ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ. Παθοφυσιολογία Ι

Σχετικά έγγραφα
Σήψη, σηπτικό shock. Β Κουλούρας ΜΕΘ ΠΓΝ Ιωαννίνων

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ. Παθοφυσιολογία Ι

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ. Παθοφυσιολογία Ι

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ. Παθοφυσιολογία Ι

Κεφάλαιο 17 ΣΥΝΔΡΟΜΟ ΠΟΛΥΟΡΓΑΝΙΚΗΣ ΔΥΣΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ

ΣΗΨΗ Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΑΝΟΣΟΘΕΡΑΠΕΙΑΣ

Καταπληξία. Δημήτριος Τσιφτσής ΤΕΠ ΓΝ Νικαίας

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ. Παθοφυσιολογία Ι

ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗ ΦΡΟΝΤΙΔΑ ΤΟΥ ΔΙΑΒΗΤΙΚΟΥ ΑΣΘΕΝΗ ΣΤΗ ΣΤΕΦΑΝΙΑΙΑ ΜΟΝΑΔΑ ΚΑΙ ΣΤΗ ΜΕΘ

Κεφάλαιο 4 Σήψη. 4.1.Σήψη Γενικά Ορολογία Επιδημιολογία

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ. Παθοφυσιολογία Ι

Dr ΣΑΡΡΗΣ Ι. - αµ. επ. καθηγ. ΑΒΡΑΜΙ ΗΣ Α. ενδοκρινολόγοι. gr

Συστηματικές επιδράσεις της οξέωσης της υπερκαπνίας των βαριά πασχόντων ασθενών

Rosen s Emergency Medicine, 7 th Edition Acute Medical Emergencies, 2 nd Edition 2010

ΑΝΑΠΝΕΥΣΤΙΚΗ ΑΝΕΠΑΡΚΕΙΑ. Σ. Τσιόδρας

ΛΙΒΑΔΑΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

Νεότερες τεχνικές μη επεμβατικού μηχανικού αερισμού: πότε και για ποιους ασθενείς;

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ. Γενική Ιατρική

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ. Παθοφυσιολογία Ι

ΑΓΓΟΥΡΙΔΗΣ Α-Δ

ΚΛΙΝΙΚΑ ΣΥΝΔΡΟΜΑ ΟΞΕΙΑΣ ΚΑΡΔΙΑΚΗΣ ΑΝΕΠΑΡΚΕΙΑΣ. ΚΟΥΛΟΥΡΗΣ ΕΥΣΤΑΘΙΟΣ Ειδικός Καρδιολόγος Επιμελητής Β, Γ.Ν. Κοζάνης Μαμάτσειο

OMA Α ΜΕΛΕΤΗΣ ΤΗΣ ΣΗΨΗΣ (HELLENIC SEPSIS STUDY GROUP)

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ. Φαρμακολογία Ι

ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ «ΠΑΘΟΛΟΓΙΑ ΕΝΤΑΤΙΚΗ ΘΕΡΑΠΕΙΑ»

ΜΙΚΡΟΒΙΟΛΟΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ Π.Γ.Ν.Θ.ΑΧΕΠΑ ΙΑΤΡΟΣ ΒΙΟΠΑΘΟΛΟΓΟΣ ΑΡΤΕΜΙΣ ΚΟΛΥΝΟΥ

Ορισμός Σήψης Η σημασία του

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ. Παθοφυσιολογία Ι

ΣΥΝΟΣΗΡΟΤΗΤΕΣ ΣΤΗ ΧΑΠ ΓΑΒΡΙΗΛΙΔΟΥ ΑΝΝΑ ΠΝΕΥΜΟΝΟΛΟΓΟΣ ΕΝΤΑΤΙΚΟΛΟΓΟΣ ΕΠΙΜΕΛΗΤΡΙΑ Α ΓΕΝ.ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

Μικροβιολογία & Υγιεινή Τροφίμων

ΓΕΩΡΓΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΑ ΧΑΡΔΑΒΕΛΑ ΜΑΓΔΑΛΗΝΗ

Άσκηση Η-11: Δύσπνοια ταχυκαρδία οιδήματα κυάνωση. Δημήτρης Φαρμάκης Καρδιολόγος Α Παθολογική Κλινική ΕΚΠΑ

ανασκοπήσεις 02// Αντιµετώπιση σηπτικού ασθενή Ο. Βεργετάκη

Εκτίμηση αερίων αίματος στο Τμήμα Επειγόντων Περιστατικών. Ασημάκος Ανδρέας Πνευμονολόγος-Εντατικολόγος Α Πανεπιστημιακή Κλινική Εντατικής Θεραπείας

ΙΩΑΝΝΗΣ Η. ΓΚΡΙΝΙΑΤΣΟΣ Επίκουρος Καθηγητής Χειρουργικής ΕΚΠΑ Α Χειρουργική Κλινική ΛΑΙΚΟ Νοσοκομείο

ΟΞΕΙΑ ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΚΗ ΑΝΕΠΑΡΚΕΙΑ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ. Παθοφυσιολογία Ι

2a Ince sublingual sidestream darkfield SDF imaging

ΜΗΝΑΣΙΔΟΥ Ε.

