ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ. Κωνσταντίνος Κ. Χατζόπουλος Καθηγητής

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ Κωνσταντίνος Κ. Χατζόπουλος Καθηγητής

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΑΘΗΜΑ ΕΝΑΤΟ Η οικονομική ζωή

Η ΓΕΩΡΓΙΑ Halil Inalcik Donald Quataert (επιμ.), Οικονομική και κοινωνική ιστορία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, τ. Α, 1300-1600, Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2008

Η ΓΕΩΡΓΙΑ Η γεωργία αποτελούσε τη βάση της οικονομίας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας Βασικός στόχος ήταν : Η αυτάρκεια της αυτοκρατορίας σε δημητριακά (σιτάρι και κριθάρι) Γι αυτόν ακριβώς τον λόγο οι εξαγωγές δημητριακών ήταν περιορισμένες

Η ΓΕΩΡΓΙΑ Θεμελιώδης αρχή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ήταν: «Η γη και οι χωρικοί ανήκουν στο σουλτάνο» Οι γαίες στην αυτοκρατορία χωρίζονταν σε δύο κατηγορίες: στις γαίες «miri» (=δημόσιες) και στις γαίες «mülk» (=ιδιωτικές)

Η ΓΕΩΡΓΙΑ Το 90% των καλλιεργησίμων γαιών στη Μ. Ασία και στη Βαλκανική ήταν δημόσιες («miri»). Στις γαίες αυτές καλλιεργούνταν κατά κύριο λόγο δημητριακά (σιτάρι και κριθάρι) Οι γαίες «miri» χωρίζονταν σε δύο κατηγορίες: στις «ταπουλού», οι οποίες ουσιαστικά παραχωρούνταν σε αγροτικές οικογένειες με δικαίωμα «ιδιοκτησίας», στις «μουκαταλού», οι οποίες εκμισθώνονταν μόνο για καλλιέργεια έναντι ενός συμφωνημένου ποσού που το κατέβαλε ο μισθωτής κατ αποκοπήν.

Η ΓΕΩΡΓΙΑ - ΤΟ «ΑΓΡΟΤΙΚΟ ΝΟΙΚΟΚΥΡΙΟ» Οι «ταπουλού» γαίες στηρίζονταν στο σύστημα çift-hane (ζευγαριού-σπιτιού) [αγροτικό νοικοκυριό]. Το τελευταίο αποτελούσε το θεμέλιο της αγροτικής παραγωγής και της αγροτικής κοινωνίας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ως τον 19ο αι. (Τανζιμάτ). Ταυτόχρονα αποτελούσε και τη βασική φορολογική μονάδα του κράτους. «Η κανονική μονάδα του «χανέ-ζευγαριού» αποτελούνταν από έναν έγγαμο αγρότη, ο οποίος νεμόταν μια ορισμένη μονάδα γης, ένα «τσιφλίκι», δηλ. ένα χωράφι που μπορούσε να οργωθεί από ένα ζευγάρι βόδια»

Η ΓΕΩΡΓΙΑ - ΤΟ «ΑΓΡΟΤΙΚΟ ΝΟΙΚΟΚΥΡΙΟ» ΟΜΟΙΟΤΗΤΕΣ ΜΕ ΤΗ ΡΩΜΑΪΚΗ & ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ «Δεν αποτελεί σύμπτωση το ότι οι αγροτικές, οικονομικές και δημοσιονομικές πολιτικές που εφαρμόστηκαν σε περιοχές που βρίσκονταν διαδοχικά κάτω από ρωμαϊκή, βυζαντινή και οθωμανική κυριαρχία παρουσιάζουν εντυπωσιακές ομοιότητες [ ] Η αγροτική οργάνωση βασιζόταν στην εργασία της οικογένειας του χωρικού (caput, οίκος, χανέ) και στο ζευγάρι βοδιών (jugum, ζευγάριον ή τσιφτ) [ ] Ο colonus της ύστερης Ρώμης, ο βυζαντινός πάροικος και ο οθωμανός ραγιάς αντιστοιχούσαν σ αυτόν ακριβώς τον τύπο του χωρικού» «Παρ όλες τις μεταβολές στο πολιτικό εποικοδόμημα, το οικογενειακό χωράφι του αγρότη παρέμεινε σε ολόκληρο τον Μεσαίωνα η καρδιά της οικονομικής και δημοσιονομικής τάξης της υπαίθρου»

