖΣΖΖ-ΤΜΠΔΡΑΜΑΣΑ 6.1 πλνπηηθή παξνπζίαζε ησλ επξεκάησλ 228 6.2 Ζ εγθπξφηεηα θαη αμηνπηζηία ησλ εξεπλεηηθψλ εξγαιείσλ 230 6.2.1 Κιίκαθα έκκεζεο επηζεηηθφηεηαο 230 6.2.2 Κιίκαθα θιίκαηνο ηεο ηάμεο 232 6.2.3 Κιίκαθα έκκεζεο ζπκαηνπνίεζεο 234 6.3 Δπίδξαζε ησλ θνηλσληθνδεκνγξαθηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ θαη ηεο επίδνζεο ησλ καζεηψλ ζηηο ππφ κειέηε κεηαβιεηέο 235 6.3.1 Φχιν 235 6.3.2 Ζιηθία 238 6.3.3 Δζλνπνιηηηζκηθή πξνέιεπζε καζεηψλ 240 6.3.4 Κνηλσληθννηθνλνκηθφ επίπεδν νηθνγέλεηαο 241 6.3.5 Μέζε αθαδεκατθή επίδνζε καζεηψλ 243 6.4 Σξίηε νκάδα εξεπλεηηθψλ εξσηεκάησλ 245 6.4.1 πζρεηίζεηο κεηαμχ ησλ ππφ κειέηε 245 9

κεηαβιεηψλ 6.4.1.1 Δλδνζπλάθεηεο 245 6.4.1.2 Γηκεηαβιεηέο ζπζρεηίζεηο 247 6.5 Σέηαξηε νκάδα εξεπλεηηθψλ εξσηεκάησλ 252 6.5.1 Πξνβιεπηηθέο κεηαβιεηέο ηεο έκκεζεο επηζεηηθφηεηαο 252 6.5.2 Πξνβιεπηηθέο κεηαβιεηέο ηεο έκκεζεο ζπκαηνπνίεζεο 255 6.6 Πεξηνξηζκνί ηεο έξεπλαο 258 6.7 Πξνηάζεηο γηα ηελ αληηκεηψπηζε ηνπ θαηλνκέλνπ ηεο έκκεζεο επηζεηηθφηεηαο 261 ΒΗΒΛΗΟΓΡΑΦΗΑ 267 ΠΑΡΑΡΣΖΜΑ Α 302 ΠΑΡΑΡΣΖΜΑ Β 312 10

ΔΤΥΑΡΗΣΗΔ Θα ήζεια λα επραξηζηήζσ φινπο φζνπο ζπλέβαιαλ ζηελ εθπφλεζε απηήο ηεο κεηαπηπρηαθήο εξγαζίαο εηδίθεπζεο, ε νπνία ρσξίο ηεο ζπκβνιή ηνπο δε ζα ήηαλ δπλαηφ λα πξαγκαηνπνηεζεί. Καηαξρήλ, ε εξγαζία απηή δελ ζα ήηαλ εθηθηή δίρσο ηελ πνιχηηκε ζπκβνιή ηνπ επηβιέπνληα θαζεγεηή ηεο εξγαζίαο θ. Κφθθηλνπ Κσλζηαληίλνπ, Δπίθνπξνπ Καζεγεηή, ηνπ Π.Σ.Γ.Δ. ηνπ Γ.Π.Θ.,ηνλ νπνίν ζα ήζεια ηδηαίηεξα λα επραξηζηήζσ γηα ηελ αλάζεζε ηεο παξνχζαο εξγαζίαο, αιιά θαη γηα ηελ ακέξηζηε βνήζεηα θαη ηελ επηζηεκνληθή ηνπ θαζνδήγεζή ζε φιε ηε δηάξθεηα ηεο εθπφλεζεο απηήο ηεο εξγαζίαο. Ηδηαίηεξα ζα ήζεια λα επραξηζηήζσ ηελ εθπαηδεπηηθφ θ. ηακαηία Υαηδεληθνιάνπ γηα ηε ζεκαληηθή βνήζεηά ηεο ζηε ζπγθέληξσζε κέξνπο ησλ δεδνκέλσλ θαη ηνλ θ. ηέξγην Γειεαθίδε, απνζπαζκέλν εθπαηδεπηηθφ ζην Π.Σ.Γ.Δ. ηνπ Γ.Π.Θ. γηα ηε κεξηθή ζπκβνιή ηνπ ζηε ζηαηηζηηθή αλάιπζε θαη επεμεξγαζία ησλ δεδνκέλσλ ηεο έξεπλαο. Αθφκε, νθείισ επραξηζηίεο ζε φινπο ηνπο Γηεπζπληέο θαη εθπαηδεπηηθνχο ησλ ζρνιείσλ Β ζκηαο εθπαίδεπζεο πνπ βνήζεζαλ ζηε ζπιινγή ησλ δεδνκέλσλ θαη θπξίσο ζηνπο καζεηέο θαη ηηο καζήηξηεο, ρσξίο ηε ζπκκεηνρή ησλ νπνίσλ δε ζα ήηαλ δπλαηή ε πινπνίεζε ηεο έξεπλαο. 11

ΠΔΡΗΛΖΦΖ Σν αληηιακβαλφκελν ςπρνθνηλσληθφ θιίκα (ΦΚ) ηεο ηάμεο ζπλδέεηαη κε ηχπνπο ηεο έκκεζεο επηζεηηθφηεηαο (ΔΔ) θαη ηεο έκκεζεο ζπκαηνπνίεζεο (ΔΘ). θνπφο ηεο παξνχζαο έξεπλαο ήηαλ ε κειέηε ηεο ζρέζεο ηνπ αληηιακβαλφκελνπ ΦΚ ηεο ηάμεο θαη ησλ εκπεηξηψλ ΔΔ θαη ΔΘ, 328 εθήβσλ καζεηψλ Β θαη Γ Γπκλαζίνπ. Οη ζπκκεηέρνληεο ζπκπιήξσζαλ εξσηεκαηνιφγην, ην νπνίν θαηαζθεπάζηεθε γηα ηηο αλάγθεο ηεο παξνχζαο έξεπλαο, πξνθεηκέλνπ λα δηαπηζησζεί ε ζπρλφηεηα θαη ην είδνο εκπινθήο ησλ καζεηψλ ζην θαηλφκελν ηεο έκκεζεο επηζεηηθφηεηαο /ζπκαηνπνίεζεο θαη κέξνπο ησλ εξσηεκαηνινγίσλ WIHIC («What is happening in this class» «Τη ζπκβαίλεη ζ απηήλ ηελ ηάμε») θαη MCI («My Class Inventory» «Τν Δξσηεκαηνιόγην ηεο Τάμεο Μνπ») γηα ηε κέηξεζε ηνπ ΦΚ ηεο ηάμεο. Ζ αλάιπζε ησλ δεδνκέλσλ έδεημε πσο ηα αγφξηα πηνζεηνχλ πην ζπρλά ηε Φξήζε θαθόβνπινπ ρηνύκνξ, ηελ Έκκεζε θπζηθή επηζεηηθόηεηα θαη ηνλ Κνηλσληθό απνθιεηζκό, αιιά θαη πέθηνπλ ζχκαηα ηεο Έκκεζεο θπζηθήο επηζεηηθόηεηαο πεξηζζφηεξν απφ φηη ηα θνξίηζηα. Σα θνξίηζηα αληηιακβάλνληαη πην ζεηηθά ην ΦΚ ηεο ηάμεο ηνπο σο πξνο Σπλεθηηθόηεηα-βνήζεηα, ηε Σπλεθηηθόηεηα-θηιηθόηεηα θαη ηελ Ηθαλνπνίεζε. Απφ ηηο ζπζρεηίζεηο ησλ κεηαβιεηψλ πξνέθπςε φηη ε ΔΔ θαη ε ΔΘ ζπζρεηίδνληαη ζεηηθά θαη ζηαηηζηηθά ζεκαληηθά κε δηαζηάζεηο ηνπ ΦΚ ηεο ηάμεο (ηε Γηελεθηηθόηεηα-εληάζεηο, ηε Γηελεθηηθόηεηα-δπζαξέζθεηα θαη ηε Με ηθαλνπνίεζε) θαη αξλεηηθά κε ηε Σπλεθηηθόηεηα-βνήζεηα θαη ηε Σπλεθηηθόηεηαθηιηθόηεηα. Σέινο, βξέζεθε πσο ην θχιν, ε ειηθία, ε επίδνζε ησλ καζεηψλ, ζρεδφλ φινη νη ηχπνη ηεο έκκεζεο ζπκαηνπνίεζεο θαζψο θαη ε Γηελεθηηθόηεηαεληάζεηο θαη ε ρακειή Σπλεθηηθόηεηα-βνήζεηα ηνπ ΦΚ ηεο ηάμεο ζπκβάιινπλ ζεκαληηθά ζηελ πξφβιεςε ηεο ΔΔ. Σν θχιν, ε εζλνπνιηηηζκηθή πξνέιεπζε, ην θνηλσληθννηθνλνκηθφ επίπεδν ησλ νηθνγελεηψλ, νη ηχπνη ηεο ΔΔ, θαζψο θαη ε Γηελεθηηθόηεηα-εληάζεηο θαη ε ρακειή Σπλεθηηθόηεηα-θηιηθόηεηα ηνπ ΦΚ ηεο ηάμεο απνηεινχλ ζεκαληηθέο κεηαβιεηέο πξφβιεςεο ηεο ΔΘ. 12

Ζ επαηζζεηνπνίεζε ησλ εθπαηδεπηηθψλ γηα ην ζπγθεθξηκέλν θαηλφκελν θαζψο θαη ε επίγλσζε ηεο επίδξαζεο ησλ κεκνλσκέλσλ ραξαθηεξηζηηθψλ ηνπ ΦΚ ηεο ηάμεο ζηε ζπκπεξηθνξά ησλ καζεηψλ, κπνξεί λα ζπκβάιιεη ζηε βειηίσζε ησλ ζρέζεσλ κεηαμχ ησλ καζεηψλ θαη κεηαμχ ησλ εθπαηδεπηηθψλ θαη ησλ καζεηψλ κεηαμχ ηνπο, κε απψηεξν ζηφρν ηελ θνηλσληθή θαη ζπλαηζζεκαηηθή αλάπηπμε ησλ ηειεπηαίσλ. Λέμεηο-θιεηδηά: Έκκεζε επηζεηηθφηεηα, έκκεζε ζπκαηνπνίεζε, θιίκα ηεο ηάμεο 13

ABSTRACT Perceived Classroom Psychosocial Climate (PCPC) has been found to be related to various forms of indirect aggression (IA) and victimization (IV). The purpose of the present study was the exploration of the relationship between PCPC and self-reported experiences of IA and IV in a sample of 328 junior high school students. Participants completed a questionnaire specifically designed for the purposes of the present study aiming to identify the frequency and the forms of student involvement in IA and IV. They also completed parts of the WIHIC and the MCI for the measurement of the PCPC. Data analyses showed that boys are more likely to endorse malicious humor, indirect physical aggression and social exclusion, but reported to be victims of indirect physical aggression more than girls did. The latter perceive more positively classroom psychosocial environment in terms of the dimensions of connectedness help, connectedness friendship and satisfaction. Correlational analyses showed that IA and IV have positive associations with friction-tension, friction-dissatisfaction, and non satisfaction dimensions of PCPC, and negative with the dimensions of connectedness. Multiple regression analyses showed that students gender, age, academic achievement and all forms of IV, as well as perceived high friction and low connectedness predicted IA. Students involvement in IV was predicted by similar variables. Raising awareness among teachers about IE and IV, as well as about the impact of certain classroom climate characteristics on students behavior, can play a vital role on the improvement of teacher-student and student-student relationships for students social and emotional development. Key-words: indirect aggression, indirect victimization, classroom climate 14