ΕΠΙΠΛΟΚΕΣ ΚΑΤΑΓΜΑΤΩΝ


Πνευμονικό αγγειακό δίκτυο

ΟΞΕΙΕΣ ΥΠΕΡΓΛΥΚΑΙΜΙΚΕΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ

Δύσπνοια. Ενότητα 1: Σημεία και Συμπτώματα. Κυριάκος Καρκούλιας, Επίκουρος Καθηγητής Σχολή Επιστημών Υγείας Τμήμα Ιατρικής

Αιμοδυναμικό monitoring Βασικές αρχές Δυναμικοί δείκτες. Τσαγκούριας Ματθαίος ΜΕΘ Γ.Ν.Θ. Παπαγεωργίου

ΠΡΩΊΜΗ ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗ ΕΠΙΚΕΙΜΕΝΗΣ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΑΚΗΣ ΑΝΑΚΟΠΗΣ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΝΟΣΗΛΕΥΤΗ ΚΑΙ ΤΩΝ ΟΜΑΔΩΝ ΕΠΕΙΓΟΥΣΑΣ ΑΠΟΚΡΙΣΗΣ

ΕΠΙΠΛΟΚΗ ΚΑΤΑΓΜΑΤΟΣ ΚΝΗΜΗΣ ΠΕΡΟΝΗΣ

Πρόληψη των ενδονοσοκομειακών λοιμώξεων

Θεραπευτική αντιμετώπιση της οξείας κρίσης άσθματος. Μίνα Γκάγκα Νοσοκομείο Νοσημάτων Θώρακος Αθηνών

OMA Α ΜΕΛΕΤΗΣ ΤΗΣ ΣΗΨΗΣ (HELLENIC SEPSIS STUDY GROUP) Επικ. Καθηγητής Παθολογίας Παθολογική Κλινική, Σχολή Πανεπιστηµίου Αθηνών.

Γκαναβίας Λάμπρος Επίατρος-Πνευμονολόγος Επιμελητής Πνευμονολογικής Κλινικής 424 ΓΣΝΕ

ΧΕΙΡΟΥΡΓΙΚΗ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΣΥΝΔΡΟΜΟΥ FOURNIER ΣΕ ΑΣΘΕΝΗ ΜΕ ΣΑΚΧΑΡΩΔΗ ΔΙΑΒΗΤΗ

ΚΑΡΔΙΟΝΕΦΡΙΚΟ ΣΥΝΔΡΟΜΟ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΚΑΙ ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΕΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΑΥΓΕΡΟΠΟΥΛΟΥ ΔΙΕΥΘΥΝΤΡΙΑ Ε.Σ.Υ ΚΑΡΔΙΟΛΟΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ Γ.Ν.

Ουροσήψη: Παράγοντες κινδύνου, κλινικά συμπτώματα, διαγνωστικοί αλγόριθμοι, μικροβιολογία και θεραπεία

Αξιολόγηση και θεραπεία Από τα πρωτόκολλα των SOS Ιατρών Επιμέλεια Γεώργιος Θεοχάρης


ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ. Φαρμακολογία Ι

Θεραπεία αναπνευστικής αλκάλωσης. Ελένη Μάνου, νεφρολόγος, Γ.Ν.Παπαγεωργίου

Πυελική μάζα. Ενότητα 3: Πύελος Παθολογία πυέλου

Ιστική (υπο)άρδευση. Κυριακοπούλου Μαγδαληνή Εντατικολόγος πνευμονολόγος Επιμ. Α ΕΣΥ, ΜΕΘ/ΠΠ ΝΝΘΑ «Η Σωτηρία»

Παθογένεια της έξαρσης της Χ.Α.Π

Σήψη. Αθηνά Πυρπασοπούλου Παθολόγος Εξειδ/νη Λοιμωξιολογίας Επιμελήτρια Β ΕΣΥ Β Προπαιδευτική Παθολογική Κλινική ΓΝΘ «Ιπποκράτειο»

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ

Βασικές Αρχές Φαρμακοκινητικής

Στρατηγική µεταγγίσεων: Περιοριστική vs Ελεύθερη

Επιδημιολογία καρκίνου του πνεύμονα Ενότητα 1: Ογκολογία Πνεύμονα. Κυριάκος Καρκούλιας, Επίκουρος Καθηγητής Σχολή Επιστημών Υγείας Τμήμα Ιατρικής

Παράρτημα ΙΙΙ Τροποποιήσεις στις σχετικές παραγράφους της περίληψης των χαρακτηριστικών του προϊόντος και του φύλλου οδηγιών χρήσης

Η γαστροστομία για τον ασθενή με καρκίνο πνεύμονα

Επιστημονική ημερίδα με θέμα. "Σακχαρώδης Διαβήτης: Ένα σύγχρονο πρόβλημα υγείας"

Ψυχολογικά προβλήματα στον ασθενή υπό μηχανικό αερισμό: delirium στη ΜΕΘ

Η ΗΠΙΟΤΕΡΗ ΣΤΟΧΕΥΜΕΝΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΘΕΡΜΟΚΡΑΣΙΑΣ (ΤΤΜ) ΑΝΤΙΚΑΤΕΣΤΗΣΕ ΤΗΝ ΥΠΟΘΕΡΜΙΑ

Η πνευμονία στον νοσηλευόμενο ασθενή στη ΜΕΘ

Βασικές Αρχές Φαρμακοκινητικής

Οξεοβασική ισορροπία. Θεόδωρος Βασιλακόπουλος. Αναπληρωτής Καθηγητής Εντατικής Θεραπείας-Πνευμονολογίας ΕΚΠΑ

DAMAGE CONTROLL ORTHOPAEDICS

«Θεραπευτικός αλγόριθµος ADA/EASD 2012»

Βασικές Αρχές Φαρμακοκινητικής

Βασικές Αρχές Φαρμακοκινητικής

1. Φαιοχρωµοκύττωµα 2. Πρωτοπαθής υπεραλδοστερονισµός 3. Πάθηση του θυρεοειδούς αδένα 4. Σύνδροµο Cushing 5. Στένωση ισθµού της αορτής

Υπεργλυκαιμία = παθολογικές τιμές γλυκόζης πλάσματος

Πτύελα. Ενότητα 1: Εισαγωγή. Κωνσταντίνος Σπυρόπουλος, Καθηγητής Κυριάκος Καρκούλιας, Επίκουρος Καθηγητής Σχολή Επιστημών Υγείας Τμήμα Ιατρικής

Σχολιασμός: Άννα Ναξάκη Επ. Α Καλλιρόη Τουρτίδου Διευθ. Πέτρος Αυγερινός Συντ. Διευθ.

