4. ΥΣΤΕΡΟΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ

4. ΥΣΤΕΡΟΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (1204-1453) Στη μικρογραφία αυτή, ο παρατηρητής-αστρονόμος στο μέσον χρησιμοποιεί έναν αστρολάβο, στα αριστερά του ο ένας βοηθός του συμβουλεύεται τους αστρονομικούς πίνακες, ενώ στα δεξιά του ο άλλος βοηθός σημειώνει τα αποτελέσματα των παρατηρήσεων. (Από μικρογραφία Ψαλτηρίου του 12ου αιώνα). «Ἀεὶ ὁ Θεὸς ὁ Μέγας γεωμετρεῖ, τὸ κύκλου μῆκος ἵνα ὁρίσῃ διαμέτρῳ, παρήγαγεν ἀριθμὸν ἀπέραντον καὶ ὃν φεῦ! Οὐδέποτε ὅλον θνητοὶ θὰ εὕρωσι (π = 3,141592653589793238 )» Νικόλαος Χατζιδάκης

ΙV. ΥΣΤΕΡΟΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (1204-1453) Εισαγωγή ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ Η γενική επικράτηση των Δυνατών, δηλαδή των φεουδαρχών, οδήγησε προοδευτικά στην αποσύνθεση της αυτοκρατορίας, η οποία τελικά έπεσε στα χέρια των ποικιλώνυμων βαρβάρων πολεμιστών της Δ Σταυροφορίας (1204), που, λησμονώντας τον αρχικό τους προορισμό κατέλαβαν την Κωνσταντινούπολη και υποδούλωσαν τις ελληνικές χώρες. Έτσι το χρονικό διάστημα από το 1204 έως το 1261 σημαδεύεται από τον διαμελισμό της αυτοκρατορίας. Μετά την 13η Απριλίου του 1204 δεν υπάρχει πλέον η παλιά ενιαία Βυζαντινή αυτοκρατορία. Στη θέση της δημιουργήθηκαν πολλά μικρότερα, φραγκικά και ελληνικά κρατίδια. Ο κόμης της Φλάνδρας Βαλδουίνος (Μπάλντουιν) έγινε αυτοκράτορας της Κωνσταντινούπολης και κύριος του μεγαλύτερου μέρους της Θράκης. Ο Βονιφάτιος ο Μομφερρατικός, που παντρεύτηκε τη Μαργαρίτα της Ουγγαρίας, τη χήρα του Ισαάκιου Β Άγγελου, έγινε ο κύριος της Θεσσαλίας και της Μακεδονίας και δημιούργησε το βασίλειο της Θεσσαλονίκης. Ο Γοδεφρείδος Βιλλεαρδουίνος (de Villehardouin) έγινε πρίγκιπας του Μορέως και ο Όθων ντε λα Ρος (Otto de la Roche) δούκας των Αθηνών και των Θηβών (1205-1225). Αντί- Ο κόμης της Φλάνδρας Βαλδουίνος (Μπάλντουιν) στέφεται βασιλιάς της Ρωμανίας στην Αγία Σοφία. 406

ΥΣΤΕΡΟΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (1204-1453) στοιχα ο Θεόδωρος Α Λάσκαρης βασίλεψε στη Νίκαια, ο Αλέξιος Α Μέγας-Κομνηνός στην Τραπεζούντα και ο Μιχαήλ Α Άγγελος στο δεσποτάτο της Ηπείρου. Εννοείται βέβαια ότι η περίοδος κατοχής της Κωνσταντινούπολης σημαδεύτηκε από έντονη και γενική πνευματική παρακμή. Τα σχολεία έκλεισαν. Ιδιωτικοί δάσκαλοι και καθηγητές αναγκάστηκαν να ξενιτευτούν, ενώ πολύτιμα και σπουδαία χειρόγραφα ανηρπάγησαν από τους σταυροφόρους, χάθηκαν, πουλήθηκαν ή καταστράφηκαν. Ας δούμε όμως τα ελληνικά κράτη, που δημιουργήθηκαν. Η αυτοκρατορία της Τραπεζούντας Το 1204, ο Αλέξιος Κομνηνός (1204-1222) και ο Δαβίδ, εγγόνια του πρώην αυτοκράτορα Ανδρόνικου Α Κομνηνού (1183-1185) και γιοι του σεβαστοκράτορα Μανουήλ Κομνηνού, ίδρυσαν με αξιόμαχο στρατό και με τη βοήθεια της θείας τους Θάμαρ ή Ταμάρ (1184-1212), κόρης του Ανδρόνικου Α Κομνηνού, και ιβηρικών στρατευμάτων την αυτοκρατορία της Τραπεζούντας 1. Η αυτοκρατορία αυτή, στο βορειοανατολικότερο άκρο του βυζαντινού κράτους, έζησε για δυόμισι περίπου αιώνες (1204-1461) και μαζί της η δυναστεία των Μεγαλοκομνηνών, που βασίλεψε ως το τέλος της αυτοκρατορίας, δηλαδή έως το 1461, οπότε και καταλύθηκε από τους Οθωμανούς Τούρκους. Η αυτοκρατορία της Τραπεζούντας, η οποία άκμασε στις νοτιοανατολικές ακτές του Εύξεινου Πόντου, υπήρξε το τελευταίο κράτος υπό Έλληνα ηγεμόνα το οποίο περιήλθε στους Τούρκους. Μάλιστα, υπήρξε το μακροβιότερο από τα τρία κυριότερα ελληνικά κράτη που ιδρύθηκαν μετά την άλωση του Βυζαντίου από τους Λατίνους σταυροφόρους το 1204. Στην Τραπεζούντα βασίλεψαν 21 αυτοκράτορες γνωστοί ως Μεγάλοι Κομνηνοί ή Μεγαλοκομνηνοί πήραν αυτή την προσωνυμία για να διακρίνονται από τους Άγγελους Κομνηνούς. Η αυτοκρατορία, παρά την ύπαρξη πολλών εξωτερικών εχθρών, έγινε γρήγορα οικονομικά ισχυρή, λόγω της θέσης της ως κέντρο του διαμετακομιστικού εμπορίου ανάμεσα στους χερσαίους δρόμους της κεντρικής Ασίας και στους θαλάσσιους του Εύξεινου Πόντου. Η Τραπεζούντα συνέχισε να ζει μια χωριστή και ανεξάρτητη ζωή, με τα όριά της να εκτείνονται προς την Ανατολή έως την Ιβηρία και προς τη Δύση μέχρι τη Σινώπη και τον ποταμό Σαγγάριο. Απέναντι από την Τραπεζούντα βρισκόταν η Περατία, παραλιακή χώρα στα βόρεια του Εύξεινου Πόντου, που απο- 1 Μια άλλη εκδοχή θεωρεί ότι ο Μανουήλ, σύμφωνα με το έθιμο των επιγαμιών, είχε νυμφευτεί τη Γεωργιανή πριγκίπισσα Ρουσουντάν. Μετά την ανατροπή του πατέρα του, ο Μανουήλ τυφλώθηκε και εκτελέστηκε στην Πόλη το 1185. Η Ρουσουντάν μαζί με τους δυο γιους της κατέφυγε στην Ιβηρία, όπου βασίλευε η αδελφή της Θάμαρ. Άρα οι ιδρυτές της αυτοκρατορίας είχαν συγγένεια με τη Θάμαρ μέσω της μητέρας τους και όχι του πατέρα τους. 407

ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ τελούσε επαρχία της αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας κατά τον 13ο αιώνα, όπως άλλωστε φαίνεται και από τον τίτλο των αυτοκρατόρων της Τραπεζούντας: Βασιλείς και αυτοκράτορες Τραπεζούντος, Ιβηρίας και πάσης Περατίας. Η πρωτεύουσά της αυτοκρατορίας, η Τραπεζούντα, αναδείχτηκε σε λαμπρό κέντρο των ελληνικών γραμμάτων και τεχνών. Εκεί ιδρύθηκε μάλιστα Ακαδημία των Θετικών Επιστημών. Σύμφωνα εξάλλου με τον αείμνηστο καθηγητή της Αστρονομίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και Κωνσταντινουπολίτη Σταύρο Πλακίδη (1893-1990), στη σχολή αυτή καλλιεργήθηκε ιδιαιτέρως η αστρονομία και πιθανότατα να υπήρχε εκεί και ένα αστεροσκοπείο (Das Studium der Asronomie bei der Byzantinern, 