ΔΗΑΓΧΓΖ Σα ηειεπηαία ρξφληα έρεη απμεζεί ην ελδηαθέξνλ ησλ εξεπλεηψλ γηα ηελ αληηθνηλσληθή ζπκπεξηθνξά ησλ καζεηψλ, θαζψο απμάλνληαη ηα πεξηζηαηηθά ηεο πεξηθξφλεζεο ή ηεο αδηαθνξία πξνο ηνπο ελήιηθεο, ην άγρνο, ε επηζεηηθφηεηα, ε απνδηνξγαλσηηθή ζπκπεξηθνξά, ε έιιεηςε απηνξχζκηζεο θαη ε θησρή ζρνιηθή εηνηκφηεηα (Reinke & Herman, 2002). Παξφια απηά, έρεη δνζεί ιηγφηεξε έκθαζε ζηνλ ηξφπν πνπ ην πιαίζην ηνπ ζρνιείνπ θαη ηεο ηάμεο κπνξεί λα εληζρχζεη ή λα απνηξέςεη ηελ επηζεηηθή, απνδηνξγαλσηηθή ή αληηθνηλσληθή ζπκπεξηθνξά ησλ καζεηψλ. Σν ζρνιηθφ θιίκα είλαη κηα ζχλζεζε απφ ζηάζεηο, πεπνηζήζεηο, ζπλαηζζήκαηα καζεηψλ θαη εθπαηδεπηηθψλ ζρεηηθά κε ην ζρνιείν, ηηο δηαπξνζσπηθέο ζρέζεηο, ηηο αμίεο θαη ηνπο θαλφλεο ζε ζρέζε κε ηελ επίιπζε δηαπξνζσπηθψλ ζπγθξνχζεσλ θαη θψδηθεο ζπκπεξηθνξάο (Cook, Murphy & Hunt, 2000). Σν ζρνιηθφ θιίκα φπσο θαη ην θιίκα ηεο ηάμεο αζθνχλ βαζηά επίδξαζε ζηε θχζε θαη ζηελ έθηαζε ηεο επηζεηηθήο ή βίαηεο ζπκπεξηθνξάο ζην ζρνιείν (Sprott, 2004). Δπηπιένλ, ε κειέηε ηεο έκκεζεο επηζεηηθφηεηαο μεθίλεζε κφιηο πξφζθαηα απφ κηα νκάδα Φηιαλδψλ εξεπλεηψλ. Κνηλή δηαπίζησζε ζηνπο εξεπλεηέο ηεο έκκεζεο επηζεηηθφηεηαο είλαη φηη πξφθεηηαη γηα κηα κνξθή επηζεηηθφηεηαο ζηελ νπνία ν επηηηζέκελνο ρξεζηκνπνηεί ζπγθαιπκκέλεο, «εθιεπηπζκέλεο» θαη «εμεπγεληζκέλεο» ζηξαηεγηθέο κε ζθνπφ λα πξνθαιέζεη βιάβε ζε έλα άιιν πξφζσπν θαη κε ην πιενλέθηεκα λα κελ απνθαιπθζεί ελδερνκέλσο πνηέ ε ηαπηφηεηα ηνπ (Björkqvist, Lagerspetz, Kaukiainen, 1992 Salmivalli, Kaukiainen & Lagerspetz, 2000). ηελ έκκεζε επηζεηηθφηεηα ην θφζηνο είλαη ρακειφ, θαζψο, ε θχξηα εκθαλήο θαη πξφδειε ζπλέπεηα είλαη ν θνηλσληθφο απνθιεηζκφο θάπνηνπ θαη επηπιένλ ν ζχηεο πνπ ζπλήζσο είλαη άγλσζηνο κπνξεί λα απνθχγεη ηελ αληεπίζεζε. Γη απηφ θαη ζπρλά, φπσο ππνζηεξίδνπλ νη Αrcher θαη Coyne (2005), ε έκκεζε επηζεηηθφηεηα ρξεζηκνπνηείηαη σο ελαιιαθηηθή επηινγή επηζεηηθήο 15

ζηξαηεγηθήο ππφ νξηζκέλνπο θνηλσληθνχο φξνπο. Λφγσ ηεο ηδηφκνξθεο απηήο θχζεο ηεο έκκεζεο επηζεηηθφηεηαο, είλαη πηζαλφ λα αγλνεζεί ή λα ιαλζάλεη ηεο πξνζνρήο ησλ εθπαηδεπηηθψλ κε απνηέιεζκα λα δηαησλίδνληαη ζηελ ηάμε πεξηζηαηηθά έκκεζεο επηζεηηθφηεηαο /ζπκαηνπνίεζεο. Παξφιν πνπ ε επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά δε ζπλδέεηαη κε ζπγθεθξηκέλνπο καζεηέο, ζπκβάληα πνπ νδεγνχλ ζε πξνβιήκαηα κπνξνχλ λα απνθεπρζνχλ απφ ηηο ελέξγεηεο θίισλ, ζπκκαζεηψλ, εθπαηδεπηηθψλ θαη ελειίθσλ. Ζ θαηαλφεζε ηεο δπλακηθήο ηεο ηάμεο θαη ε αλάγθε λα εζηηαζηεί ην ελδηαθέξνλ ησλ εξεπλεηψλ ζην θνηλσληθφ πιαίζην επηζεκαίλεηαη απφ ηε βηβιηνγξαθία θαη ζεσξείηαη ζχκθσλε κε ηα αλαπηπμηαθά-δηαδξαζηηθά ζπζηήκαηα (Atlas & Pepler, 1998). Μεκνλσκέλα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ ςπρνθνηλσληθνχ θιίκαηνο ηεο ηάμεο επηδξνχλ ζηελ επηζεηηθφηεηα ησλ καζεηψλ αλεμάξηεηα απφ ην θχιν, γηα παξάδεηγκα, ε δηελεθηηθφηεηα κεηαμχ ησλ καζεηψλ ζπλδέεηαη κε πςειά επίπεδα επηζεηηθφηεηαο θαη πξνβιεκαηηθήο ζπκπεξηθνξάο (Barth et al., 2004). Γηα παξάδεηγκα, έκκεζεο κνξθέο επηζεηηθήο ζπκπεξηθνξάο, φπσο ν εμνζηξαθηζκφο, ε δηάδνζε θεκψλ, είηε εληζρχνληαη είηε αγλννχληαη παζεηηθά απφ θαλφλεο ζπλνκειίθσλ θαη ελειίθσλ, κε απνηέιεζκα λα ελδπλακψλεηαη ν εθθνβηζκφο ζηα πιαίζηα ηνπ ζρνιείνπ (Greene, 2005). Αληίζεηα, ηα ηα ζρνιεία πνπ έρνπλ ηζρπξή ηελ αίζζεζε ηεο νκάδαο θαη ηεο θνηλφηεηαο έρνπλ ηα ρακειφηεξα επίπεδα επηζεηηθήο ζπκπεξηθνξάο. Δπηπιένλ, δίλεηαη ηδηαίηεξε έκθαζε ζην ξφιν ησλ εθπαηδεπηηθψλ, νη νπνίνη δηαδξακαηίδνπλ ζεκαληηθφ ξφιν ζηε δηακφξθσζε ηεο δνκήο ηεο νηθνινγίαο ησλ ζπλνκειίθσλ θαη θαη επέθηαζε ζηελ εθδήισζε ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ εθθνβηζκνχ ή ζηελ απνηξνπή ηεο επηζεηηθφηεηαο (Rodkin & Hodges, 2003). Ζ παξνχζα κειέηε απνηειείηαη απφ δχν κέξε, ην ζεσξεηηθφ θαη ην εκπεηξηθφ. Σν πξψην κέξνο πεξηιακβάλεη ηξία θεθάιαηα. ην πξώην θεθάιαην παξνπζηάδνληαη βαζηθέο έλλνηεο ζρεηηθά κε ηελ επηζεηηθφηεηα, ηελ έκκεζε επηζεηηθφηεηα θαη ην εθθνβηζκφ. ηελ αξρή επηρεηξείηαη λα πξνζδηνξηζζεί ε έλλνηα ηεο επηζεηηθφηεηαο, ζηε ζπλέρεηα παξνπζηάδνληαη θχξηεο ζεσξίεο γηα ηελ 16

αλάπηπμε ηεο επηζεηηθφηεηαο, θαη ηα είδε ηεο. Αθνινπζεί κηα πξνζπάζεηα ελλνηνινγηθήο πξνζέγγηζεο ησλ ελλνηψλ έκκεζε επηζεηηθφηεηα, επηζεηηθφηεηα ζρέζεσλ θαη θνηλσληθή επηζεηηθφηεηα, επηρεηξείηαη ε παξνπζίαζε ηεο ηζηνξηθήο αλαδξνκήο ηεο έκκεζεο επηζεηηθφηεηαο, ελψ παξνπζηάδνληαη κηα ζεηξά ζεκάησλ πνπ άπηνληαη ηνπ ζέκαηνο φπσο: νη αηηηνινγηθνί παξάγνληεο ηεο εθδήισζεο ηεο έκκεζεο επηζεηηθφηεηαο, ε αμηνιφγεζε ηεο έκκεζεο επηζεηηθφηεηαο, ε αλαπηπμηαθή πνξεία ηεο έκκεζεο επηζεηηθφηεηαο, νη δηαθνξέο θχινπ θαη νη επηπηψζεηο ηεο έκκεζεο επηζεηηθφηεηαο ζηα ζχκαηα. ηε ζπλέρεηα παξαηίζεηαη ν εθθνβηζκφο (bullying), ε ζπκαηνπνίεζε, νη δηαθνξέο ησλ ελλνηψλ «επηζεηηθφηεηα», «βία» θαη «εθθνβηζκφο» θαη ηέινο παξνπζηάδεηαη ε έθηαζε ηνπ θαηλνκέλνπ ηεο ζρνιηθήο επηζεηηθφηεηαο θαη ζπκαηνπνίεζεο ζηελ Διιάδα θαη ην εμσηεξηθφ. ην δεύηεξν θεθάιαην επηρεηξείηαη ν πξνζδηνξηζκφο ηεο έλλνηαο ηνπ ςπρνθνηλσληθνχ (ΦΚ) θιίκαηνο ηεο ηάμεο, ε ηζηνξηθή αλαδξνκή θαη ην ζεσξεηηθφ ππφβαζξν ηεο έλλνηαο θαη ηα κεζνδνινγηθά δεηήκαηα πνπ αθνξνχλ ζην θιίκα ηεο ηάμεο. Δπίζεο, παξνπζηάδνληαη νη δηαζηάζεηο ηνπ ΦΚ θιίκαηνο ηεο ζρνιηθήο ηάμεο, ν ξφινο ηνπ εθπαηδεπηηθνχ ζηε δεκηνπξγία ζεηηθνχ ΦΚ θιίκαηνο ηεο ηάμεο, ν καζεηήο σο κέινο ηεο ζρνιηθήο ηάμεο θαη νη κειινληηθέο θαηεπζχλζεηο ζηε κειέηε ηνπ ΦΚ ηεο ηάμεο. ην ηξίην θεθάιαην αλαιχεηαη ην ΦΚ θιίκα ηεο ηάμεο ζε ζπλάξηεζε κε ηελ επηζεηηθφηεηα, παξνπζηάδνληαη νη ζεσξίεο επίδξαζεο πιαηζίνπ, ην ζρνιηθφ πιαίζην θαη ε επηζεηηθφηεηα, επηρεηξείηαη λα παξνπζηαζζεί ην πεξηβάιινλ ηεο ηάμεο ζε ζρέζε κε ηελ επηζεηηθφηεηα/ζπκαηνπνίεζε θαη ζε ζρέζε κε ηελ έκκεζε επηζεηηθφηεηα /ζπκαηνπνίεζε, ν ξφινο ησλ θνηλσληθψλ δηθηχσλ ζηελ εθδήισζε ηεο επηζεηηθήο ζπκπεξηθνξάο ζην πιαίζην ηνπ ζρνιείνπ θαη ηέινο, ε επηζεηηθφηεηα ζε ζρέζε κε ηα επηκέξνπο ραξαθηεξηζηηθά ηνπ πεξηβάιινληνο ηεο ηάμεο. Σν δεύηεξν κέξνο απνηειεί ην εκπεηξηθφ θνκκάηη ηεο παξνχζαο κειέηεο θαη πεξηιακβάλεη ηξία θεθάιαηα. πγθεθξηκέλα, ζην ηέηαξην θεθάιαην 17