Γυναίκα 50 ετών με σακχαρώδη διαβήτη τύπου Ι εισάγεται με ιστορικό από 48ωρου ανορεξίας, δύσπνοιας και κεφαλαλγίας. Το σάκχαρο αίματος ήταν 550mg/dl

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ

Ο σακχαρώδης διαβήτης ( ΣΔ ) είναι το κλινικό σύνδρομο που οφείλεται. είτε σε έλλειψη ινσουλίνης λόγω μείωσης η παύσης παραγωγής (σακχαρώδης

Αντιμετώπιση των οξέων ισχαιμικών επεισοδίων στα θύματα της ανακοπής. Γεώργιος Θεοδ. Νικήτας Ειδικευόμενος Καρδιολογίας

Εκκλησιαστικό Δίκαιο. Ενότητα 10η: Ιερά Σύνοδος της Ιεραρχίας και Διαρκής Ιερά Σύνοδος Κυριάκος Κυριαζόπουλος Τμήμα Νομικής Α.Π.Θ.

ΣΥΝΔΡΟΜΟ ΑΝΑΠΝΕΥΣΤΙΚΗΣ ΔΥΣΧΕΡΕΙΑΣ ΕΝΗΛΙΚΩΝ

Π Ρ Ο Κ Α Τ Α Ρ Κ Τ Ι Κ Ο Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Ο Ν Ι Κ Ο Π Ρ Ο Γ Ρ Α Μ Μ Α. Πέμπτη, 15 Οκτωβρίου 2015 ΚΛΙΝΙΚΑ ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΡΙΑ

Lecture Fees : Disclosures ASTRA-ZENECA, ACTELION, SERVIER Travel Grants : ASTRA-ZENECA, MENARINI, PFIZER, BAYER, GALENIKA, WINMEDICA, SERVIER, MSD, A

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΚΛΙΝΙΚΟΥ ΠΕΡΙΣΤΑΤΙΚΟΥ

Εργαστήριο. Παθολογική Χειρουργική Νοσηλευτική ΙΙ. «Μέτρηση της αιματηρής. Αρτηριακής Πίεσης»

Κοιλιακός πόνος στους ηλικιωμένους. Πέππας Γεώργιος Χειρουργός

Πνευμονική εμβολή. Ενότητα 10: Πνευμονική εμβολή

Σάββατο 15/11/2014, ώρα

«Αναιµία στην Καρδιακή Ανεπάρκεια Πού βρισκόµαστε σήµερα?»

ΔΙΑΓΝΩΣΤΙΚΗ ΚΑΙ ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΚΑΡΔΙΑΚΗΣ ΑΝΕΠΑΡΚΕΙΑΣ. Μαυρουδή Μελαχρινή Επιμελήτρια της ΓΚΚ

Έλεγχος της αναπνοής. Ενότητα 6: Έλεγχος της αναπνοής. Κωνσταντίνος Σπυρόπουλος, Καθηγητής Σχολή Επιστημών Υγείας Τμήμα Ιατρικής

ΚΥΤΟΚΙΝΕΣ, ΜΥΟΚΙΝΕΣ ΚΑΙ ΑΣΚΗΣΗ Χαρά Κ. Δελή, PhD

Ανταλλαγή αερίων. Ενότητα 1: Αερισμός και αιμάτωση. Κωνσταντίνος Σπυρόπουλος, Καθηγητής Σχολή Επιστημών Υγείας Τμήμα Ιατρικής

Transcript:

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Παθοφυσιολογία Ι Μονάδα Εντατικής Θεραπείας Υπεύθυνος μαθήματος: Καθηγητής Παθολογίας/Ρευματολογίας, Αλέξανδρος Α. Δρόσος

Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άλλου τύπου άδειας χρήσης, η άδεια χρήσης αναφέρεται ρητώς.

Σήψη, σηπτικό shock Β Κουλούρας ΜΕΘ ΠΓΝ Ιωαννίνων

Σήψη sepsis Η σήψη αποτελεί ένα από τα πρώτα αναγνωρισμένα σύνδρομα στην Ιατρική και ο ορισμός σήψη έχει δοθεί από τον Ιπποκράτη πριν από χιλιάδες χρόνια. Ο όρος αφορούσε τις κλινικές εκδηλώσεις που εμφανίζονταν σε ασθενείς με διαπυημένα τραύματα.