1943, σελ. 78-87). Σύμφωνα με τον Ι. Παπαδόπουλο, το αστεροσκοπείο πιθανότατα να εδραζόταν στο πυργοειδές κωδωνοστάσιο του ναού της Αγίας Σοφίας στην Τραπεζούντα, ενώ σημειώνει ότι η Τραπεζούντα ανεδείχθη σπουδαίον κέντρον καλλιεργείας των θετικών επιστημών (Γρηγορίου Χιονιάδου του αστρονόμου Επιστολαί, 1929, σελ. 3). Η Ακαδημία των Θετικών Επιστημών της Τραπεζούντας αρχικά λειτουργούσε στον ναό της εκτός των τειχών Μονής του Αγίου Ευγενίου, πολιούχου της πόλης, ενώ αργότερα, μετά την πυρπόλησή του (1340), μεταφέρθηκε στον ναό της Αγίας Σοφίας, που απείχε περίπου ένα μισάωρο από την Τραπεζούντα. Ο Ι. Παπαδόπουλος γράφει χαρακτηριστικά: Τον πύργον δε τον ευρισκόμενον παρά τον τελευταίον τούτον ναόν, οιοσδήποτε και αν ήτο ο αρχικός αυτού προ- Η Αγία Σοφία της Τραπεζούντας, ναός που χτίστηκε από τον Μανουήλ Α (1238-1293). 408

ΥΣΤΕΡΟΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (1204-1453) ορισμός, πρέπει να τον θεωρήσωμεν ως το Αστεροσκοπείον της Ακαδημίας της Τραπεζούντος (Γρηγορίου Χιονιάδου του αστρονόμου Επιστολαί, 1929, σελ. 19). Ο καθηγητής Σταύρος Πλακίδης γράφει επίσης για το ίδιο γεγονός: Η εκλογή κατά πρώτον μεν του Ναού του Αγίου Ευγενίου ως έδρας της Σχολής και μετά την καταστροφήν αυτού η του Ναού της Αγίας Σοφίας δεν είναι άσχετος προς την ύπαρξιν παρ αμφοτέροις τοις ναοίς τούτοις πυργωδών κωδωνοστασίων δυναμένων να χρησιμεύσουν δι εκτέλεσιν αστρονομικών παρατηρήσεων. Πρέπει λοιπόν να θεωρήσωμεν τον πύργον της Αγίας Σοφίας, οιοσδήποτε και αν ήτο ο αρχικός του προορισμός, ως το Αστεροσκοπείον της περιλαλήτου Αστρονομικής Ακαδημίας της Τραπεζούντος (Αστρονομία και Βυζάντιον, 1946, σελ. 366). Και ο καθηγητής Σταύρος Πλακίδης συνεχίζει: Τα Μαθηματικά και δή η Αστρονομία εδιδάσκοντο εκεί μετά τοιαύτης επιδόσεως, ώστε οι φύσει ρέποντες προς τας σπουδάς ταύτας εγκατέλειπον και αυτήν την Κωνσταντινούπολιν και μετέβαινον εις Τραπεζούντα. Η στροφή προς τα φυσικομαθηματικάς επιστήμας είναι λίαν αισθητή (Αστρονομία και Βυζάντιον, 1946, σελ. 312 κ.ε.). Στην αυτοκρατορία αυτή άκμασε ο Μιχαήλ Πανάρετος, ο χρονογράφος της Τραπεζούντας επί Αλεξίου Γ του Μεγάλου Κομνηνού (1349-1390). Στην Τραπεζούντα δίδασκαν, και μάλιστα την αστρονομία, ο γιατρός Γρηγόριος Χιονιάδης, ο κληρικός Μανουήλ και ο Κωνσταντίνος Λυκίτης ή Λουκίτης. Πληροφορίες για τη Σχολή των Θετικών Επιστημών της Τραπεζούντας αντλούμε από τον Ανδρέα Λιβαδηνό ο οποίος πόθω συνεχόμενης μελέτης ἀστρονομικῶν μαθημάτων, αποφασίζει να μεταβή στην Τραπεζούντα, όπου: τῶν ἀστρονομικῶν μαθημάτων βελτίω χρῆσιν εὑρίσκεσθαι, οὐκ Ἀθήνηθεν ἀλλὰ Χαλδίηθεν τῇ πόλει τῇδε περιοῦσαν τὴν μέθοδον, ἐφ ᾧ καὶ τὴν τοσαύτην στέλλεσθαι πορείαν ἔρως ἡμῖν ἀνέπειθε μάλιστα (Περιήγησις, 1874, 22). Όλους τους παραπάνω, μαζί