παξαηίζεηαη ε κεζνδνινγία ηεο έξεπλαο. Αλαιχεηαη ν ζθνπφο θαη ε ζπνπδαηφηεηα ηεο έξεπλαο, δηαηππψλνληαη ηα εξεπλεηηθά εξσηήκαηα θαη παξνπζηάδεηαη ε κέζνδνο ζπιινγήο ησλ δεδνκέλσλ. Δπίζεο, πεξηγξάθνληαη ηα εξεπλεηηθά εξγαιεία, ε δηαδηθαζία ζπιινγήο ησλ δεδνκέλσλ θαη ην δείγκα. ην πέκπην θεθάιαην παξνπζηάδνληαη ηα απνηειέζκαηα πνπ πξνέθπςαλ απφ ηε ζηαηηζηηθή επεμεξγαζία ησλ δεδνκέλσλ θάζε θιίκαθαο ηνπο εξσηεκαηνινγίνπ. Σέινο, ζην έθην θεθάιαην ζπδεηνχληαη ηα επξήκαηα, δηαηππψλνληαη ζπκπεξάζκαηα, αλαθέξνληαη νη πεξηνξηζκνί ηεο έξεπλαο θαη νη πξνηάζεηο γηα ηελ αμηνπνίεζε ησλ απνηειεζκάησλ ζχκθσλα κε ηε δηαζέζηκε βηβιηνγξαθία. 18

ΘΔΧΡΖΣΗΚΟ ΜΔΡΟ 1. ΔΠΗΘΔΣΗΚΟΣΖΣΑ ΚΔΦΑΛΑΗΟ 1 1.1 Δλλνηνινγηθή θαη εξκελεπηηθή πξνζέγγηζε ηνπ όξνπ ηεο επηζεηηθόηεηαο Δπηζεηηθφηεηα ζε δηάθνξεο κνξθέο είλαη δπλαηφ λα ζπλαληήζεη θαλείο ζε φια ηα πιαίζηα ηεο θνηλσληθήο δσήο, φπσο ζηελ νηθνγέλεηα, ζην ζρνιείν, ζηελ εξγαζία, ζην παηρλίδη, ζηηο ζρέζεηο ησλ αλζξψπσλ, κεηαμχ ηδενινγηψλ, ιαψλ θαη εζλψλ. Μάιηζηα, αλαδχεηαη σο θπζηνινγηθφ κέξνο ηεο δηαδηθαζίαο ηεο θνηλσληθνπνίεζεο ηνπ παηδηνχ (Archer, 2001). Καζψο ε επηζεηηθφηεηα αλαδεηθλχεηαη βαζηθφ ζηνηρείν ηνπ αλζξψπηλνπ ςπρηζκνχ δηαπηζηψλεηαη πσο εθδειψλεηαη πνηθηινηξφπσο θαη είλαη ζρεηηθά δηαρξνληθή (Nolting, 2007). Απηφ, αθελφο, ζεκαίλεη πσο ηα παηδηά ζπλήζσο παξακέλνπλ επηζεηηθά θαη σο ελήιηθεο, φκσο, αθεηέξνπ, θάζε εθδήισζε επηζεηηθφηεηαο δελ απνηειεί ζπλψλπκν ηεο βίαο ή έλδεημε ςπρνπαζνινγίαο (Brame, Nagin & Tremblay, 2001). Δπηπιένλ, θάζε πξάμε πνπ πξνθαιεί πφλν δε ζεσξείηαη εμ νξηζκνχ επηζεηηθή (Cole & Cole, 2002). Έηζη, θαζίζηαηαη αλαγθαία θαη ηαπηφρξνλα δχζθνιε ηφζν ε θαηαλφεζε ηεο επηζεηηθήο ζπκπεξηθνξάο φζν θαη ε πξνζπάζεηα νξηζκνχ ηεο. Ζ εηπκνινγηθή πξνζέγγηζε ηνπ αγγιηθνχ φξνπ «aggression» νδεγεί ζηε δηαπίζησζε πσο πξνέξρεηαη απφ ην ιαηηληθφ ξήκα «adgredior» πνπ ελλνηνινγηθά ζεκαίλεη πιεζηάδσ θάπνηνλ κε νξηζκέλν ζθνπφ, είηε θηιηθφ είηε ερζξηθφ (Κνπκαλνχδε, 1972). Όκσο, ζηε ρξήζε ηνπ φξνπ, ππνρσξεί ε δηάζηαζε ηεο θηιηθήο πξνζέγγηζεο θαη επηθξαηεί ε έλλνηα ηεο ερζξηθήο πξάμεο ελαληίνλ πξνζψπνπ ή αληηθεηκέλνπ (Καιιηψηεο θ.ά., 2002). Ο ειιεληθφο φξνο «επηζεηηθόηεηα» αλαθέξεηαη ζηελ ηδηφηεηα ηνπ επηζεηηθνχ, ζηελ ηάζε λα είλαη θαλείο επηζεηηθφο. Ο φξνο «επίζεζε» δειψλεη ηελ θίλεζε κε ερζξηθέο πξνζέζεηο ελαληίνλ θάπνηνπ, αιιά θαη ηελ έληνλε εθδήισζε αληίζεζεο, ηε θξαζηηθή 19

δηαηχπσζε θαηεγνξηψλ ελαληίνλ θάπνηνπ θαζψο θαη ηελ πξνζπάζεηα λα πιεγεί θάπνηνο (Μπακπηληψηεο, 2002). Ζ βηβιηνγξαθηθή αλαζθφπεζε θαηαδεηθλχεη πσο εμαηηίαο ηεο πνιππινθφηεηαο ηεο έλλνηαο ηεο επηζεηηθφηεηαο ππάξρνπλ δηαθνξεηηθνί θαη ζπρλά απνθιίλνληεο νξηζκνί (Καιιηψηεο θ.ά., 2002 Nolting, 2007). Ο Παγθφζκηνο Οξγαληζκφο Τγείαο νξίδεη πσο ε επηζεηηθή θαη αληηθνηλσληθή ζπκπεξηθνξά ζε νξηζκέλεο πεξηπηψζεηο αθνξά ζηε δηαηαξαρή δηαγσγήο θαη ζηελ ελαληησηηθή πξνθιεηηθή δηαηαξαρή ε νπνία κπνξεί λα δηαγλσζζεί έγθαηξα ζηελ παηδηθή ειηθία (American Psychiatric Association, 1994). Τπφ ην πξίζκα ηεο Φπρνινγίαο ε επηζεηηθφηεηα είλαη ε πξνβιεκαηηθή ζπκπεξηθνξά πνπ εθδειψλεηαη πνηθηινηξφπσο θαη ραξαθηεξίδεηαη απφ εμσηεξηθεπκέλεο ζπκπεξηθνξέο φπσο ζπκφο, νξγή, αλεμέιεγθηε παξνξκεηηθφηεηα θαη εζσηεξηθεπκέλεο, φπσο άγρνο, θαηάζιηςε θαη θνηλσληθή απνκφλσζε (Achenbach, 1993). Αληίζεηα, λνκηθά, κηα ζπκπεξηθνξά ραξαθηεξίδεηαη πξνβιεκαηηθή, ππφ ηελ έλλνηα ηεο αληηθνηλσληθήο ζπκπεξηθνξάο, ηεο βίαο θαη ηεο εγθιεκαηηθφηεηαο, φηαλ αληηβαίλεη ηνπο ζεζπηζκέλνπο λφκνπο θαη ηνπο θαλφλεο ηεο θνηλσλίαο (Nolting, 2007). Δπεηδή ε παξνχζα εξγαζία πξαγκαηεχεηαη κνξθή ηεο επηζεηηθφηεηαο ζην πιαίζην ηνπ ζρνιείνπ, νη νξηζκνί ηνπ θαηλνκέλνπ πνπ ζα παξνπζηαζηνχλ ζηε ζπλέρεηα αθνξνχλ ζην ρψξν ηεο Παηδαγσγηθήο Φπρνινγίαο. χκθσλα κε έλαλ θιαζηθφ νξηζκφ ησλ Dollard, Doob, Miller, Mowrer θαη Sears (1939 φπσο αλαθέξεηαη ζηνλ Nolting 2007) ε επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά γίλεηαη κε ζθνπφ λα ζίμεη, λα πξνθαιέζεη βιάβε ή λα ηξαπκαηίζεη ην άηνκν ζην νπνίν απεπζχλεηαη. Ο νξηζκφο απηφο ζηεξίδεηαη ζηηο ζπλζήθεο πνπ πξνεγνχληαη ηεο εθδήισζεο ηεο επηζεηηθήο ζπκπεξηθνξάο θαη ηνλίδεη ηελ πξφζεζε ηνπ δξάζηε λα πξνθαιέζεη βιάβε ζην ζχκα. 20

Παξφκνηα ν Merz (1965) ππνζηεξίδεη πσο ν φξνο επηζεηηθφηεηα πεξηιακβάλεη ηνπο ηξφπνπο ζπκπεξηθνξάο κε ηνπο νπνίνπο ζηνρεχεηαη ε άκεζε ή έκκεζε βιάβε ελφο αηφκνπ θαη ηηο πεξηζζφηεξεο θνξέο ελφο ζπληξφθνπ ηνπ είδνπο. Κνηλφ ζεκείν κεηαμχ ησλ Dollard et al. (1939) θαη ηνπ Merz (1965) είλαη ε πξφζεζε ηνπ ζχηε λα πξνθαιέζεη θαθφ ζε έλα άιιν άηνκν. Δπνκέλσο, ην αθνχζην ζπξψμηκν, γηα παξάδεηγκα, κεηαμχ ησλ παηδηψλ ζην παηρλίδη δελ κπνξεί λα ραξαθηεξηζηεί σο επηζεηηθφηεηα. Παξφκνηα, νη Parke θαη Slaby, (1983 φπσο αλαθέξεηαη ζηνπο Cole θαη Cole 2002), επηζεκαίλνπλ πσο κηα ζπκπεξηθνξά νξίδεηαη σο επηζεηηθή φηαλ εκπεξηέρεη ηελ πξφζεζε λα θάλεη θαθφ ζε θάπνηνλ. Όκσο, είλαη ηδηαίηεξα δχζθνιν λα αμηνινγεζεί ε πξφζεζε ηνπ δξάζηε θαζψο δελ κπνξεί λα παξαηεξεζεί άκεζα (Καιαληδή-Αδίδη & Εαθεηξνπνχινπ, 2004) θαη, φπσο παξαηεξεί ν Nolting (2007), ζε παξφκνηνπο νξηζκνχο, απνπζηάδεη ή δελ ηνλίδεηαη κε ζαθήλεηα ην ςπρηθφ άιγνο πνπ κπνξεί λα πξνθαιεί ή επηζπκεί λα πξνθαιέζεη ν δξάζηεο. Ο Brain (1994) πξνζπαζψληαο λα ζπκπεξηιάβεη ηηο επηκέξνπο δηαζηάζεηο ηεο επηζεηηθφηεηαο πξφηεηλε έλαλ νξηζκφ ζχκθσλα κε ηνλ νπνίν γηα λα ραξαθηεξηζζεί κηα ζπκπεξηθνξά επηζεηηθή πξέπεη α) λα κπνξεί ελ δπλάκεη λα πξνθαιεί βιάβε ζην ζχκα, αλ θαη δελ κπνξνχλ φιεο νη πξάμεηο πνπ πξνθαινχλ ηξαπκαηηζκφ λα ζεσξεζνχλ επηζεηηθέο π.ρ. νη νδνληηαηξηθέο πξάμεηο, β) λα ππάξρεη πξφζεζε βιάβεο αθφκα θαη αλ ε θξίζε ηνπ δξάζηε, ηνπ ζχκαηνο θαη ηνπ εμσηεξηθνχ παξαηεξεηή δελ ζπκπίπηνπλ, γ) λα ππάξρεη απμεκέλε δηέγεξζε ηνπ δξάζηε θαη δ) λα πξνθαιεί ηελ απνζηξνθή ηνπ ζχκαηνο. Δπηπιένλ, νη Essau θαη Conradt (2004), επεθηείλνληαο ηνπο πην πάλσ νξηζκνχο απνδέρνληαη σο επηζεηηθή «ηε ζπκπεξηθνξά πνπ πξνμελεί ηνλ πφλν ζε έλα πξφζσπν ή πξνθαιεί ηελ θαηαζηξνθή ελφο αληηθεηκέλνπ ή νξγαληζκνχ» (ζει. 15). Καη επέθηαζε ε επηζεηηθφηεηα κπνξεί λα εθδεισζεί φρη κφλν ελαληίνλ αλζξψπσλ, φπσο ππνζηήξημαλ νη Dollard et al. (1939) θαη Merz (1965) αιιά θαη ελαληίνλ δψσλ ή νπνησλδήπνηε αληηθεηκέλσλ. 21