μετέπειτα Ο Galen θεώρησε τη σήψη σαν απαραίτητα μηχανισμό της επούλωσης Ενώ μετά την αναγνώριση των μικροβίων από τον Pasteur θεωρήθηκε πως συμβαίνει από την είσοδο και αναπαραγωγή των μικροβίων στο αίμα σηψαιμία

ACCP/SCCM Consensus Statement. Chest. 1992;101:1644-55. Το 1992 ή σήψη ορίσθηκε ως: οι κλινικές εκδηλώσεις που επέρχονται στο οργανισμό εξαιτίας μιας λοίμωξης Διευκρινίσθηκε επίσης πως ο ορός σηψαιμία δεν είναι χρήσιμος αφού η σήψη μπορεί να προέρχεται από διάφορες εστίες και δεν ταυτίζεται με την σηψαιμία Ταυτόχρονα δοθήκαν οι ορισμοί SIRS Sepsis Severe sepsis Septic shock

. λοίμωξη Η ανάπτυξη μικροοργανισμών σε φυσιολογικά στείρους ιστούς Βακτηριαιμία: η παρουσία ζώντων οργανισμών στο αίμα

Sepsis: ACCP/SCCM Definitions. ACCP/SCCM Consensus Statement. Chest. 1992;101:1644-55.

Systemic Inflammatory Response Syndrome (SIRS) Η συστηματική φλεγμονώδης απάντηση του οργανισμού σε ποικίλες καταστάσεις, ορίζεται με την ύπαρξη δύο από τα παρακάτω θερμοκρασία > 38 o C or < 36 o C Καρδιακή συχνότητα > 90 beats/min Συχνότητα αναπνοών > 20 breaths/min ή PaCO 2 < 32 mm Hg WBC > 12,000/mm 3, < 4000/mm 3, or > 10% immature (band) forms

Sepsis/σήψη Η φλεγμονώδης απάντηση (SIRS) που οφείλεται σε λοίμωξη Severe Sepsis/σοβαρή σήψη Ή σήψη που προκαλεί δυσλειτουργία οργανικών συστημάτων, υποάρδευση ή υπόταση Η υποάρδευση περιλαμβάνει γαλακτική οξέωση, ολιγουρία, μεταβολές του επιπέδου συνείδησης.

Σοβαρή σήψη

Δυσλειτουργία οργανικών συστημάτων

Υπόταση οφειλόμενη σε σήψη Συστολική ΑΠ<90 mm Hg η ΜΑΠ< 70 mm Hg ή πτώση της ΑΠ κατά 40 mm Hg από την συνήθη πίεση του ασθενούς Septic shock/ σηπτικό shock σοβαρή σήψη με υπόταση που δεν ανατάσσεται με την χορήγηση υγρών MODS (multiple organ dysfunction syndrome) Σύνδρομο πολλαπλής οργανικής δυσλειτουργίας η διαταραχή στη λειτουργία 2 ή περισσοτέρων οργάνων σε βαθμό που η ομοιόσταση δεν μπορεί να διατηρηθεί χωρίς παρέμβαση

Η σήψη δεν ταυτίζεται με την παρουσία μικροοργανισμών στο αίμα Η σήψη ταυτίζεται με τα συμπτώματα της φλεγμονώδους απάντησης από οποιαδήποτε λοίμωξη Έτσι σήψη μπορεί να εκδηλώνεται σε αμυγδαλίτιδα σηπτική αρθρίτιδα ουρολοίμωξη χολοκυστίτιδα πνευμονία κτλ

επιδημιολογικά στοιχεία

Cases/100,000 Deaths/Year Severe Sepsis: Comparative Incidence and Mortality 300. Incidence 250000 Mortality 250 200000 200 150 100 50 150000 100000 50000 0 AIDS Breast Cancer 1st MI Severe Sepsis 0 AIDS Breast Cancer AMI Severe Sepsis Angus DC, et al. Crit Care Med. 2001; ACS.

Rate per 100,000 Population Death Rate in the United States. 5.0 4.0 3.0 2.0 0.0 0.7 0.6 0.4 0.3 0.1 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 Chart adapted from CDC/National Center for Health Statistics, 1992.

Πρόσφατα δεδομένα U/S: severe sepsis 750.000 ασθενείς ετησίως αποτελεί το 2% των εισαγωγών στο νοσοκομείο το 50% θα νοσηλευθεί σε ΜΕΘ Το 10% των εισαγωγών στην ΜΕΘ

. Επιδημιολογική μελέτη 1979-2000 έδειξε πως τα grampositive επικρατούσαν των gram Νεότερες μελέτες το 2009 σε 14.000 ασθενείς νοσηλευόμενους σε ΜΕΘ έδειξε πως πλέον επικρατούν τα gram negative gram-negative: 62% gram-positive: 47% μύκητες : 19%

Εστία σήψης 50% αποτελεί η πνευμονία Λοιμώξεις ουροποιητικού Ενδοκοιλιακές λοιμώξεις Θετικές καλλιέργειες αίματος βρίσκονται μόνο στο1/3 αυτών των περιπτώσεων

Nosocomial Infection vs. Severe Sepsis in MICU Lower Respiratory Tract Infections 4% Other Eye, Ear, Nose and 6% Throat 4% Cardiovascular System 4% Gastrointestinal Infections 5% Nosocomial Infection (NNIS 92-97) Pneumonia 27% GI 25% (15-30%) Severe Sepsis Skin/soft tissue 10% (5-15%) Pneumonia 45% (37-54%) Primary Bloodstream Infections 19% Urinary Tract Infection 31% Primary bloodstream Infections 5% (2.5-7.5%) UTI 15% (8-20%) Richards MJ, et al. Crit Care Med. 1999;27:887-92. Reinhart, et al. Crit Care Med. 2001; Bernard et al (apc). N Engl J Med. 2001; Fisher et al (IL-1ra). JAMA. 1994; Abraham et al (TNF Mab). JAMA 1995; Bernard et al (Ibuprofen). N Engl J Med. 1997.