με τον επίσης γιατρό Γεώργιο Χρυσοκόκκη (14ος αιώνας), θα τους δούμε αναλυτικά στο αντίστοιχο χρονολογικό τους πλαίσιο. Ήταν τόσο μεγάλη η φήμη της Ακαδημίας της Τραπεζούντας, που, σύμφωνα με τον καθηγητή Δημήτριο Κωτσάκη, κάτι ανάλογο με τον Ανδρέα Λιβαδηνό συνέβη και με τον Αρμένιο μαθηματικό και αστρονόμο Ανανίαν Σιρακηνόν, όστις μετέβη εις Τραπεζούντα, αφού εις Κωνσταντινούπολιν δεν εύρεν ικανούς διδασκάλους (Δ. Κωτσάκης, Αι Επιστήμαι κατά τους τρεις τελευταίους αιώνες του Βυζαντίου, 1956, 6). Ωστόσο σημειώνουμε ότι ο Ανανίας ο Σιρακηνός 2 ή Ανανίας ο εκ Σιράκ ή ορθότερα Ανανιά Σιραγκατσί υπήρξε φιλόσοφος, μαθηματικός, κοσμογράφος και γεωγράφος, του 7ου όμως αιώνα! Ταξίδεψε σε όλες τις χώρες της Ανατολής 2 Σιρακηνή: Χώρα της Σαρματίας στα βόρεια του Καυκάσου ανάμεσα στην αρχαία Μαιώτιδα λίμνη, σημερινή Αζοφική Θάλασσα, και στην Ιβηρία, σημερινή Γεωργία. Στην περιοχή αυτή κατοικούσαν οι Σίρακες ή Σιρακηνοί, ένας γεωργικός λαός. 409

ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ Αλέξιος Γ (1349-1390), ο σπουδαιότερος αυτοκράτορας της Τραπεζούντας, με τη σύζυγό του Θεοδώρα Καντακουζηνή. Ο αυτοκράτορας και η αυτοκράτειρα κρατούν το χρυσόβουλλο για την προικοδότηση της ιδρύσεως της Μονής Διονυσίου υπό τις ευλογίες του εικονιζόμενου στο μέσον Ιωάννου του Προδρόμου, το πρότυπο της αυστηρής άσκησης, που προβαλλόταν από τους δωρητές ως το αντίστοιχο πρότυπο για τους Αγιορείτες μοναχούς της ιδρυόμενης Μονής Διονυσίου. Η μονή αυτή είχε ως πρώτο ηγούμενο τον Διονύσιο, αδελφό του μητροπολίτη Τραπεζούντας Θεοδόσιου (Μικρογραφία του κτητορικού χρυσόβουλλου της Μονής Διονυσίου του Αγίου Όρους). 410

ΥΣΤΕΡΟΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (1204-1453) και τελικά σπούδασε στην Τραπεζούντα, αιώνες πριν δημιουργηθεί η αυτοκρατορία της. Αυτό αποδεικνύει τη μακραίωνη πολιτιστική πορεία της ακριτικής αυτής ελληνικής πόλης. Ο Ανανίας σπούδασε στην Τραπεζούντα θετικές επιστήμες και διακρίθηκε ιδιαιτέρως ως συγγραφέας έργων σχετικών με τα μαθηματικά, την κοσμογραφία και τη γεωγραφία. Φαίνεται ότι η μεταλλουργία είχε σημαντική ανάπτυξη στην Τραπεζούντα. Μάλιστα, ο αρχαιολόγος Νεράντζης Νεράντζης στο άρθρο του «Η βυζαντινή μεταλλευτική και μεταλλουργία στην Ανατολική Μακεδονία» αναφέρεται στην αυτοκρατορία της Τραπεζούντας γράφοντας σχετικά: Ο ισπανός απεσταλμένος Ruy Gonzalez de Clavijo περιέγραψε τη σιδηρουργία στην αυτοκρατορία της Τραπεζούντας το 1404 και παρέχει πληροφορίες για τα μεταλλεία σιδήρου και αργύρου-μολύβδου στα βουνά του Πόντου (2007, σελ. 72). Είναι περίεργο αλλά αληθινό το γεγονός ότι η ακριτική αυτή ελληνική πόλη αναδείχτηκε σε εστία πολιτισμού και κέντρο των γραμμάτων όχι μόνον ως πρωτεύουσα της ελληνικής