Ο Fürntratt (1974 φπσο αλαθέξεηαη ζηνλ Nolting 2007), κε ηελ έλλνηα ηεο επηζεηηθήο ζπκπεξηθνξάο ππνδειψλεη «φινπο ηνπο ηξφπνπο ζπκπεξηθνξάο αηφκσλ ή νκάδσλ πνπ πξνθαινχλ βιάβε ζηνπο άιινπο, ηνπο νδεγνχλ ζε άγρνο θαη αγσλία ή ηνπο ππνηάζζνπλ κε ηε βία» (ζει. 15). χκθσλα κε ηνλ νξηζκφ ηνπ, ν εθβηαζκφο, ε πξφθιεζε θφβνπ γηα εμαλαγθαζκφ θάπνηαο εξγαζίαο θαη ε θαηαπίεζε ζεσξνχληαη κηα κνξθή επηζεηηθήο ζπκπεξηθνξάο κε ζθνπφ ηελ επηθξάηεζε ηνπ ηεξαξρηθά αλψηεξνπ ζε κηα θνηλσληθή ζρέζε. Σν δηαθνξεηηθφ ζηνηρείν ζε απηφλ ηνλ νξηζκφ είλαη πσο αλαγλσξίδνληαη φρη κφλν νη ζσκαηηθέο, αιιά θαη νη ςπρνινγηθέο ζπλέπεηεο ηεο επηζεηηθφηεηαο. Έηζη, φηαλ, γηα παξάδεηγκα, έλα παηδί εθηνμεχεη αληηθείκελα ελαληίνλ άιινπ παηδηνχ κε ζθνπφ λα ην ηξαπκαηίζεη, είλαη εμίζνπ επηζεηηθφ κε έλα παηδί πνπ ιεθηηθά πξνθαιεί πφλν ζε έλα άιιν πξφζσπν. Μάιηζηα, ε Maccoby (1980) ππνζηεξίδεη πσο ε επηζεηηθφηεηα αξρίδεη ηφηε κφλν, φηαλ ηα παηδηά έρνπλ επίγλσζε πσο είλαη ε αηηία ηεο ζιίςεο ηνπ άιινπ θαη πσο κπνξνχλ λα αλαγθάζνπλ ηνλ άιινλ λα θάλεη φ,ηη απηά ζέινπλ, πξνθαιψληαο ηνπ πφλν θαη ζηελαρψξηα. Παξφκνηα, ν Berkowitz (1986 φπσο αλαθέξεηαη ζηνλ Nolting 2007) πεξηέγξαςε ηελ επηζεηηθφηεηα σο ηνλ εθνχζην ηξαπκαηηζκφ ηνπ άιινπ θαη νη Owens, Slee θαη Shute (2000) θαζψο θαη ν Geen (2001), αλαθέξνπλ πσο σο επηζεηηθφηεηα νξίδεηαη θάζε ζπκπεξηθνξά, ε νπνία εθδειψλεηαη θαηά ελφο άιινπ πξνζψπνπ κε άκεζε πξφζεζε ηελ πξφθιεζε βιάβεο θαη πσο ν δξάζηεο γλσξίδεη πσο ε ζπκπεξηθνξά ηνπ ζα επηθέξεη βιάβε ζην ζχκα θαη πσο ην ζχκα ζα επηδηψμεη ηελ απνθπγή ηεο. ηελ Παηδαγσγηθή Φπρνινγηθή Δγθπθινπαίδεηα Λεμηθφ (1990) ε επηζεηηθφηεηα νξίδεηαη σο ε «πξάμε πνπ πξνθαιεί ή έρεη ηελ πξόζεζε λα πξνθαιέζεη ζσκαηηθή βιάβε ή ςπρνινγηθή δπζθνξία ζε θάπνηνλ ή θαηαζηξνθή ηδηνθηεζίαο». Πξφθεηηαη γηα έλαλ γεληθφηεξα απνδεθηφ νξηζκφ ηεο επηζεηηθφηεηαο πνπ πεξηθιείεη παξακέηξνπο ηνπ θαηλνκέλνπ φπσο ήδε αλαθέξζεθαλ. 22

πλνςίδνληαο, παξά ηελ πνηθηινκνξθία ησλ νξηζκψλ, δηαπηζηψλεηαη πσο φινη ζρεδφλ νη εξεπλεηέο ζπκθσλνχλ φηη νη επηζεηηθέο πξάμεηο απνζθνπνχλ ζηελ πξφθιεζε ζσκαηηθψλ ή ςπρνινγηθψλ βιαβψλ θαη πφλνπ ζε έλα άιιν άηνκν (ζχκα). Δπνκέλσο, κε βάζεη απηή ηε δηαπίζησζε ε επηζεηηθφηεηα κπνξεί λα είλαη άκεζε ή έκκεζε, ελεξγεηηθή ή παζεηηθή, ζσκαηηθή ή ιεθηηθή. 1.2 Θεσξίεο γηα ηελ αλάπηπμε ηεο επηζεηηθόηεηαο πλαθέο κε ηνλ νξηζκφ ηεο επηζεηηθφηεηαο είλαη ε πξνέιεπζε θαη ε αηηία εκθάληζεο ηεο επηζεηηθήο ζπκπεξηθνξάο. ηε βηβιηνγξαθία νη ζεσξίεο πνπ εξκελεχνπλ ηελ επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά θαηαηάζζνληαη ζε ηξεηο βαζηθέο θαηεγνξίεο: α) ζηηο ζεσξίεο ησλ ελζηίθησλ, β) ζηηο ζπκπεξηθνξηζηηθέο ζεσξίεο θαη γ) ζηηο θνηλσληθνγλσζηηθέο ζεσξίεο (Παηδαγσγηθή Φπρνινγηθή Δγθπθινπαίδεηα Λεμηθφ, 1990 Παπαδφπνπινο, 1999). α) Ζ ςπραλαιπηηθή ζεσξία ππνζηήξημε πσο ε επηζεηηθφηεηα είλαη εγγελήο ζηελ αλζξψπηλε θχζε. Ο Freud, κεηά ηνλ Β παγθφζκην πφιεκν δηαηχπσζε ηελ άπνςε φηη ν άλζξσπνο έρεη έκθπηε ηελ ηάζε πξνο ηελ επηζεηηθφηεηα. Ζ ηάζε απηή είλαη πξσηαξρηθή θαη απηφλνκε, ζρεηίδεηαη κε ηελ νξκή ηνπ ζαλάηνπ θαη είλαη παξάιιειε πξνο ηελ νξκή γηα δσή. χκθσλα κε ηνλ Freud «ηα θαηλφκελα ηεο δσήο κπνξνχλ λα εμεγεζνχλ απφ ηελ αιιειεπίδξαζε θαη ηνλ αληαγσληζκφ απηψλ ησλ δχν νξκψλ» (Nolting, 2007). Πξνθεηκέλνπ λα απνθεπρζεί ε ηθαλνπνίεζε ηεο νξκήο ηνπ ζαλάηνπ ζηξέθεηαη πξνο ηα έμσ κε ηε κνξθή ηεο επηζεηηθφηεηαο. Δδψ κεζνιαβνχλ αλαζηνιέο κε ην κεραληζκφ ηεο εζσηεξίθεπζεο θαη ε ελέξγεηα ηεο νξκήο αλαθφπηεηαη απφ ην Τπεξεγψ, ηε ζπλείδεζε. Έηζη, ε εζσηεξηθεπκέλε επηζεηηθφηεηα εθδειψλεηαη κε ηε κνξθή ησλ ζπλαηζζεκάησλ ελνρήο (Παπαδφπνπινο, 1999). Ζ εθηφλσζε ηεο επηζεηηθήο ελέξγεηαο κπνξεί λα γίλεη είηε κέζσ θνηλσληθά απνδεθηψλ ηξφπσλ φπσο αζιεηηζκφο, είηε κέζσ κε θνηλσληθά απνδεθηψλ ζπκπεξηθνξψλ φπσο 23

θαηαζηξνθή πεξηνπζίαο ή ζσκαηηθή επίζεζε ελαληίνλ άιινπ πξνζψπνπ (Καιαληδή-Αδίδη & Εαθεηξνπνχινπ, 2004). Ο γλσζηφο εζνιφγνο Lorenz πεξηέγξαςε ηελ επηζεηηθφηεηα σο ην έλζηηθην, πνπ ππξνδνηείηαη απφ ζπγθεθξηκέλα εμσηεξηθά εξεζίζκαηα απφ ην πεξηβάιινλ. Ζ επηζεηηθή ελέξγεηα ζπζζσξεχεηαη θαη ζηε ζπλέρεηα απειεπζεξψλεηαη κε επηζεηηθέο πξάμεηο. Ζ έληαζε κε ηελ νπνία εθδειψλεηαη ε επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά εμαξηάηαη απφ ηελ πνζφηεηα ηεο ζπζζσξεπκέλεο ελέξγεηαο θαζψο θαη ηελ ηζρχ ηνπ απειεπζεξσηηθνχ εξεζίζκαηνο (Nolting, 2007). β) Ζ πιεηνςεθία ησλ ζεσξεηηθψλ ηνπ ζπκπεξηθνξηζκνχ ζεσξνχλ ηελ αλζξψπηλε επηζεηηθή θαη αληηθνηλσληθή ζπκπεξηθνξά σο κηα επηκέξνπο θαηεγνξία ζπκπεξηθνξψλ ε νπνία, φπσο φιεο νη θνηλσληθέο ζπκπεξηθνξέο, είλαη απνηέιεζκα κάζεζεο θαη, επίζεο, θαζνδεγείηαη απφ ζηφρνπο (Παπαδφπνπινο, 1999). Ο Bandura θαη ν Walters θαηέιεμαλ ζην ζπκπέξαζκα πσο ζηνλ παξαηεξεηή ελφο πξφηππνπ ζπκπεξηθνξάο ζα εκθαληζηεί κηα απφ ηηο ηξεηο ζρεηηθά δηαθνξεηηθέο επηδξάζεηο: i) ν παξαηεξεηήο απνθηά λέα πξφηππα ζπκπεξηθνξάο, γεγνλφο πνπ νλνκάδεηαη απνηέιεζκα πξόηππνπ, ii) πξφηππα ζπκπεξηθνξάο πνπ πξνυπήξραλ ή είραλ αλαζηαιεί, γεγνλφο πνπ νλνκάδεηαη απειεπζεξσκέλν από αλαζηνιή απνηέιεζκα, θαη iii) νη παξαηεξήζεηο επαλαθέξνπλ παξφκνηα αληίδξαζε πνπ είρε πξνεγνπκέλσο καζεπηεί θαη νλνκάδεηαη πξνθαινύκελν απνηέιεζκα (Καιιηψηεο θ.ά., 2002). Δληνχηνηο, αλζξσπνινγηθέο κειέηεο επηβεβαίσζαλ ηελ χπαξμε πνιηηηζκψλ ρσξίο επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά, φπσο ε θπιή ησλ Arapesh θαη ησλ Γξνηιαλδψλ Δζθηκψσλ (Nolting, 2007). Δπηπιένλ, ζχκθσλα κε ηε ζπκπεξηθνξηζηηθή ζεσξία ησλ νξκψλ, ε επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά θηλεηνπνηείηαη απφ εζσηεξηθέο νξκέο πνπ ππξνδνηνχληαη απφ εμσηεξηθά εξεζίζκαηα (Dollard et al., 1939) θαη ε ζεκαληηθφηεξε εθδνρή ηεο είλαη ε ππφζεζε ηεο καηαίσζεο-επηζεηηθφηεηαο (Nolting, 2007). 24