έκβαση Η θνητότητα των ασθενών με σοβαρή σήψη και σηπτικό shock πριν την ανακάλυψη των αντιβιοτικών και των χειρουργικών παρεμβάσεων άγγιζε το 100% Σήμερα και παρά την υποστήριξη των ασθενών στις ΜΕΘ η μέση θνητότητα φτάνει στο 20-30%. Οι ασθενείς που θα επιζήσουν μετά την έξοδο από το νοσοκομείο συνεχίζουν να έχουν επιπτώσεις τόσο σε ψυχικό όσο και σωματικό επίπεδο αλλά και αυξημένη θνητότητα

Mortality Mortality of Severe Sepsis by Age in the United States 45% 40% 35% Without Co-morbidity With Co-morbidity Overall 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 0 1 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 Age Angus DC, et al. Crit Care Med. 2001.

Θνητότητα μετά την έξοδο από το νοσοκομείο

Παράγοντες κινδύνου Παρουσία χρόνιας νόσου Υποθρεψία- αλκοολισμός Ανοσοκαταστολή Σακχαρώδης διαβήτης Ηλικία (μεγάλη επίπτωση σε νεογνά-ηλικιωμένους) Γενετικοί παράγοντες

Κλινική εικόνα Παρουσιάζει μεγάλη ποικιλομορφία ανάλογα εστία της σήψης το μικροοργανισμό (είδος τοξινών) την αρχική αντιμετώπιση την εκδήλωση οργανικής δυσλειτουργίας τον αριθμό των οργάνων με δυσλειτουργία

Δυσλειτουργία οργάνων Αναπνευστικό συνήθως εκδηλώνεται σαν ALI-ARDS* υποξαιμία-ακτινολογικά διηθήματα μη καρδιογενούς αιτιολογίας Καρδιαγγειακό υπόταση σηπτική μυοκαρδιοπάθεια Νεφροί ολιγουρία αύξηση κρεατινίνης *ALI: acute lung injury, ARDS: acute respiratory distress syndrome

ΚΝΣ: σηπτική εγκεφαλοπάθεια (βυθιότητα, σύγχυση, παραλήρημα) Πεπτικό (παραλυτικός ειλεός, γαστροπληγία) Αιμοποιητικό (θρομβοπενια, INR, APPT, DD)

παθοφυσιολογία

Παθογένεση του σηπτικού Shock Nidus of Infection Abscess Pneumonia Peritonitis Pyelonephritis Cellulitis Organism Exotoxin TSST-1 Toxin-A Gut release of endotoxin Structural Component Teichoic Acid Antigen Peptidoglycan, Endotoxin (LPS) Bacterial nucleic acids Plasma Monocyte-Macrophage Endothelial Cells Neutrophils Complement Kinins Coagulation - Extrinsic / intrinsic pathways - Protein C; S - TFPI Cytokines - TNF - Interleukins - Interferons - MIF - HMGB1 Platelet Activating Factor Nitric Oxide Tissue Factor Selectins, Icams Renin-angiotensin system Prostaglandins Leukotrienes Prostacyclin Thromboxane Endothelin Lysosomes Oxygen free radicals (superoxides) Granulocyte Colony Stimulating Factor (G-CSF) Cellular Dysfunction συνέχεια...

Παθογένεση του σηπτικού Shock Cellular Dysfunction Membrane receptor Membrane channel Nucleus Mitochondria Lysosome Actin/Myosin Vasculature - Vasodilation - Vasoconstriction - Leukocyte aggregation - Endothelial cell dysfunction Organs - Dysfunction - Metabolic abnormalities Myocardium - Depression - Dilatation Shock Refractory Hypotension Multiple Organ Dysfunction Recovery Death

Coagulation in Sepsis Endothelium COAGULATION CASCADE Tissue Factor Factor VIIIa PAI-1 Bacterial, viral, fungal or parasitic infection/endotoxin Monocyte IL-6 IL-1 TNF Factor Va Suppressed fibrinolysis THROMBIN TAFI Bacterial, viral, fungal or parasitic infection/endotoxin Neutrophil Fibrin Fibrin clot Tissue Factor IL-6 Inflammatory Response to Infection Thrombotic Response to Infection Fibrinolytic Response to Infection Bernard GR, et al. New Engl J Med, 2001;344:699-709.

Percentage of Patients Activation of Coagulation in Severe Sepsis 100 80 60 Markers of DIC 40 20 0

Αιμοδυναμικά ευρήματα Βλάβη στην συσταλτικότητα του μυοκαρδίου Μείωση συσταλτικότητας μυοκαρδίου διάταση μυοκαρδίου αύξηση τελοδιαστολικού όγκου μείωση κλάσματος εξώθησης αύξηση ή φυσιολογικό CO Σε 10% των ασθενών εμφανίζει μείωση του CO λόγω μεγάλης μείωσης του κλάσματος εξώθησης Στο 90% των ασθενών το CO είναι φυσιολογικό ή αυξημένο (λόγω ταχυκαρδίας και ικανοποιητικού όγκου παλμού)

Περιφερικά αγγεία Αγγειοδιαστολή αρτηριών (μείωση SVR) και φλεβών αύξηση της χωρητικότητάς τους μείωση αιματικής ροής Αγγειοσύσπαση πνευμονικής κυκλοφορίας (αύξηση PVR) Διάχυτη βλάβη ενδοθηλίων απόφραξη μικροκυκλοφορίας ιστική υποξία εξαγγείωση υγρών στον τρίτο χώρο

Pulmonary vascular resistant (PVR) Systemic vascular resistant (SVR)

αγγειοδιαστολή

Αγγειοδιαστολή - αγγειοσύσπαση

Dellinger RP. Cardiovascular management of septic shock. Crit Care Med. 2003;31:946-955.