Η ΓΕΩΡΓΙΑ «Υπακούοντας κυρίως στο συμφέρον του κράτους να διατηρήσει ακέραιες τις μονάδες χανέ-ζευγαριού, οι οθωμανοί σουλτάνοι κήρυξαν όλες τις αρόσιμες γαίες στην αυτοκρατορία ακριβέστερα τις περιοχές ξερικής καλλιέργειας στη Μικρασία και στα Βαλκάνια μιρί, δηλαδή κάτω από την ιδιοκτησία του κράτους. Η ψιλή κυριότητα της γης επέτρεπε στην κυβέρνηση να ελέγχει αυστηρά τη γη και να συντηρεί το σύστημα χανέζευγαριού [ ] Η ενοικίαση της γης από το χωρικό του έδινε κληρονομικά δικαιώματα νομής, μέσω της γραμμής των άμεσων αρρένων απογόνων. Ο νόμος όριζε ότι η μονάδα του χωραφιού δεν μπορούσε ποτέ να διαιρεθεί. Το κράτος απαγόρευε αυστηρά στους πράκτορές του συνήθως σπαχήδες να κατέχουν και να καλλιεργούν γη προορισμένη για νοικοκυριά χωρικών»

Η ΓΕΩΡΓΙΑ -ΣΤΟΧΟΙ ΤΗΣ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ Στόχοι της αγροτικής πολιτικής των σουλτάνων: Η κάλυψη των αναγκών του έγγαμου αγρότη, δηλ. μιας πυρηνικής οικογένειας. Η παραγωγή ΔΕΝ απέβλεπε στη μεγιστοποίηση του κέρδους Η δυνατότητα του αγρότη να πληρώνει τους φόρους του στο σουλτάνο Η συντήρηση του διοικητικού μηχανισμού & του στρατού (μέσω της καταβολής φόρων και δοσιμάτων στους τιμαριώτες & στους σπαχήδες) Η αυτάρκεια της αυτοκρατορίας σε δημητριακά

Η ΒΙΟΤΕΧΝΙΑ Στόχος: Η παραγωγή απέβλεπε στην κάλυψη των αναγκών της εσωτερικής αγοράς. Επομένως ήταν περιορισμένη σε όγκο και τα προϊόντα της ήταν χαμηλής ποιότητας. Η βιοτεχνία διατήρησε τον μεσαιωνικό της χαρακτήρα ως τα μέσα περίπου του 19ου αι. Θεμελιώδης θεσμός ήταν η συντεχνία (εσνάφι ή ρουφέτι)

ΣΥΝΤΕΧΝΙΑ ΕΣΝΑΦΙ -ΡΟΥΦΕΤΙ Συντεχνία= επαγγελματική συσσωμάτωση, δηλ. οργάνωση στην οποία εντάσσονταν υποχρεωτικά όσοι ασκούσαν το ίδιο επάγγελμα, για να έχουν το δικαίωμα να το ασκήσουν. Συνηθέστατα τα μέλη μιας συντεχνίας είχαν το ίδιο θρήσκευμα. Οι συντεχνίες έπαιζαν ρόλο οικονομικό, κοινωνικό και πολιτικό Κάθε συντεχνία ήταν οργανωμένη με αυστηρή ιεραρχία [ουστάμπασης (πρωτομάστορας), ουστά (μάστορες), καλφάδες, τσιράκια] Κάθε συντεχνία είχε: Προστάτη άγιο (διέφερε κατά τόπους), σύμβολα, λάβαρο και γραπτό καταστατικό