χκθσλα κε ηελ ππφζεζε απηή, ε εκθάληζε ηεο επηζεηηθήο ζπκπεξηθνξάο πξνυπνζέηεη ηελ εκπεηξία θάπνηαο καηαίσζεο θαη αληίζηξνθα ε εκπεηξία ηεο καηαίσζεο νδεγεί ζηελ εθδήισζε θάπνηαο κνξθήο επηζεηηθήο ζπκπεξηθνξάο. Παξφιν πνπ έξεπλεο έδεημαλ πσο ε καηαίσζε δελ νδεγεί πάληα ζε επηζεηηθφηεηα, ε ζπλεηζθνξά ηεο ππφζεζεο καηαίσζεο-επηζεηηθφηεηαο ππήξμε ζεκαληηθή θαζψο ε επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά έπαςε λα ζεσξείηαη ελζηηθηψδεο θαη αλαγλσξίζηεθε ν θχξηνο ξφινο ησλ εμσηεξηθψλ εξεζηζκάησλ ζηελ εθδήισζή ηεο (Καιαληδή-Αδίδη & Εαθεηξνπνχινπ, 2004 Παηδαγσγηθή Φπρνινγηθή Δγθπθινπαίδεηα Λεμηθφ, 1990). γ) Μία απφ ηηο πιένλ ζχγρξνλεο ζεσξίεο γηα ηελ εξκελεία θαη θαηαλφεζε ηεο επηζεηηθφηεηαο είλαη ε θνηλσληθνγλσζηηθή ζεσξία επεμεξγαζίαο πιεξνθνξηψλ, ε νπνία αλαθέξεηαη ζε θνηλσληθά εξεζίζκαηα θαη αλαπηχρζεθε απφ ηνλ Dodge θαη ηνπο ζπλεξγάηεο ηνπ (1986). Σν θνηλσληθνγλσζηηθφ κνληέιν βαζίδεηαη ζηηο θνηλσληθέο θξίζεηο, ζηελ εξκελεία ησλ θνηλσληθψλ εξεζηζκάησλ θαη δίλεη έκθαζε ζηελ απφδνζε αηηίσλ θαη ζπκπεξαζκάησλ ζρεηηθά κε ηα θίλεηξα ησλ άιισλ, πνπ θαζνξίδνπλ ηελ εθδήισζε ηεο επηζεηηθήο ζπκπεξηθνξάο. Έηζη, πξνεγνχκελεο εκπεηξίεο απφ αληίζηνηρεο θαηαζηάζεηο νη νπνίεο είλαη απνζεθεπκέλεο ζηε κλήκε ηνπ αηφκνπ, νδεγνχλ ζε γλσζηηθέο δηαδηθαζίεο θαη έρνπλ ζπλήζσο ζπγθεθξηκέλνπο ζηφρνπο φπσο, γηα παξάδεηγκα, ηελ επηινγή ηνπ αηφκνπ λα αιιειεπηδξάζεη ή φρη κε νξηζκέλνπο αλζξψπνπο. Δπίζεο, ν ηξφπνο πνπ έλα άηνκν εξκελεχεη θαη αμηνινγεί ηηο πξάμεηο, ηηο πξνζέζεηο θαη ηηο αληηδξάζεηο εμαξηάηαη απφ ην απνηέιεζκα ηεο γλσζηηθήο επεμεξγαζίαο ησλ πιεξνθνξηψλ θαη αθνινπζεί πέληε βήκαηα: i) απνθσδηθνπνηεί ηηο πιεξνθνξίεο, ii) ηηο εξκελεχεη, iii) αλαδεηά ηελ θαηάιιειε αληίδξαζε, iv) απνθαζίδεη θαη επηιέγεη ηηο θαηάιιειεο αληηδξάζεηο θαη v) εθδειψλεη ηελ αληίδξαζε θαη εθηηκά ηηο ζπλέπεηεο (Καιαληδή-Αδίδη & Εαθεηξνπνχινπ, 2004 Παηδαγσγηθή Φπρνινγηθή Δγθπθινπαίδεηα Λεμηθφ, 1990). 25

1.4 Δίδε ηεο επηζεηηθόηεηαο ηε ζπλέρεηα ζα αλαθεξζνχλ θχξηα είδε ηεο επηζεηηθφηεηαο φπσο πξνθχπηνπλ απφ ηε βηβιηνγξαθηθή αλαζθφπεζε (π.ρ. Essau & Conradt, 2004 Card & Todd, 2006). Άκεζε επηζεηηθόηεηα Αξρηθά ην ελδηαθέξνλ ησλ εξεπλεηψλ ζηξάθεθε ζηελ άκεζε επηζεηηθφηεηα, ε νπνία κπνξεί λα είλαη είηε θπζηθή θαη εθδειψλεηαη κε ζσκαηηθέο επηζέζεηο είηε ιεθηηθή θαη ζπληειείηαη κέζσ θξαζηηθψλ δηαηππψζεσλ. Σπγθαιπκκέλε επηζεηηθόηεηα Απφ ηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980, νη εξεπλεηέο άξρηζαλ λα παξαηεξνχλ θαη άιιεο κνξθέο επηζεηηθήο ζπκπεξηθνξάο πεξηζζφηεξν ζπγθαιπκκέλεο, ηελ έκκεζε επηζεηηθφηεηα, ηελ επηζεηηθφηεηα ζρέζεσλ θαη ηελ θνηλσληθή επηζεηηθφηεηα. Καη νη ηξεηο απηέο κνξθέο επηζεηηθφηεηαο ζηνρεχνπλ ζηελ πξφθιεζε βιάβεο είηε κέζσ ηνπ απνθιεηζκνχ απφ κηα νκάδα, είηε κέζσ ηεο δηάδνζεο θαθφβνπισλ θεκψλ, είηε κέζσ ηεο ρεηξαγψγεζεο ησλ άιισλ είηε κέζσ ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ (Αrcher & Coyne, 2005). Αληηδξαζηηθή (reactive) επηζεηηθόηεηα Ζ αληηδξαζηηθή επηζεηηθφηεηα νξίδεηαη σο ε πξνζπάζεηα ηνπ αηφκνπ λα ππεξαζπηζηεί ηνλ εαπηφ ηνπ απφ έλα εξέζηζκα, ην νπνίν εθιακβάλεηαη σο απεηιεηηθφ θαη ζπλνδεχεηαη απφ θάπνηεο νξαηέο κνξθέο ζπκνχ (Card & Todd, 2006). Πξνιεπηηθή (proactive) επηζεηηθόηεηα Ζ πξνιεπηηθή επηζεηηθφηεηα νξίδεηαη σο ε πξνζπάζεηα ηνπ αηφκνπ λα επεξεάζεη ή λα εμαλαγθάζεη έλα άιιν άηνκν λα θάλεη θάηη, ρσξίο φκσο λα έρεη πξνεγεζεί θάπνηα πξφθιεζε. Δπνκέλσο ζε ζρέζε κε ηελ 26

αληηδξαζηηθή, ε πξνιεπηηθή επηζεηηθφηεηα είλαη πξνζρεδηαζκέλε θαη επηθεληξσκέλε ζε έλαλ ζηφρν (Essau & Conradt, 2004). Ο εθθνβηζκφο απνηειεί κνξθή ηεο πξνιεπηηθήο επηζεηηθφηεηαο (Thompson, Arora & Sharp, 2002). Σπληειεζηηθή (instrumental) επηζεηηθόηεηα Ζ ζπληειεζηηθή (instrumental) επηζεηηθφηεηα εθδειψλεηαη πξνθεηκέλνπ ν δξάζηεο λα απνθηήζεη ή λα δηαηεξήζεη θάπνην ζηφρν ή έλα αληηθείκελν θαη επηπιένλ έρεη ην «πιενλέθηεκα» πσο πξνθαιεί ηε δπζαξέζθεηα ηνπ ζχκαηνο θαη φρη ηε ζσκαηηθή ηνπ βιάβε (Feshbach, 1970 ζην: Essau & Conradt, 2004). Ζ ζπληειεζηηθή επηζεηηθφηεηα εκθαλίδεηαη ζηελ πξνζρνιηθή ειηθία ελψ παξνπζηάδεη ζηαδηαθά θζίλνπζα πνξεία (Hartup, 1974). Δρζξηθή επηζεηηθόηεηα Ζ ερζξηθή επηζεηηθφηεηα ή «πξνζσπηθά θαηεπζπλφκελε» επηζεηηθφηεηα ζηνρεχεη ζπγθεθξηκέλα ζε έλα πξφζσπν κε ζθνπφ λα ην πιεγψζεη, είηε γηα εθδίθεζε, είηε γηα εδξαίσζε θπξηαξρίαο κε απψηεξν ζθνπφ ηελ απφθηεζε νξηζκέλσλ νθειψλ (Cole & Cole, 2002). Γηθαηνινγεκέλε θαη αδηθαηνιόγεηε επηζεηηθόηεηα Μηα επηπιένλ θαηεγνξία ε νπνία δελ έρεη εμεηαζηεί δηεμνδηθά είλαη ε δηάθξηζε κεηαμχ δηθαηνινγεκέλεο θαη αδηθαηνιόγεηεο επηζεηηθφηεηαο. Ζ δηθαηνινγεκέλε επηζεηηθφηεηα αζθείηαη απφ άηνκα κε κεγαιχηεξε δχλακε δηθαηνινγεκέλα θαη επνκέλσο δελ ζεσξείηαη εθθνβηζκφο, ελψ ε πξάμε πνπ δελ έρεη θακία δηθαηνινγία είλαη θαηά ζπλέπεηα εθθνβηζκφο (Rigby, 2002). ε απηέο ηηο πεξηπηψζεηο ιακβάλνληαη ππφςε νη ζπλζήθεο θάησ απφ ηηο νπνίεο πξαγκαηνπνηείηαη κηα πξάμε. Ο Rigby, (2002) αλαθέξεη σο παξάδεηγκα ηε κεηέξα πνπ ζέξλεη ην παηδί καθξηά απφ έλαλ επηθίλδπλν δξφκν. 27