Αιτίες υποογκαιμίας: Septic Shock Αγγειοδιαστολή Απώλεια ενδοαγγειακού όγκου στον τρίτο χώρο απωλειών (πυρετός, ταχύπνοια) πρόσληψης υγρών

shock

Μεταβολικές διαταραχές Υπεργλυκαιμία αύξηση αντίστασης στην ινσουλίνη ανεπαρκής έκκριση ινσουλίνης μείωση χρησιμοποίησης γλυκόζης Υπολευκωματιναιμία η IL-1 μετατοπίζει την ηπατική πρωτεινοσύνθεση προς την παραγωγή πρωτεϊνών οξείας φάσης καταβολισμός των πρωτεϊνικών σκελετικών μυών Διαφυγή αλβουμίνης στον εξωαγγειακό χώρο Χρήση αμινοξέων για ενέργεια

Άλλες εκδηλώσεις Σηπτική εγκεφαλοπάθεια βυθιότητα, σύγχυση, λήθαργος Περιφερικό ΚΝΣ Σηπτική πολυνευροπάθεια Αναπνευστικό Ταχύπνοια, υπεαερισμός ανάπτυξη ARDS

Γενικευμένα οιδήματα Γαστρεντερικό παραλυτικός ειλεός, γαστροπληγία έλκη από stress Ουροποιητικό: ολιγουρία, ανουρία, Νεφρική δυσλειτουργία Αιμοποιητικό: Λευκωκυττάρωση Θρομβοπενία Αναιμία χρονίας νόσου

Ουροποιητικό

Θεραπεία υποστήριξης σηπτικού shock Ανάταξη καρδιαγγειακού Υποστήριξη αναπνευστικού Διερεύνηση υποκείμενης αιτίας-θεραπεία Ειδικές θεραπευτικές παρεμβάσεις

. Διεθνείς οδηγίες αντιμετώπισης της σήψης έκδοση 2013

Αιμοδυναμική σταθεροποίηση (πρώτες 6 h) Η σταθεροποίηση ασθενών με σοβαρή σήψη πρέπει να αρχίζει αμέσως Χορήγηση κρυσταλλοειδών (R/L, N/S, 30 ml/kg) Στόχος CVP : 8-12 mm Hg MAP >65 mmhg Διούρηση: >0.5 ml/kg/h Scvo2 >70% SVO2>65% Εάν Scvo2<70 Μετάγγιση Ht>30% Dobutamine max 20μg/min

ScVO2

ScVO2 monitor -catheter

Early Goal Directed Therapy Αλγόριθμοι με στόχο την βέλτιστη χορήγηση. υγρών και μεταφορά οξυγόνου τις πρώτες ώρες σε σηπτικούς ασθενείς με στόχο την μείωση της θνητότητας

Αγγειοδραστικά φάρμακα Διατήρηση της ΜΑΠ>65 mm Hg Norepinephrine : πρώτης εκλογής Vasopressin (0.03 units/min): μπορεί να προστεθεί αν φτωχή ανταπόκριση Norepinephrine Ινότροπα: Dobutamine για ασθενείς με σηπτική μυοκαρδιοπάθεια και χαμηλή παροχή

Circulating Vasopressin Levels in Septic Shock Sharshar T, Blanchard A, Paillard M, et al. Circulating vasopressin levels in septic shock. Crit Care Med. 2003;31:1752-1758.

Μηχανική αναπνοή Οι ασθενείς με σήψη και υπόταση που δεν απαντούν γρήγορα στην χορήγηση υγρών πρέπει να διασωληνώνονται και να υποστηρίζονται με μηχανική αναπνοή για να αποφύγουν το αναπνευστικό arrest

Αντιβιοτικά Κατάλληλες καλλιέργειες Τουλάχιστον δυο αιμοκαλλιέργειες Έναρξη IV αντιβίωσης άμεσα μετά την αναγνώριση της σήψης Αντιβιοτικά για τα πιθανότερα μικρόβια Επανεκτίμηση αγωγής σε 48-72 ώρες Παροχέτευση αποστημάτων, νεκρωμένων ιστών

Βαρέως πάσχων και stress Η ισχυρή ενεργοποίηση του άξονα Υποθάλαμου-υπόφυσης-επινεφριδίων- Προκαλεί την παραγωγή κορτιζόλης

Η δυσλειτουργία στο μηχανισμό παραγωγήςδράσης κορτικοστεροειδών δεν είναι καλά διευκρινισμένη. Χ Χ Χ Χ

Critical Illness related Corticosteroid Insufficiency (CIRCI) Ορίζεται ως η ανεπαρκής κυτταρική δράση της κορτιζόλης σχετικά με την βαρύτητα του stress

Πως γίνεται η διάγνωση CIRCI?. Μέχρι σήμερα, η ανεπάρκεια των επινεφριδίων σε βαρέως πάσχοντες ασθενείς διαγιγνώσκεται όταν η αύξηση της κορτιζόλης (μετά από δοκιμασία με 250 μg κορτικοτροπίνης) είναι < 9 μg/dl, ή όταν η τιμή της σε τυχαία μέτρηση είναι μικρότερη από 10 μg/dl. 2Β

Κορτικοστεροειδή στην σήψη Χορήγηση υδροκορτιζόνης σε ασθενείς με σηπτικό shock που παρά την χορήγηση υγρών και αγγειοδραστικών έχουν φτωχή ανταπόκριση Αποδέσμευση από τα στεροειδή εάν διακοπούν τα ινότροπα Η δόση της υδροκορτιζόνης 200 mg/day (IV συνεχής) Όχι στεροειδή σε σήψη εάν δεν υπάρχει shock