Η ΒΙΟΤΕΧΝΙΑ Οι βιοτεχνικές επιχειρήσεις διατήρησαν τον οικογενειακό τους χαρακτήρα ως τα τέλη περίπου του 18ου αι. Μόλις στα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αι. παρατηρήθηκε το φαινόμενο της ανάπτυξης βιοτεχνιών που έκαναν χρήση της μισθωτής εργασίας, αλλά σε περιορισμένη κλίμακα. Ως τα μέσα περίπου του 19ου αι. δεν έχουμε χρήση μηχανών. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία δεν συμμετείχε στη βιομηχανική επανάσταση

Η ΒΙΟΤΕΧΝΙΑ ΒΙΟΤΕΧΝΙΚΑ ΚΕΝΤΡΑ Σπουδαία κέντρα βιοτεχνικής παραγωγής ήταν οι μεγάλες πόλεις (π.χ. η ΚΠολη, η Θεσσαλονίκη, η Φιλιππούπολη, η Προύσα κ.ά.) ή περιστασιακά ορισμένες κοινότητες της ημιορεινής ζώνης, όπως τα Ζαγοροχώρια, ο Τίρναβος, τα Αμπελάκια, το Πήλιο κ.ά. Παραγόμενα προϊόντα: Αμπάδες (χοντρά μάλλινα υφάσματα), μετάξι και μεταξωτά υφάσματα, χαλιά, νήματα, λάδι, σαπούνι, κρασί, όπλα κ.ά.

ΤΟ ΕΜΠΟΡΙΟ Στόχος: η κάλυψη των αναγκών της αυτοκρατορίας Περιοχές που αναπτύχθηκε: Στη Μεσόγειο, στη Μ. Θάλασσα και στον Ινδικό Ωκεανό Εξαγωγές: Μπαχαρικά, λάδι, κρασί, σταφίδα, καπνός, βαμβάκι, μετάξι, νήματα, χαλιά, δέρματα, μαλλί. Εισαγωγές: Πολύτιμα μέταλλα, είδη μεταλλοτεχνίας, όπλα, είδη πολυτελείας, υφάσματα Ευρωπαϊκές χώρες που κυριάρχησαν στο ναυτικό εμπόριο της Ανατολής: Βενετία και Γένοβα (14ος 17ος αι.) Γαλλία (16ος αι. 1789) Μ. Βρετανία (τέλη 16ου αι. κεξ. κυρίως τέλη 18 ου αι. - 1914) Ολλανδία (τέλη 16ου αι. κεξ.) Στο χερσαίο εμπόριο: Αυτοκρατορία των Αψβούργων (αρχές 18ου αι. κεξ)

ΤΟ ΕΜΠΟΡΙΟ Δεδομένου ότι οι Οθωμανοί θεωρούσαν το συντεχνιακό σύστημα ως θεμελιώδη θεσμό της πόλης, οι έμποροι ήταν υποχρεωτικά οργανωμένοι σε ΣΥΝΤΕΧΝΙΕΣ (συνήθως ανάλογα με το θρήσκευμα)

ΤΟ ΕΜΠΟΡΙΟ ΟΙ ΔΙΟΜΟΛΟΓΗΣΕΙΣ Διομολογήσεις= συμφωνίες οικονομικού χαρακτήρα μεταξύ Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και Δυτικοευρωπαϊκών χωρών, με τις οποίες η πρώτη παραχωρούσε προνόμια (κυρίως οικονομικά) στις δεύτερες Η ιστορία των οθωμανικών διομολογήσεων μπορεί να διακριθεί σε δύο περιόδους: Η πρώτη περίοδος εκτείνεται από την πρώτη διομολόγηση που παραχωρήθηκε στους Γενουάτες το 1352 μέχρι το 1517, όταν οι Ιταλοί, κυρίως Γενουάτες και Βενετοί, είχαν μονοπωλήσει το οθωμανικό εμπόριο με την Ευρώπη