1.4 Έκκεζε Δπηζεηηθόηεηα 1.4.1 Έκκεζε Δπηζεηηθόηεηα - Δπηζεηηθόηεηα ρέζεσλ - Κνηλσληθή Δπηζεηηθόηεηα Οη άκεζεο κνξθέο ηεο επηζεηηθφηεηαο, ε θπζηθή θαη ε ιεθηηθή, απαληψληαη ηφζν ζην αλζξψπηλν φζν θαη ζην δσηθφ είδνο. ηνπο αλζξψπνπο, φκσο, παξαηεξείηαη κηα επηπιένλ κνξθή επηζεηηθφηεηαο, νη επηπηψζεηο ηεο νπνίαο, κπνξεί λα είλαη εμίζνπ επηβιαβείο θαη θαηαζηξεπηηθέο γηα ην ζχκα, φπσο αθξηβψο θαη νη επηπηψζεηο νξηζκέλσλ ηχπσλ ηεο θπζηθήο επηζεηηθφηεηαο (Archer & Coyne, 2005). Πξφθεηηαη γηα ζπγθαιπκκέλε κνξθή επηζεηηθφηεηαο θαη δηαθξίλεηαη ζε έκκεζε επηζεηηθφηεηα, επηζεηηθφηεηα ζρέζεσλ θαη θνηλσληθή επηζεηηθφηεηα. χκθσλα κε ηε βηβιηνγξαθία, σο έκκεζε επηζεηηθφηεηα νξίδεηαη «ν ηχπνο ζπκπεξηθνξάο θαηά ηνλ νπνίν ην άηνκν πνπ ελεξγεί επηρεηξεί λα πξνθαιέζεη πφλν κε ηέηνην ηξφπν, ψζηε λα θαίλεηαη πσο δελ είρε ζθνπφ ή πξφζεζε λα βιάςεη ηνλ άιινλ» (Björkqvist, et al., 1992). πρλά, αλαθέξεηαη, σο ε ζπκπεξηθνξά «πίζσ από ηελ πιάηε» θαη ρξεζηκνπνηείηαη εμαηηίαο ηνπ ρακεινχ θφζηνπο (Björkqvist et al., 1992). Χο επηζεηηθφηεηα ζρέζεσλ, νξίδεηαη «ε ζπκπεξηθνξά πνπ ζηνρεχεη ζηελ πξφθιεζε βιάβεο κέζσ κηαο δεκηάο, ή κέζσ ηεο απεηιήο απηήο, ζε κηα ζρέζε, ζε κηα θηιία ή ζε κηα νκάδα» (Crick, 1997 Crick et al., 1999). Ζ επηζεηηθφηεηα ζρέζεσλ πξνυπνζέηεη δπαδηθέο θπξίσο ζρέζεηο, φπνπ ν ζχηεο ζέιεη ή έρεη ηελ ηθαλφηεηα ή ηελ εμνπζία λα ρεηξαγσγήζεη ή/θαη λα ειέγμεη δηαπξνζσπηθέο ζρέζεηο θαη κπνξεί λα είλαη άκεζε ή ζπγθαιπκκέλε, αλ θαη ζπλήζσο είλαη ζπγθαιπκκέλε (Αrcher & Coyne, 2005). Οη Cairns et al. (1989 φπσο αλαθέξεηαη ζηνπο Αrcher θαη Coyne 2005) φξηζαλ ηελ θνηλσληθή επηζεηηθφηεηα σο «ηε ρεηξαγψγεζε κηαο νκάδαο, φπνπ ην άηνκν πνπ ελεξγεί είλαη απνδεθηφ κέζσ ηνπ εμνβειηζκνχ ή ηεο δπζθήκεζεο άιινπ πξνζψπνπ». Οη Galen θαη Underwood (1997) ηελ νξίδνπλ σο «άκεζε 28

βιάβε ηεο απηνεθηίκεζεο, ηνπ θνηλσληθνχ status ή/θαη ησλ δχν καδί, κε ηε ρξήζε άκεζσλ ιεθηηθψλ επηζέζεσλ ή αξλεηηθψλ εθθξάζεσλ ηνπ πξνζψπνπ ή έκκεζα κε ηε δηάδνζε θεκψλ ή κε θνηλσληθφ απνθιεηζκφ» (Αrcher & Coyne, 2005). Πεξηιακβάλεη επίζεο πξνθαλείο θαη ζπγθαιπκκέλεο κνξθέο θαζψο θαη νξηζκέλεο πξφζζεηεο πξάμεηο πνπ δελ εκπεξηέρνληαη ζηηο άιιεο δχν θαηεγνξίεο, φπσο γηα παξάδεηγκα, ηα ππνηηκεηηθά βιέκκαηα. Μειεηψληαο ηε βηβιηνγξαθία δηαπηζηψλεη θαλείο πσο νη εξεπλεηέο πνπ κειεηνχλ ηηο ηξεηο απηέο θαηεγνξίεο δηαθσλνχλ ζρεηηθά κε ην πνηνο φξνο είλαη πεξηζζφηεξν δφθηκνο θαη ζεκαζηνινγηθά θαηάιιεινο. Ζ ζεκαληηθφηεξε αληηπαξάζεζε είλαη κεηαμχ ησλ εξεπλεηψλ ηεο έκκεζεο θαη ηεο επηζεηηθφηεηαο ζρέζεσλ. Οη εξεπλεηέο ηεο έκκεζεο επηζεηηθφηεηαο ππνζηεξίδνπλ φηη πξφζθαηα ε έκκεζε κεηνλνκάζηεθε ζε επηζεηηθφηεηα ζρέζεσλ, ελψ ζηελ πξαγκαηηθφηεηα πξφθεηηαη γηα ηελ ίδηα θαηεγνξία πνπ κειεηάηαη εδψ θαη δχν δεθαεηίεο (Björkqvist, 2001 Αrcher & Coyne, 2005 Miller & Vaillancourt, 2007). Οη Coyne, Archer θαη Eslea (2006) ππνζηεξίδνπλ πσο πεξηζζφηεξν δφθηκνο είλαη ν φξνο έκκεζε επηζεηηθφηεηα θαζψο έηζη νλνκάζηεθε θαη κειεηήζεθε εμαξρήο ε ζπγθαιπκκέλε κνξθή επηζεηηθφηεηαο θαη πσο κνηάδεη κε ηελ επηζεηηθφηεηα ζρέζεσλ ζηηο ζηξαηεγηθέο θαη ζηνπο ζηφρνπο εθηφο απφ ηελ πεξίπησζε πνπ ππάξρνπλ δπαδηθέο ζρέζεηο φπνπ νη ζηφρνη θαη νη ζηξαηεγηθέο δηαθνξνπνηνχληαη νπφηε θαη ζα κπνξνχζε λα απνηειεί μερσξηζηή θαηεγνξία. Αληίζεηα, νη εξεπλεηέο ηεο επηζεηηθφηεηαο ζρέζεσλ ππνζηεξίδνπλ φηη νη δχν φξνη είλαη επδηάθξηηνη θαζψο πεξηιακβάλνπλ δηαθνξεηηθέο ελέξγεηεο θαη ζηξαηεγηθέο (Crick et al., 1999). Ο φξνο θνηλσληθή επηζεηηθφηεηα ρξεζηκνπνηείηαη ιηγφηεξν ζπρλά, αιιά ζεσξείηαη φηη θαιχπηεη ηηο άιιεο δχν θαηεγνξίεο. Δίλαη θαλεξφ πσο θαη νη ηξείο θαηεγνξίεο είλαη επηθαλεηαθά παξφκνηεο, θαζψο πεξηιακβάλνπλ φκνηεο ζηξαηεγηθέο θαη πξάμεηο, είλαη δχζθνιν λα αλαγλσξηζηνχλ απφ ηα ζχκαηα θαη επηπιένλ νη ζχηεο είλαη ζπλήζσο θνξίηζηα (Coyne, Archer & Eslea, 2006). Δπίζεο θαη ζηηο ηξεηο θαηεγνξίεο ζηφρνο είλαη ε 29

πξφθιεζε βιάβεο κέζσ ηεο ρεηξαγψγεζεο ηξίησλ, κέζσ ηεο δηάδνζεο θαθφβνπισλ θεκψλ, κέζσ ηνπ θνπηζνκπνιηνχ, κέζσ ηεο αδηαθνξίαο θαη κέζσ ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ (Archer & Coyne, 2005). Δληνχηνηο, ππάξρνπλ πνηνηηθέο κεηαμχ ηνπο δηαθνξέο, αλ θαη ζπρλά νη εξεπλεηέο ηηο θαηνλνκάδνπλ αλάινγα κε ηνλ ηξφπν πνπ ηηο αληηιακβάλνληαη (Owens, Slee & Shute, 2000 Αrcher & Coyne, 2005). Οη Coyne, Archer θαη Eslea (2006) παξαηεξνχλ πσο θαη νη ηξεηο θαηεγνξίεο ελψ θαίλεηαη λα επηθαιχπηνληαη θαζψο πεξηιακβάλνπλ θνηλά ζηνηρεία, ηαπηφρξνλα θάζε κηα θαηεγνξία πεξηέρεη ζηνηρεία ηεο επηζεηηθφηεηαο πνπ είλαη κνλαδηθά. χκθσλα κε ηνπο Archer θαη Coyne (2005) ε εηδνπνηφο δηαθνξά κεηαμχ ησλ ηξηψλ απηψλ κνξθψλ βξίζθεηαη ζηελ απφδνζε θηλήηξνπ θαη ζηελ πξφζεζε πξφθιεζεο βιάβεο ζηνλ άιινλ. Έηζη, έλα πξφζσπν κπνξεί λα απνθιείζεη θάπνηνλ απφ κηα δξαζηεξηφηεηα ή λα θνπηζνκπνιέςεη ρσξίο πξφζεζε λα βιάςεη ηνλ άιιν, αιιά εληνχηνηο λα ην θάλεη. πκπεξαζκαηηθά, γίλεηαη δηάινγνο πάλσ απφ κηα δεθαεηία αλαθνξηθά κε ηελ ελλνηνινγηθή θαη ζεκαζηνινγηθή ρξήζε ησλ φξσλ έκκεζε επηζεηηθφηεηα, επηζεηηθφηεηα ζρέζεσλ θαη θνηλσληθή επηζεηηθφηεηα (Richardson & Green, 2006). Παξφιν πνπ θαη νη ηξεηο φξνη κπνξνχλ λα ζεσξεζνχλ φκνηνη, νπζηαζηηθή απφθιηζε θαίλεηαη λα ππάξρεη αλάκεζα ζηελ έκκεζε επηζεηηθφηεηα θαη ζηελ επηζεηηθφηεηα ζρέζεσλ πνπ αθνξά δπαδηθέο ζρέζεηο. πγθεθξηκέλα, ν ζηφρνο ζηελ επηζεηηθφηεηα δπαδηθψλ ζρέζεσλ είλαη ζαθψο δηαθνξεηηθφο απφ ηνλ ζηφρν ηεο έκκεζεο επηζεηηθφηεηαο. Δπηπιένλ, ε θνηλσληθή επηζεηηθφηεηα ζα κπνξνχζε λα ζεσξεζεί επξχηεξνο φξνο, θαζψο πεξηιακβάλεη ελέξγεηεο πνπ δελ απαληψληαη ζηηο άιιεο δχν θαηεγνξίεο, φπσο ηηο κε ιεθηηθέο ερζξηθέο ρεηξνλνκίεο. Οη Αrcher θαη Coyne (2005) ππνζηεξίδνπλ, πσο νη εξεπλεηέο ηεο έκκεζεο επηζεηηθφηεηαο εζηηάδνπλ ζηα θξπκκέλα, ππνλννχκελα λνήκαηα, ελψ νη εξεπλεηέο ηεο επηζεηηθφηεηαο ζρέζεσλ θαη ηεο θνηλσληθήο επηζεηηθφηεηαο εζηηάδνπλ ζηνπο ζηφρνπο θαη ζηνπο πξνζαλαηνιηζκνχο. 30