Εντατικός έλεγχος υπεργλυκαιμίας? stress hyperglycemia: Αύξηση νεογλυκογένεσης, αντίσταση στην ινσουλίνη, χορήγηση dextrose, κατεχολαμίνες και διατροφή Μέχρι πρόσφατα θεωρείτο προσαρμοστικός μηχανισμός

Leuven intensive insulin therapy trial Ο επιθετικός έλεγχος της υπεργλυκαιμίας με την χορήγηση ινσουλίνης μείωσε την θνητότητα σε χειρουργικούς βαρέως πάσχοντες ασθενείς

Επιθετικός έλεγχος της υπεργλυκαιμίας Πρώιμες μελέτες σε βαρέως πάσχοντες χειρουργικούς ασθενείς έδειξαν πως η διατήρηση των επιπέδων της γλυκόζης μεταξύ 80-110 mg/dl είχε σαν αποτέλεσμα την μείωση των επεισοδίων σήψης κατά 46% και την μείωση της ΟΝΑ κατά 41%. Ακόμη μείωσε την θνητότητα κατά 32% σε ασθενείς με βακτηριαιμία, αλλά και την θνητότητα από MODS σε ασθενείς με σήψη. Van den Berghe N Engl J Med 2001 :345 Δυστυχώς τα καλά αυτά αποτελέσματα δεν επιβεβαιώθηκαν από νεότερες μελέτες

.

Νεφρική υποκατάσταση σε ασθενείς με σήψη?

Ειδικές παρεμβάσεις Τις τελευταίες δεκαετίες έχουν δοκιμασθεί με αρνητικά αποτελέσματα παράγοντες έναντι καταρράκτη κυτοκινών antilipopolysaccharide anti proinflammatory cytokine polyclonal anti-tnf antibody Παράγοντες τροποποίησης του πηκτικού μηχανισμού antithrombin activated protein c

PC Antigen (%) Παρεμβάσεις στην ενεργοποίηση του πηκτικού μηχανισμού 120 Severe Sepsis Patients 100 80 60 40 Septic Shock Patients 20

Recombinant human activated protein C (rhapc) Η APC εμπλέκεται στον πηκτικό μηχανισμό μειώνοντας την υπερπηκτικότητα και αποκαθιστώντας την ενδογενή ινωδόλυση.

Μελέτη PROWESS Efficacy and safety of recombinant human activated protein C for severe sepsis Διπλή τυφλή, πολυκεντρική μελέτη 1690 ασθενείς με σήψη, σηπτικό shock, MODS Χωρίς αντένδειξη σχετιζόμενη με αιμορραγία Αποτελέσματα: Η θνητότητα στην ομάδα θεραπείας ήταν 24,7 vs 30.8 % ομάδα control Σοβαρά αιμορραγικά συμβάντα 3.5 vs 2 % control Το μεγαλύτερο όφελος σε ασθενείς APACHE II score >25 N Engl J Med 2001;344:699-709

PROWESS study, Results: 28-day All-cause Mortality Primary analysis results 2-sided p-value 0.005 Adjusted relative risk reduction 19.4% Increase in odds of survival 38.1% 35 30 25 30.8% 24.7% 6.1% absolute reduction in mortality 20 15 10 5 Placebo (n - 840) Drotrecogin alfa (activated) (n = 850) 0 Bernard GR, Vincent JL, Laterre PF, et al. Efficacy and safety of recombinant human activated protein C for severe sepsis. N Engl J Med. 2001;344:699-709.

Το σκεύασμα recombinant human activated protein C πρόσφατα αποσύρθηκε από την παραγωγή αφού νέες μελέτες δεν έδειξαν κάποιο θεραπευτικό όφελος

iviggam ivigg

Ulcer prophylaxis It is recommended that stress ulcer prophylaxis be administered in patients with severe sepsis/septic shock.

ευχαριστώ

. Ασθενής 28 ετών διακομίζεται στο ΤΕΠ μετά από τροχαίο ατύχημα που έγινε προ 2 ωρών Από την κλινική εξέταση διαπιστώθηκαν ΑΠ 110/70 mm Hg Θερμοκρασία 37.5 0 C Σφύζεις 119/min Αναπνοές: 22 min WBC: 15.000 mm 3 Κάταγμα μηριαίου οστού

Ο ασθενής έχει αιμορραγικό shock Σήψη Σηπτικό shock SIRS Άλλη διάγνωση

Ο ασθενής έχει αιμορραγικό shock Σήψη Σηπτικό shock SIRS Άλλη διάγνωση

. Ασθενής προσέρχεται στα ΕΙ με πυρετό και από την κλινική εξέταση διαπιστώθηκαν Θερμοκρασία 39 0 C WBC: 16000 mm 3 Σφύξεις 92/min CRP: 92 αμυγδαλίτιδα

Πως θα χαρακτηρίζατε την κατάσταση του ασθενούς 1) SIRS 2) Σήψη 3) Σηπτικό shock 4) Λοίμωξη 5) Το 2+4

. Ασθενήs 52 ετών εισάγεται στην παθολογική κλινική με παγκρεατίτιδα λιθιασικής αιτιολογίας με κοιλιακό άλγος, δύσπνοια, ταχύπνοια (24 min), ταχυκαρδία (115/min) ΑΠ 145/90 mm Hg, και θερμοκρασία 38.4 0 C WBC 12000 mm 3

Πως θα χαρακτηρίζατε την κατάσταση του ασθενούς 1. SIRS 2. Σήψη 3. Σηπτικό shock 4. Λοίμωξη 5. Άλλη διάγνωση?