αυτοκρατορίας, αλλά και κάτω από τη δουλεία, στα χρόνια της τουρκοκρατίας και μετά. Η Τραπεζούντα παρέμεινε σπουδαίο κέντρο του Ελληνισμού ως το πρώτο τέταρτο του 20ού αιώνα, οπότε ακολούθησε, από τους Οθωμανούς Τούρκους, ο βίαιος ξεριζωμός του ακμαίου ελληνικού στοιχείου από τις πατροπαράδοτες εστίες του. Η ιστορία των αυτοκρατόρων της Τραπεζούντας, που είχαν να αντιπαλέψουν ποικίλους εχθρούς, όπως τους Σελτζούκους Τούρκους, τους Μογγόλους, τους Τουρκομάνους και τους Οθωμανούς Τούρκους, εξελίχτηκε ως εξής: Το 1214 ο Δαβίδ φονεύτηκε σε μια μάχη εναντίον των Σελτζούκων Τούρκων ή κατ άλλους ως μοναχός το 1212/13, ενώ το 1222 απεβίωσε και ο Αλέξιος Α (1204-1222). Τον διαδέχτηκε ο γαμπρός του ο συνετός Ανδρόνικος Α Μέγας Κομνηνός (1222-1235), που έφερε την προσωνυμία ο Γίδος ή Γίδων, επειδή καταγόταν από την εξελληνισμένη φράγκικη οικογένεια Guidon. Αυτόν τον διαδέχτηκε ο γιος του Αλέξιου Α, ο Ιωάννης Α Αξούχος ή Μαυροζώμης (1235-1238). Το 1238 ανήλθε στον θρόνο ο Μανουήλ Α Μέγας Κομνηνός ο Στρατηγικός (1238-1263), γιος του Αλέξιου Α, και στη συνέχεια ο γιος του Ανδρόνικος Β (1263-1266), τον οποίο διαδέχτηκε ο ετεροθαλής αδελφός του Γεώργιος Α (1266-1280). Ακολούθησαν ο Ιωάννης Β (1280-1285), τριτότοκος γιος του Μανουήλ Α, που παντρεύτηκε την Ευδοκία (1282) κόρη του Μιχαήλ Η Παλαιολόγου, και δέχτηκε να λάβει τον τίτλο του αυτοκράτορα της Ανατολής, αντί του αυτοκράτορα των Ρωμαίων. Στη συνέχεια η Θεοδώρα (1285) και πάλι ο Ιωάννης Β (1285-1297). Η ακολουθία των βασιλέων, πάντα από την ίδια οικογένεια, συνεχίζεται ως εξής: Αλέξιος Β (1297-1330), ο γιος του Ανδρόνικος Γ (1330-1332), ο οποίος αντιμετώπισε την επανάσταση των τριών αδελφών του (Μανουήλ, Γεώργιου και Βασίλειου), καθώς και του θείου του Εμμανουήλ. Εξουδετέρωσε τους επαναστάτες και θανάτωσε τους αδελφούς του Γεώργιο και Μανουήλ. Ο τελευταίος είχε κα- 411

ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ τορθώσει να βασιλέψει για μικρό χρονικό διάστημα ως Μανουήλ Β (1332). Ακολουθούν ο Βασίλειος (1332-1340), η σύζυγός του Ειρήνη Παλαιολογίνα (1340-1341), άθεσμη κόρη του Ανδρόνικου Γ Παλαιολόγου, η κόρη του Βασίλειου η Άννα Μεγάλη Κομνηνή η Αζαχουτλού ή Αναχουτλού (1341-1342), ο Μιχαήλ (1341, 1344-1349), ο Ιωάννης Γ (1342-1344), που ανέτρεψε τον πατέρα του Μιχαήλ ο οποίος, όμως με τη βοήθεια του μεγάλου δούκα Σχολάριου ανέκτησε και πάλι την εξουσία (1344-1349) και προσπάθησε να αναδιοργανώσει την αυτοκρατορία, παρά τη φοβερή επιδημία πανώλους που ενέσκηψε (1347). Δεν τα κατάφερε και παραιτήθηκε το 1349, υπέρ του Αλέξιου Γ (1349-1390), γιου του Βασίλειου. Στη συνέχεια ανέλαβε ο γιος του Αλέξιου Γ, ο Μανουήλ Γ (1390-1417), τον οποίο διαδέχτηκε ο γιος του Αλέξιος Δ (1417-1429) και αυτόν ο γιος του Ιωάννης