ΤΟ ΕΜΠΟΡΙΟ ΟΙ ΔΙΟΜΟΛΟΓΗΣΕΙΣ ΟΙ διομολογήσεις- Η δεύτερη περίοδος Με την κατάκτηση της Αιγύπτου το 1517 ο Σελίμ Α ανανέωσε τις διομολογήσεις που είχαν επεκτείνει οι Μαμελούκοι στους Γάλλους και στους Καταλανούς. Έτσι για πρώτη φορά οι Γάλλοι κέρδισαν εμπορικά προνόμια στην οθωμανική επικράτεια, αν και όχι τόσο εκτεταμένα όσο στις ιταλικές διομολογήσεις. Επί Σουλεϊμάν Α (1520-1566) το ενδιαφέρον των Οθωμανών να βρουν συμμάχους στη Δυτική Ευρώπη εναντίον των Αψβούργων, καθώς και οικονομικά πλεονεκτήματα, τους οδήγησε να παραχωρήσουν πλήρη προνόμια διομολογήσεων στη Γαλλία (1569). Αργότερα διομολογήσεις απέκτησαν η Αγγλία (1580) και η Ολλανδία (1612) Οι διομολογήσεις καταργήθηκαν από τον Κεμάλ Ατατούρκ το 1924

ΤΟ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟ ΕΜΠΟΡΙΟ ΤΕΛΩΝΕΙΑ ΥΓΙΕΙΝΟΜΙΚΟΙ ΣΤΑΘΜΟΙ Η Οθωμανική Αυτοκρατορία δημιούργησε δίκτυο τελωνείων για την είσπραξη των δασμών επί των εισαγομένων και εξαγομένων προϊόντων. Δεν δημιούργησε όμως δίκτυο υγιεινομικών σταθμών (λοιμοκαθαρτηρίων) για την πρόληψη των επιδημικών ασθενειών. Αποτέλεσμα: πολύ συχνά τους ανθρώπους μάστιζαν οι επιδημίες

ΘΑΛΑΣΣΙΟΙ ΕΜΠΟΡΙΚΟΙ ΔΡΟΜΟΙ Παράκτια ναυσιπλοΐα Ιστιοφόρα πλοία μικρής σχετικά χωρητικότητας Μικρή σχετικά διάρκεια των ταξιδιών Κυριαρχία ευρωπαϊκών δυνάμεων (Γαλλία, Αγγλία, Ολλανδία) Πρόβλημα: Η πειρατεία Γι αυτόν ακριβώς τον λόγο τα καράβια έφεραν πάντοτε βαρύ οπλισμό (κανόνια) ή συνοδεύονταν από πολεμικά πλοία.

ΘΑΛΑΣΣΙΟΙ ΕΜΠΟΡΙΚΟΙ ΔΡΟΜΟΙ

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΜΠΟΡΙΚΗ ΚΟΡΒΕΤΑ

ΜΠΡΙΚΙ & ΝΑΒΑ

ΤΟ ΜΠΡΙΚΙ «ΑΓΑΜΕΜΝΩΝ» 1809

ΘΑΛΑΣΣΙΟΙ ΕΜΠΟΡΙΚΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΠΕΙΡΑΤΙΚΑ ΚΑΡΑΒΙΑ

ΡΩΣΙΚΟ ΔΙΠΛΩΜΑ ΠΛΟΙΟΥ

ΕΛΛΗΝΑΣ ΚΑΠΕΤΑΝΙΟΣ

ΟΘΩΜΑΝΟΣ (;) ΝΑΥΤΙΚΟΣ

ΤΟ ΕΜΠΟΡΙΟ ΟΙ ΧΕΡΣΑΙΟΙ ΕΜΠΟΡΙΚΟΙ ΔΡΟΜΟΙ Διατήρηση της «Εγνατίας» Κατασκευή γεφυρών Τρόποι και μέσα μεταφοράς: Καραβάνια με φορτηγά ζώα (καμήλες) Τα «καραβάν σαράγια» Οι αγωγιάτες («κυρατζήδες») κατέβαλαν «διόδια» στα στενά περάσματα και στις γέφυρες Προβλήματα: 1) Μεγάλη διάρκεια ταξιδιών 2) Η ληστεία. Γι αυτόν ακριβώς τον λόγο στην ξηρά τα καραβάνια συνοδεύονταν από ενόπλους