. Πως θα χαρακτηρίζατε την κατάσταση του ασθενούς 1. SIRS 2. Σήψη 3. Σηπτικό shock 4. Λοίμωξη 5. Άλλη διάγνωση?

10 ημέρα νοσηλείας Ο Ασθενής εμφανίζει πυρετό υψηλό 39 o C με ρίγος Ταχυκαρδία 125/min Λευκοκκυττάρωση >18.000 mm 3 Αύξηση CRP > 200 Θετικές αιμοκαλλιέργειες

. Πως θα χαρακτηρίζατε την κατάσταση του ασθενούς 1. SIRS 2. Σήψη 3. Σηπτικό shock 4. Άλλη διάγνωση?

. Πως θα χαρακτηρίζατε την κατάσταση του ασθενούς 1. SIRS 2. Σήψη 3. Σηπτικό shock 4. Άλλη διάγνωση?

11 η μέρα νοσηλείας Υποβάλετε σε CT κοιλίας και διαπιστώνεται απόστημα παγκρέατος

. Κλινική εικόνα ΑΠ 87/50 mm Hg Ολιγουρία Αύξηση γαλακτικών > 8 (φτ 0.5-1) Βυθιότητα υπνηλία Εργώδη αναπνοή υποξαιμία PaO 2 < 60 mm Hg

.

Πως θα χαρακτηρίζατε την κατάσταση του ασθενούς 1. SIRS 2. Σήψη 3. Σοβαρή σήψη 4. Σηπτικό shock 5. Λοίμωξη παγκρέατος 6. μικροβιαιμία 7. Άλλη διάγνωση?

Πως θα χαρακτηρίζατε την κατάσταση του ασθενούς 1. SIRS 2. Σήψη 3. Σοβαρή σήψη 4. Σηπτικό shock 5. Λοίμωξη παγκρέατος 6. μικροβιαιμία 7. Άλλη διάγνωση?

Θεραπευτική αντιμετώπιση Χορήγηση υγρών με στόχο 1. 2-3 lit/24 h 2. 3-4 lit/24 h 3. CVP 8-12 mm Hg

Θεραπευτική αντιμετώπιση Χορήγηση υγρών με στόχο 1. 2-3 lit/24 h 2. 3-4 lit/24 h 3. CVP 8-12 mm Hg

Ενδείξεις θετικής ανταπόκρισης 1. αποκατάσταση ΑΠ 2. Πτώση γαλακτικών 3. Αποκατάσταση διούρησης

Μετά την χορήγηση υγρών ΑΠ 82/57 mm Hg Διούρηση 20 ml/h CVP= 13 mm Hg Επιδείνωση υποξαιμίας venturi 50% O2 PaO2 <60 mm Hg

Επόμενες θεραπευτικές παρεμβάσεις 1. Περισσότερα υγρά 2. Χορήγηση αγγειοδραστικών 3. norepinefrine 4. vassopressin 5. dopamine 6. κορτικοστεροειδή 7. Διασωλήνωση μηχανική αναπνοή

Επόμενες θεραπευτικές παρεμβάσεις 1. Περισσότερα υγρά 2. Χορήγηση αγγειοδραστικών 3. norepinefrine 4. vassopressin 5. dopamine 6. κορτικοστεροειδή 7. Διασωλήνωση μηχανική αναπνοή

Ποια η θεραπευτική αγωγή της λοίμωξης? IV αντιβίωση εμπειρικά ΙV αντιβίωση συμφώνα με τις κ/ες αίματος Παροχέτευση αποστήματος

Επόμενη ημέρα Υπό μηχανική αναπνοή Υπό vassopressin + norepinefrine ΑΠ συστολική < 75 mm Hg

Ποια η επόμενη αγωγή? Dobutamine Επιπλέον χορήγηση υγρών Κορτικοστεροειδή prednizolone methyprednizolone hydrocortizone

Ποια η επόμενη αγωγή? Dobutamine Επιπλέον χορήγηση υγρών Κορτικοστεροειδή prednizolone methyprednizolone hydrocortizone

Τέλος Ενότητας

Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.

Σημειώματα

Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 1.0. Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσεις: Έκδοση 1.0 διαθέσιμη εδώ. http://ecourse.uoi.gr/course/view.php?id=1059.

Σημείωμα Αναφοράς Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Διδάσκοντες: Βούλγαρη Παρασκευή, Γουδέβενος Ιωάννης, Δαλαβάγκα Γιοβάννα, Δρόσος Αλέξανδρος, Ελισάφ Μωυσής, Καράσσα Φωτεινή, Κατσούρας Χρήστος, Κοραντζόπουλος Παναγιώτης, Κουλούρας Βασίλειος, Κωλέττης Θεόφιλος, Κωνσταντινίδης Αθανάσιος, Λιάμης Γεώργιος, Λυμπερόπουλος Ευάγγελος, Μηλιώνης Χαράλαμπος, Μιχάλης Λάμπρος, Νάκα Αικατερίνη, Νάκος Γεώργιος, Τσιμιχόδημος Βασίλης. Υπεύθυνος μαθήματος: Αλέξανδρος Α. Δρόσος, Καθηγητής Παθολογίας/Ρευματολογίας «Παθοφυσιολογία Ι. Μονάδα Εντατικής Θεραπείας». Έκδοση: 1.0. Ιωάννινα 2014. Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση: http://ecourse.uoi.gr/course/view.php?id=1059.

Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού - Παρόμοια Διανομή, Διεθνής Έκδοση 4.0 [1] ή μεταγενέστερη. [1] https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/.