1.4.2 Ηζηνξηθή αλαδξνκή Ζ έκκεζε επηζεηηθφηεηα θαη νη επηπηψζεηο ηεο κειεηήζεθαλ ζπζηεκαηηθά ζηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980 απφ κηα νκάδα Φηιαλδψλ εξεπλεηψλ. Χο έκκεζε επηζεηηθφηεηα νξίζηεθε «ν ηύπνο ζπκπεξηθνξάο θαηά ηνλ νπνίν ην άηνκν πνπ ελεξγεί επηρεηξεί λα πξνθαιέζεη πόλν κε ηέηνην ηξόπν, ώζηε λα θαίλεηαη πσο δελ είρε ζθνπό ή πξόζεζε λα βιάςεη ηνλ άιινλ» (Lagerspetz, et al., 1988 Björkqvist et al., 1992). Οη Φηιαλδνί εξεπλεηέο ζηεξίρζεθαλ ζε πξνγελέζηεξεο κειέηεο ηνπ Buss (1961) θαη ηεο Feshbach (1969). Ο φξνο «έκκεζε επηζεηηθφηεηα» εηζήρζε θαη κειεηήζεθε αξρηθά απφ ηνλ Βuss ζηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1960, ν νπνίνο ηφληζε πσο κπνξεί λα είλαη ιεθηηθή κέζσ ηεο δηάδνζεο θεκψλ ή θπζηθή κέζσ ηεο θαηαζηξνθήο μέλεο πεξηνπζίαο. Μεξηθά ρξφληα αξγφηεξα, ε Feshbach επεθηείλνληαο ηνλ νξηζκφ ππνζηήξημε φηη ε έκκεζε επηζεηηθφηεηα πεξηιακβάλεη θνηλσληθή απνκφλσζε, αδηαθνξία θαη απφξξηςε (Αrcher & Coyne, 2005). Λίγν αξγφηεξα, νη Björkqvist, Lagerspetz θαη Österman (1992) κειέηεζαλ ηε θπζηθή επηζεηηθφηεηα, ηε ιεθηηθή θαη ηελ έκκεζε επηζεηηθφηεηα ζε έλα δείγκα 5500 παηδηψλ, ειηθίαο 8, 11 θαη 15 εηψλ πνπ πξνέξρνληαλ απφ δηαθνξεηηθέο ρψξεο. Ζ ζπγθεθξηκέλε έξεπλα ππήξμε θαζνξηζηηθή ζηε κειέηε ηνπ θαηλνκέλνπ θαη ηα απνηειέζκαηά ηεο νδήγεζαλ ζηε δεκνζίεπζε κηαο ζεηξάο ζεκαληηθψλ άξζξσλ. Ζ θχξηα πξνζθνξά ηεο θηλιαλδηθήο νκάδαο έγθεηηαη ζην γεγνλφο πσο αλαγλψξηζαλ φηη ζηελ έκκεζε επηζεηηθφηεηα ε ηαπηφηεηα ηνπ επηηηζέκελνπ κπνξεί λα παξακείλεη άγλσζηε ζην ζχκα θαη σο εθ ηνχηνπ λα απνθεπρζεί ε αληεπίζεζε θαη ε απνδνθηκαζία απφ ηνπο άιινπο (Coyne, Archer & Eslea, 2006). Δπηπιένλ, ε έκκεζε επηζεηηθφηεηα γίλεηαη κε ηξφπν ζπγθαιπκκέλν γη απηφ θαη ζπρλά αλαθέξεηαη, σο ε ζπκπεξηθνξά «πίζσ από ηελ πιάηε», ε νπνία πεξηιακβάλεη ην θνπηζνκπνιηφ, ηε δηάδνζε θαθφβνπισλ θεκψλ θαη ηνλ απνθιεηζκφ απφ ηελ νκάδα (Björkqvist et al., 1992). χκθσλα κε ηνπο 31

Lagerspetz et al. (1988), ε έκκεζε επηζεηηθφηεηα είλαη «πνηνηηθά» δηαθνξεηηθή απφ ηηο άκεζεο κνξθέο επηζεηηθφηεηαο, ηε θπζηθή θαη ηε ιεθηηθή. Αξρηθά, ν Björkqvist θαη νη ζπλεξγάηεο ηνπ (1992), ππνζηήξημαλ πσο ε έκκεζε επηζεηηθφηεηα πεξηιακβάλεη κηα κφλν κνξθή ηε ιεθηηθή, ε νπνία κε ηε ζεηξά ηεο κπνξεί λα πεξηιακβάλεη ηνλ εμνζηξαθηζκφ θαη ηελ απφξξηςε. Ζ ιεθηηθή έκκεζε επηζεηηθφηεηα πεξηιακβάλεη δηάδνζε θαθφβνπισλ θεκψλ, θνπηζνκπνιηφ, αλψλπκα ζεκεηψκαηα κε πβξηζηηθφ πεξηερφκελν θαη εμνζηξαθηζκφ απφ ηελ νκάδα ησλ ζπλνκειίθσλ (Coyne, Archer & Eslea, 2006). Καζψο, φκσο, ε έξεπλα ζπλερηδφηαλ, δφζεθε έκθαζε θαη ζε άιιεο κνξθέο φπσο ζηε έκκεζε θπζηθή επηζεηηθφηεηα πνπ πεξηιακβάλεη ηελ θαηαζηξνθή μέλεο πεξηνπζίαο, ηε ιεζηεία θαη ηηο αλψλπκεο απεηιέο θαη εκθαλίδεηαη σο εθδίθεζε θαη πξαγκαηνπνηείηαη πξνο ηθαλνπνίεζε ηνπ δξάζηε (Archer, 2001). πλνςίδνληαο, θνηλή δηαπίζησζε ζηνπο εξεπλεηέο ηεο έκκεζεο επηζεηηθφηεηαο είλαη φηη πξφθεηηαη γηα κηα κνξθή επηζεηηθφηεηαο ζηελ νπνία ν επηηηζέκελνο ρξεζηκνπνηεί θεθαιπκκέλεο, «εθιεπηπζκέλεο» θαη «ξαθηλαξηζκέλεο» ζηξαηεγηθέο κε ζθνπφ λα πξνθαιέζεη βιάβε ζε έλα άιιν πξφζσπν θαη κε ην πιενλέθηεκα λα κελ απνθαιπθζεί ελδερνκέλσο πνηέ ε ηαπηφηεηα ηνπ (Björkqvist et al., 1992 Salmivalli et al., 2000) 1.4.3 Αηηηνινγηθνί παξάγνληεο εθδήισζεο ηεο έκκεζεο επηζεηηθόηεηαο Αληίζεηα απφ ηελ άκεζε επηζεηηθφηεηα, ε νπνία ζηνρεχεη ζηελ πξφθιεζε βιάβεο κέζσ αλνηθηψλ κνξθψλ επηζεηηθφηεηαο, φπσο, γηα παξάδεηγκα, κέζσ απεηιψλ ή βίαησλ ελεξγεηψλ, ε έκκεζε επηζεηηθφηεηα δελ εκπεξηέρεη θαλελφο ηέηνηνπ είδνπο θπζηθή δεκηά. Δπηπιένλ, ζηελ άκεζε επηζεηηθφηεηα, ν ζχηεο είλαη γλσζηφο θαη, επνκέλσο, κπνξεί ην ζχκα λα αληαπνδψζεη ηελ επίζεζε. ηελ έκκεζε επηζεηηθφηεηα ην θφζηνο είλαη ρακειφ, θαζψο, ε θχξηα εκθαλήο θαη πξφδειε ζπλέπεηα είλαη ν θνηλσληθφο απνθιεηζκφο θάπνηνπ θαη επηπιένλ ν ζχηεο είλαη ζπλήζσο άγλσζηνο θαη επνκέλσο κπνξεί λα απνθχγεη ηελ αληεπίζεζε. 32

Γη απηφ θαη ζπρλά, φπσο ππνζηεξίδνπλ νη Αrcher θαη Coyne (2005), ε έκκεζε επηζεηηθφηεηα ρξεζηκνπνηείηαη σο ελαιιαθηηθή επηινγή επηζεηηθήο ζηξαηεγηθήο ππφ νξηζκέλνπο θνηλσληθνχο φξνπο. Καηαξρήλ, απφ ηελ πιεπξά ηνπ ζχηε απαηηνχληαη θνηλσληθέο δεμηφηεηεο θαη επηπιένλ επαξθή θνηλσληθά δίθηπα, ψζηε ν δξάζηεο λα κπνξεί εθκεηαιιεπφκελνο ηελ θνηλσληθή ηνπ ζέζε λα ρεηξαγσγήζεη κηα νκάδα εηο βάξνο ελφο άιινπ πξνζψπνπ. χκθσλα κε ηνπο Kaukiainen et al. (1999), ε έκκεζε επηζεηηθφηεηα ζπλδέεηαη ζεηηθά κε ηελ θνηλσληθή λνεκνζχλε γη απηφ θαη είλαη ζρεδφλ απίζαλε ε εκθάληζε ζηνηρεησδψλ κνξθψλ έκκεζεο επηζεηηθφηεηαο ζηα δψα. Οη Green et al. (1996 φπσο αλαθέξεηαη ζηνπο Αrcher θαη Coyne 2005), δηαπίζησζαλ φηη, λεαξά άηνκα κε πςειή αλάπηπμε θνηλσληθψλ δηθηχσλ εθδήισζαλ πεξηζζφηεξν έκκεζε επηζεηηθφηεηα θαη ιηγφηεξν άκεζε ζπγθξηηηθά κε εθείλνπο πνπ είραλ αλαπηχμεη ρακειά θνηλσληθά δίθηπα. Δπηπιένλ, ε Campbell (1999) ππνζηεξίδεη πσο νη γπλαίθεο είλαη πηζαλφηεξν λα θαηαθεχγνπλ ζε έκκεζεο κνξθέο επηζεηηθφηεηαο εμαηηίαο ηνπ ρακεινχ θφζηνπο πνπ παξνπζηάδεη θαη γη απηφ λα εκθαλίδεηαη ζε κεγαιχηεξε έθηαζε ζηα θνξίηζηα απφ φηη ζηα αγφξηα θπξίσο απφ ηε κέζε παηδηθή ειηθία κέρξη ηελ εθεβεία. Δπίζεο, θαζψο ε έκκεζε επηζεηηθφηεηα δε ζπλεπάγεηαη λνκηθέο θπξψζεηο θαη θνηλσληθή απνδνθηκαζία εκθαλίδεηαη ζε ρψξνπο φπσο ζχγρξνλα γξαθεία θαη παλεπηζηήκηα, φπνπ ε θπζηθή επηζεηηθφηεηα ελαληίνλ ζπλαδέιθνπ ζπλδέεηαη κε πςειφ θφζηνο ελψ ν θνηλσληθφο εμνζηξαθηζκφο θαη ην θνπηζνκπνιηφ αθκάδνπλ (Forbes et al. 2009). Δληνχηνηο, έλαο πην πξφζθαηνο νξηζκφο ηνπ Björkqvist (2001) αλαθέξεη πσο ε έκκεζε επηζεηηθφηεηα «ζηνρεχεη ζηελ πξφθιεζε βιάβεο, ςπρνινγηθήο, αθφκε θαη ζσκαηηθήο, κέζσ ηεο θνηλσληθήο ρεηξαγψγεζεο. Σν άηνκν πνπ ελεξγεί επηηίζεηαη ζε έλα ζπγθεθξηκέλν πξφζσπν κε πιάγηεο κεζφδνπο, κέζσ ηξίηνπ πξνζψπνπ, κε ζπγθαιπκκέλν ην ζθνπφ ηεο επίζεζεο ή πξνζπνηνχκελν πσο ε δξάζε δελ είρε ραξαθηήξα επίζεζεο». Δπνκέλσο, ζχκθσλα κε ηνλ 33