ΧΕΡΣΑΙΟΙ ΕΜΠΟΡΙΚΟΙ ΔΡΟΜΟΙ

ΕΜΠΟΡΙΚΟΙ ΔΡΟΜΟΙ

ΤΟ ΓΕΦΥΡΙ ΤΗΣ ΑΡΤΑΣ

ΤΟ ΓΕΦΥΡΙ

ΚΑΡΑΒΑΝΙΑ & ΚΑΡΑΒΑΝ ΣΑΡΑΓΙΑ

ΚΑΜΗΛΕΣ ΣΤΙΣ ΣΑΠΕΣ

ΚΑΡΑΒΑΝΙΑ & ΚΑΡΑΒΑΝ ΣΑΡΑΓΙΑ

ΣΚΕΠΑΣΤΕΣ ΑΓΟΡΕΣ - ΜΠΕΖΕΣΤΕΝΙΑ Εσωτερικό εμπόριο: Διεξάγεται στις πόλεις & στις επαρχίες Στις πόλεις κτίζονται τα «μπεζεστένια» (μόνιμες κλειστές αγορές) (δάνειο από την περσική γλώσσα), αλλά λειτουργούν και υπαίθριες αγορές Οι εμποροπανηγύρεις γίνονται περιοδικά κοντά σε συγκεκριμένες πόλεις ή σε εμπορικά κέντρα και μερικές φορές συνδυάζονται με μεγάλες θρησκευτικές γιορτές

ΣΚΕΠΑΣΤΗ ΑΓΟΡΑ ΚΠΟΛΗΣ

ΣΚΕΠΑΣΤΗ ΑΓΟΡΑ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ

ΜΠΕΖΕΣΤΕΝΙ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

ΜΠΕΖΕΣΤΕΝΙ ΣΕΡΡΩΝ

ΜΠΕΖΕΣΤΕΝΙ ΣΕΡΡΩΝ - ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ

ΜΠΕΖΕΣΤΕΝΙ ΛΑΡΙΣΑΣ

ΜΠΕΖΕΣΤΕΝΙ ΓΙΑΜΠΟΛ ΒΟΥΛΓΑΡΙΑΣ

ΜΠΕΖΕΣΤΕΝΙ ΠΡΟΥΣΑΣ

ΥΠΑΙΘΡΙΕΣ ΑΓΟΡΕΣ

ΤΟ ΕΜΠΟΡΙΟ Χρηματοπιστωτικό σύστημα Ως τα μέσα του 19ου αι. δεν ιδρύθηκαν τράπεζες στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Τον ρόλο τους επιτελούσαν στον τομέα των ανταλλαγών νομισμάτων οι «σαράφηδες» (αργυραμοιβοί), ενώ στον τομέα του δανεισμού οι τοκογλύφοι

ΕΒΡΑΙΟΙ ΣΑΡΑΦΗΔΕΣ

ΒΕΝΕΤΟΣ «ΤΡΑΠΕΖΙΤΗΣ»

Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΖΩΗ - ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Η Οθωμανική Αυτοκρατορία Εφάρμοσε πολιτική «απομονωτισμού» με στόχο την αυτάρκεια του κράτους σε βασικά αγροτοκτηνοτροφικά προϊόντα, Καθιέρωσε το στρατοφεουδαλικό σύστημα ανατολικού τύπου, Επέβαλε αυστηρούς ελέγχους σε κάθε μορφή οικονομικής δραστηριότητας στο εσωτερικό του κράτους, Δεν ανέπτυξε το χρηματοπιστωτικό σύστημα, Δεν ανέπτυξε τις υποδομές (οδικό δίκτυο, γέφυρες, λιμάνια κ.ά.), Δεν δημιούργησε τους απαραίτητους θεσμούς και τις υπηρεσίες (ταχυδρομεία, υγιεινομικούς σταθμούς κ.ά.), που θα ευνοούσαν την ανάπτυξη της οικονομίας (κυρίως της βιοτεχνίας και του εμπορίου).

Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΖΩΗ - ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Το αποτέλεσμα ήταν Η αποκοπή της ανατολικής λεκάνης της Μεσογείου και της Μ. Θάλασσας από το διεθνές οικονομικό σύστημα, Η μη συμμετοχή της «καθ ημάς Ανατολής» στις ανακαλύψεις, Η μη συμμετοχή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στην άνθιση του παγκόσμιου εμπορίου (16ος-18ος αι.) και αργότερα στη βιομηχανική επανάσταση (19ος αι.), Η μη ανάπτυξη της ντόπιας ιστιοφόρου εμπορικής ναυτιλίας (ως τα τέλη του 18ου αι.) Η μη ανάπτυξη δικτύου πόλεων= εμπορικών και ναυτικών κέντρων, Όλοι οι κλάδοι της οικονομίας να διατηρήσουν ως τον 19ο αι. τον μεσαιωνικό τους χαρακτήρα.

Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΖΩΗ - ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

ΟΙ ΑΛΛΑΓΕΣ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΖΩΗ ΑΠΟ ΤΑ ΤΕΛΗ ΤΟΥ 18ου ΩΣ ΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ 20ου ΑΙ. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία επανήλθε στο διεθνές οικονομικό σύστημα στο β μισό του 18ου αι., αλλά ως χώρα της «υπανάπτυκτης περιφέρειας» Τη θέση & τον ρόλο της στο σύστημα καθόρισαν οι βιομηχανικά αναπτυσσόμενες χώρες της Δ. Ευρώπης Η οικονομική διείσδυση των ευρωπαϊκών χωρών στην οθωμανική Ανατολή απέβλεπε, πρώτον, στην αναζήτηση πρώτων υλών και, δεύτερον, στο άνοιγμα νέων αγορών για τα βιομηχανικά τους προϊόντα

ΟΙ ΑΛΛΑΓΕΣ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΖΩΗ ΑΠΟ ΤΑ ΤΕΛΗ ΤΟΥ 18ου ΩΣ ΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ 20ου ΑΙ. Οι συνέπειες των αλλαγών Άνοιγμα της κλειστής οικονομίας εμπορευματοποίηση της παραγωγής, Αποσύνθεση του οθωμανικού στρατοφεουδαλικού συστήματος, Ανάπτυξη της μεγάλης γαιοκτησίας («τσιφλίκια») - Κρίση στη γεωργία (τέλη 18ου αρχές 19ου αι.), Μετατροπή της Οθ. Αυτοκρατορίας σε «αγροτικό εξάρτημα» της Δύσης Απώλεια της αυτάρκειας της αυτοκρατορίας (κυρίως σε δημητριακά & αγροτοκτηνοτροφικά προϊόντα), Μεγάλη ανάπτυξη του εμπορίου & της ιστιοφόρου εμπορικής ναυτιλίας Προσωρινή ανάπτυξη της ντόπιας παραδοσιακής βιοτεχνίας (1780 1810 & στο β μισό του 19ου αι.) Σταδιακή οικονομική «υποδούλωση» της Οθ. Αυτοκρατορίας στις Μ. Δυνάμεις (μονοπώληση του εμπορίου με τις διομολογήσεις, πραγματοποίηση σημαντικών δημοσίων έργων από τους Ευρωπαίους με αποικιοκρατικούς όρους, υπέρογκος δανεισμός)