Δ ο Καλογιάννης ή Καλοϊωάννης (1429-1458), ο οποίος ήταν φόρου υποτελής στον Μωάμεθ Β. Τελευταίος βασίλεψε ο αδελφός του Ιωάννη Δ, ο Δαβίδ Α Μέγας Κομνηνός (1458-1461), ως επίτροπος του ανιψιού του Αλέξιου Ε. Ο Δαβίδ Α, μετά την κατάληψη της Τραπεζούντας από τα τουρκικά στρατεύματα και την κατάλυση της αυτοκρατορίας της, εξορίστηκε σε ένα φτωχικό χωριό της Θράκης κοντά στον Τούντζα, τον παραπόταμο του Έβρου. Κατόπιν βρέθηκε στην Αδριανούπολη (26 Μαρτίου του 1463), ενώ στη συνέχεια ο Μωάμεθ Β τον μετέφερε στο φρούριο του Επταπυργίου (Γιεντί Το εξώφυλλο του περίφημου βιβλίου του Σάββα Ιωαννίδη, Ιστορία και Στατιστική της Τραπεζούντος και της περί ταύτην χώρας, όπου ο συγγραφέας κατέγραψε την ιστορία της αυτοκρατορίας του Πόντου (Κωνσταντινούπολη, 1870) (Το έργο ανατυπώθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1988). 412

ΥΣΤΕΡΟΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (1204-1453) Κουλέ) της Κωνσταντινούπολης. Τελικά, αυτός, οι επτά γιοι του και ο ανιψιός του Αλέξιος Ε εκτελέστηκαν, κοντά στις Σέρρες, την 1η Νοεμβρίου του 1465, επειδή θεωρήθηκαν ένοχοι συνωμοσίας και δεν δέχτηκαν να αλλαξοπιστήσουν ασπαζόμενοι τον Ισλαμισμό. Σύμφωνα με τον καθηγητή Αλέξιο Γ. Κ. Σαββίδη, η τελευταία προσπάθεια ανασύστασης της αυτοκρατορίας έγινε το έτος 1472, όταν η Θεοδώρα η Μεγαλοκομνηνή, ανιψιά του Δαβίδ Α και σύζυγος του Ουζούν Χασάν, εμίρη των Ασπροπροβατάδων Τουρκομάνων (Ακ-Κογιουνλού) της Άμιδας σε συνεννόηση με τους Ενετούς προσπάθησε να ανακαταλάβει την Τραπεζούντα. Τα σχέδιά της έσβησαν οριστικά όταν ο Ουζούν Χασάν ηττήθηκε από τον Μωάμεθ Β, το 1473 στη μάχη του Μπασκέντ, κοντά στο Ερζιντζάν της ανατολικής Μικράς Ασίας (Ιστορία του Βυζαντίου, 2004, σελ. 80). Η δυναστεία των Μεγάλων Κομνηνών του Πόντου (Τραπεζούντας) Αλέξιος Α Μέγας Κομνηνός 1204-1222 (Δαβίδ Μέγας Κομνηνός, συνιδρυτής 1204, περίπου 1212/13) Ανδρόνικος Α ο Γίδος 1222-1235 Ιωάννης Α Αξούχος ή Μαυροζώμης 1235-1238 Μανουήλ Α ο Στρατηγικός 1238-1263 Ανδρόνικος Β Μέγας Κομνηνός 1263-1266 Γεώργιος Α Μέγας Κομνηνός 1266-1280 Ιωάννης Β Μέγας Κομνηνός (α φορά) 1280-1284 Θεοδώρα 1284-1285 Ιωάννης Β Μέγας Κομνηνός (β φορά) 1285-1297 Αλέξιος Β Μέγας Κομνηνός 1297-1330 Ανδρόνικος Γ Μέγας Κομνηνός 1330-1332 Μανουήλ Β Μέγας Κομνηνός 1332 Βασίλειος Α Μέγας Κομνηνός 1332-1340 Ειρήνη Παλαιολογίνα 1340-1341 Άννα Αναχουτλού ή Αζαχουτλού 1341-1342 Μιχαήλ Μέγας Κομνηνός (α φορά) 1341 Ιωάννης Γ Μέγας Κομνηνός 1342-1344 Μιχαήλ Μέγας Κομνηνός (β φορά) 1344-1349 Αλέξιος Γ Μέγας Κομνηνός 1349-1390 Μανουήλ Γ Μέγας Κομνηνός 1390-1416/17 Αλέξιος Δ Μέγας Κομνηνός 1416/17-1429 Ιωάννης Δ ο Καλοϊωάννης 1429-1458 Δαβίδ Α Μέγας Κομνηνός 1458-1461 (επίτροπος του Αλέξιου Ε Μεγάλου Κομνηνού το 1458) 413