εξεπλεηή, ζε θάπνηεο πεξηπηψζεηο, φπσο ζηελ αδηαθνξία ή φηαλ θάπνηνο αζθεί επίδξαζε ζηελ νκάδα κε ζθνπφ ηνλ απνθιεηζκφ θάπνηνπ ηξίηνπ, ε ηαπηφηεηα ηνπ δξάζηε κπνξεί λα είλαη γλσζηή. Σέινο, κφιηο πξφζθαηα κειεηήζεθε ε επίδξαζε ηεο ηειεφξαζεο ζηελ εκθάληζε ηεο έκκεζεο επηζεηηθφηεηαο. χκθσλα κε ηε ζεσξία επεμεξγαζίαο πιεξνθνξηψλ θάζε άηνκν έρεη θαηαγεγξακκέλεο ζηε κλήκε ηνπ εκπεηξίεο, νη νπνίεο ελεξγνπνηνχληαη ζε αλάινγεο θαηαζηάζεηο απμάλνληαο ηελ πηζαλφηεηα λα ζπκπεξηθεξζεί επηζεηηθά. Ζ έκκεζε επηζεηηθφηεηα φρη κφλν απεηθνλίδεηαη αιιά θαη πξνβάιιεηαη σο δηθαηνινγεκέλε θαη ζεκηηή απφ ηελ ηειεφξαζε (Coyne & Archer, 2004). χκθσλα κε ηνπο Coyne & Archer (2004), έθεβνη πνπ είδαλ πεξηζηαηηθά έκκεζεο επηζεηηθφηεηαο ζηελ ηειεφξαζε είλαη πηζαλφηεξν λα εθδειψζνπλ έκκεζε επηζεηηθφηεηα ζηελ πξαγκαηηθή δσή, απφ εθείλνπο πνπ δελ είδαλ θακία κνξθή επηζεηηθφηεηαο. ε ζπλάξηεζε κε άιινπο παξάγνληεο, φπσο ηνλ νηθνγελεηαθφ πεξηβάιινλ, ην θηιηθφ θαη ην θνηλσληθφ, νη νπνίνη ζπκβάινπλ ζεηηθά ή αξλεηηθά ζηελ εκθάληζε νπνηνπδήπνηε ηχπνπ επηζεηηθφηεηαο, γίλεηαη αληηιεπηή ε επίδξαζε απφ ηελ έθζεζε ζε ζθελέο επηζεηηθφηεηαο ζηελ ηειεφξαζε (Coyne, Archer & Eslea, 2006). 1.4.4 Αμηνιόγεζε ηεο έκκεζεο επηζεηηθόηεηαο Έπεηηα απφ ελδειερή αλαζθφπεζε ηεο ζρεηηθήο βηβιηνγξαθίαο, δηαπηζηψλεηαη πσο ε κέηξεζε ηεο έκκεζεο επηζεηηθφηεηαο ζηεξίδεηαη είηε ζε πνζνηηθέο, είηε ζε πνηνηηθέο κεζφδνπο, είηε ζε έλα ζπλδπαζκφ θαη ησλ δχν, θαη ζπλήζσο αμηνινγείηαη παξάιιεια κε άιιεο κνξθέο ηεο επηζεηηθφηεηαο φπσο ηελ άκεζε ή ηε ιεθηηθή επηζεηηθφηεηα. ηηο αξρηθέο κειέηεο ηεο έκκεζεο επηζεηηθφηεηαο απφ ηε Feshbach, αμηνινγήζεθαλ ν θνηλσληθφο απνθιεηζκφο θαη ε απφξξηςε ελφο λενεηζεξρφκελνπ κέινπο ζε κηα εδξαησκέλε νκάδα ζε παηδηά ειηθίαο κέρξη 10 έσο 11 ρξνλψλ. Γηα ην ζθνπφ απηφ ρξεζηκνπνηήζεθαλ νη παξαηεξήζεηο φπνπ 34

γηλφηαλ θαηαγξαθή ηεο ζπρλφηεηαο εκθάληζεο δηαθφξσλ πξάμεσλ επηζεηηθήο ζπκπεξηθνξάο. ε πην πξφζθαηεο κειέηεο, αμηνπνηήζεθαλ ηερλνινγηθά κέζα, φπσο θξπθέο θάκεξεο θαη αζχξκαην κηθξφθσλν κε άδεηα ησλ ζπκκεηερφλησλ, πξνθεηκέλνπ λα θαηαγξαθνχλ πεξηζηαηηθά επηζεηηθφηεηαο θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ παηρληδηνχ ζηνλ πξναχιην ρψξν ηνπ ζρνιείνπ θαη γεληθφηεξα θαηά ηνλ ειεχζεξν ρξφλν ησλ παηδηψλ (Tapper & Boulton, 2004). Μηα άιιε κέζνδνο είλαη νη ππνδείμεηο ζπκκαζεηψλ/ζπλνκειίθσλ, φπνπ ππνδεηθλχνληαη ηξεηο ζπλνκήιηθνη κε έθδειε επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά θαη αμηνπνηείηαη θπξίσο ζε κειέηεο πνπ αθνξνχλ ζηελ επηζεηηθφηεηα ζρέζεσλ (Crick & Grotpeter, 1995). Δπηπιένλ, ζπλεζηζκέλε κέζνδνο είλαη ηα εξσηεκαηνιφγηα απηναλαθνξάο, ηα νπνία φκσο δελ ελδείθλπληαη γηα κηθξά παηδηά, θαζψο ζπρλά απνθξχπηνπλ πσο είλαη ζχκαηα ή ζχηεο ηεο έκκεζεο επηζεηηθφηεηαο. Πξψηνο ν Buss ην 1961 ζε εξσηεκαηνιφγην απηναλαθνξάο ζπκπεξηέιαβε κηα θιίκαθα πξνθεηκέλνπ λα κειεηεζεί ε «έκκεζε ερζξφηεηα» (Buss-Durkee Hostility Inventory, BDHI). ε απηή ηελ θιίκαθα ζπκπεξηειήθζεζαλ ην θνπηζνκπνιηφ, ηα θαθεληξερή αζηεία ηελ ψξα ηνπ παηρληδηνχ, ηα νπνία κπνξνχλ λα ζεσξεζνχλ έκκεζε επηζεηηθφηεηα, αιιά θαη ην ρηχπεκα ηεο πφξηαο, ην ζπάζηκν αληηθεηκέλσλ, ηα νπνία φκσο ελδερνκέλσο λα είλαη κεηαηφπηζε ηεο επηζεηηθφηεηαο. Σν Aggression Questionnaire (AQ) απνηειεί αλαζεψξεζε ηνπ BDHI, αιιά εκπεξηέρεη επίζεο ζηνηρεία, ηα νπνία δελ απνηεινχλ μεθάζαξα έκκεζε επηζεηηθφηεηα (Αrcher & Coyne, 2005). Έλα επξέσο ρξεζηκνπνηεκέλν εξγαιείν είλαη ην Conflict Tactics Scales (CTS), ην νπνίν ελδείθλπηαη πεξηζζφηεξν γηα ηελ αμηνιφγεζε ηεο επηζεηηθφηεηαο ησλ ζρέζεσλ θαη ιηγφηεξν γηα ηελ έκκεζε. Σέινο ζηε βηβιηνγξαθία αλαθέξεηαη ην Social Experience Questionnaire (SEQ), ην νπνίν φκσο επηθεληξψλεηαη θπξίσο ζε εκπεηξίεο ζπκάησλ άκεζεο επηζεηηθφηεηαο ή επηζεηηθφηεηαο ζρέζεσλ. Δπίζεο, ζηε βηβιηνγξαθία αλαθέξνληαη, σο εξγαιείν κέηξεζεο ηεο έκκεζεο επηζεηηθφηεηαο, νη θαηαηάμεηο ησλ εθπαηδεπηηθψλ ζηηο νπνίεο νη 35

εθπαηδεπηηθνί θαηαηάζζνπλ ηνπο καζεηέο κε επηζεηηθφηεηα ζε πεληάβαζκε θιίκαθα (Crick, 1997). Σέινο, ππάξρνπλ θαη νη αλαθνξέο ησλ κεηέξσλ, νη νπνίεο ελδείθλπληαη θπξίσο γηα ηελ άκεζε επηζεηηθφηεηα, θαζψο ε έκκεζε επηζεηηθφηεηα δελ αλαγλσξίδεηαη απφ ηνπο γνλείο θαη ηνπο εθπαηδεπηηθνχο. Δίλαη ραξαθηεξηζηηθφ πσο ηφζν νη εθπαηδεπηηθνί φζν θαη νη γνλείο δελ είλαη ζπρλά ελήκεξνη γηα ην πνηνο αζθεί έκκεζε επηζεηηθφηεηα ή πνην παηδί είλαη ζχκα απηήο ηεο κνξθήο επηζεηηθφηεηαο. χκθσλα κε ηνλ Björkqvist (2001), νη εθηηκήζεηο ησλ ζπλνκειίθσλ ζεσξνχληαη πεξηζζφηεξν αμηφπηζηεο απφ φιεο ηηο δηαζέζηκεο κεζφδνπο θαζψο παξέρνπλ αξθεηέο πιεξνθνξίεο. Όκσο, ζα πξέπεη λα ιακβάλεηαη ππφςε πσο κπνξεί λα νδεγήζνπλ ζε εζθαικέλα δεδνκέλα, θαζψο νη πην ήζπρνη καζεηέο δελ εθηηκψληαη απφ ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο, σο επηζεηηθνί, ελψ ζηελ πξαγκαηηθφηεηα κπνξεί λα εκπιέθνληαη ζε πεξηζηαηηθά έκκεζεο επηζεηηθφηεηαο. Γηα ην ιφγν απηφ ρξεηάδνληαη επαλαιακβαλφκελεο εθηηκήζεηο, ψζηε λα ππάξρεη ζαθήο εηθφλα ζρεηηθά κε ην πνηνο είλαη πξαγκαηηθά επηζεηηθφο. 1.4.5 Μέηξεζε ηεο έκκεζεο επηζεηηθόηεηαο θαη ηεο έκκεζεο ζπκαηνπνίεζεο: Δπηζθόπεζε ησλ δηαζέζηκσλ εξεπλεηηθώλ εξγαιείσλ Γηα πνιιέο δεθαεηίεο ην ελδηαθέξνλ ησλ εξεπλεηψλ ήηαλ ζηξακκέλν ζην θαηλφκελν ηεο άκεζεο θπζηθήο θαη ιεθηηθήο επηζεηηθφηεηαο, ελψ, κφιηο ηηο δπν ηειεπηαίεο δεθαεηίεο, νη εξεπλεηέο εζηίαζαλ ζηελ έκκεζε επηζεηηθφηεηα. Ζ πξψηε ζπζηεκαηηθή έξεπλα μεθίλεζε ζηε Φηλιαλδία ζηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 90 απφ ηνπο Lagerspetz et al., (1988) θαη ρξεζηκνπνηήζεθαλ εθηηκήζεηο ησλ ζπλνκειίθσλ. Σν εξσηεκαηνιφγην ησλ Lagerspetz et al. (1988) απεπζπλφηαλ ζε παηδηά ειηθίαο 7 εηψλ θαη άλσ, πεξηειάκβαλε ηέζζεξηο δηαζηάζεηο: ηελ έκκεζε επηζεηηθφηεηα (5 δειψζεηο), ηελ άκεζε θπζηθή 36