Πίνακες Εισροών-Εκροών (Ε-Ε) Εισαγωγή Η μέθοδος Ε-Ε είναι μία προσαρμογή της οικονομικής θεωρίας γενικευμένης ισορροπίας στην εμπειρική μελέτη των ποσοτικών αλληλεξαρτήσεων ανάμεσα στους οικονομικούς κλάδους μίας εθνικής οικονομίας. Η μέθοδος Ε-Ε προσπαθεί να φωτίσει την εσωτερική δομή μίας οικονομίας και να εξηγήσει τον βαθμό αλληλεξάρτησης των κλάδων μεταξύ τους. Η μέθοδος είναι κατάλληλη για την μελέτη των επιπτώσεων που προέρχονται από εξωτερικές επιρροές σε μία οικονομία, και συνεπώς πιστεύουμε ότι είναι κατάλληλη και για την μελέτη των επιπτώσεων από την λειτουργία του ΠΕΠ στην περιφέρεια της Ηπείρου. Η Μέθοδος Ε-Ε Βασικές Έννοιες και Λειτουργία Το υπόδειγμα Ε-Ε διαιρεί την οικονομία μίας χώρας ή περιοχής σε έναν αριθμό κλάδων, όπου ο αριθμός αυτός () εξαρτάται από τα υπάρχοντα στατιστικά δεδομένα, την ομοιογένεια των δεδομένων καθώς και τον σκοπό της ανάλυσης. Το σύστημα εξηγείται στον πίνακα ο οποίος δείχνει μία υποθετική οικονομία χωρισμένη σε κλάδους. Αγορές από: Κλάδοι Οικονομικής Δραστηριότητας Πωλήσεις από: 2 -- Τελική Ζήτηση Τελικό Προϊόν Χ χ 2 -- χ F Χ 2 X 2 x 22 -- x 2 F 2 Χ 2 -- -- -- -- -- -- -- X x 2 x F Χ Βασικοί Συντελεστές 2 -- -- L Στον πίνακα υπάρχει αλληλεξάρτηση γραμμών και στηλών, και τα στοιχεία ερμηνεύονται ανάλογα. τα στοιχεία μίας γραμμής, για παράδειγμα της γραμμής 2, ερμηνεύονται ως εξής. Ο κλάδος 2 έχει συνολικό προϊόν Χ 2, από το οποίο χ 22 χρησιμοποιεί για τις ανάγκες του, χ 2 πουλά στον κλάδο, χ 2 στον κλάδο και ποσό F 2 διοχετεύεται σαν τελικό προϊόν στην αγορά (τελική ζήτηση). Για να έχουμε ισορροπία, η συνολική παραγωγή (εκροή) του κλάδου 2 πρέπει να ισούται με την συνολική ζήτηση για τα προϊόντα του κλάδου 2, δηλαδή: X2 = x2 + x22 +... + x2 + F2 () τα στοιχεία μίας στήλης, για παράδειγμα της στήλης, ερμηνεύονται ως εξής: Ο κλάδος χρησιμοποιεί χ από το δικό του προϊόν, αγοράζει χ 2 προϊόν από τον κλάδο 2, χ από τον κλάδο και ποσότητα υπηρεσιών (μισθοί-ημερομίσθια) από τα νοικοκυριά και παράγει προϊόν Χ, για το οποίο ισχύει, X = x + x 2 +... + x + (2) Σε αυτόν τον απλό πίνακα, το Εθνικό Εισόδημα (ΕΙ) είναι: EI = + 2 +... + = L (3) EI = F + F2 +... + F (4)
[ ( 2... ) ] X2 ( x2 x22 x2) X -( x + x +... + x ) EI = X - x + x + + x + + [ ] [ 2 ] - + +... + +... Η τελική ζήτηση και οι βασικοί συντελεστές θεωρούνται εξωγενείς παράγοντες με την έννοια ότι προσδιορίζονται εκτός συστήματος, και γιαυτό το σύστημα καλείται και ανοικτό. Αυτό είναι συγχρόνως μειονέκτημα και πλεονέκτημα. Θεωρητικά είναι μειονέκτημα διότι έρχεται σε αντίθεση με την Κεϋνσιανή άποψη ότι η ζήτηση εξαρτάται από το συνολικό επίπεδο απασχόλησης μίας οικονομίας (πράγμα που σημαίνει ότι το σύστημα θα έπρεπε να ήταν κλειστό). Υπολογιστικά όμως είναι πλεονέκτημα διότι η τελική ζήτηση υπολογίζεται σαν υπολειμματικός όρος (το υπόλοιπο που δεν μοιράζεται στους άλλους κλάδους) πράγμα που διευκολύνει την προσέγγιση αυτού του αριθμού. Πρακτικά, η τελική ζήτηση περιέχει τα στοιχεία της ντόπιας κατανάλωσης, των εξαγωγών της αυξομείωσης των αποθεμάτων των αγορών από την κεντρική εξουσία, κ.λπ. Το σύστημα του πίνακα διαιρείται σε δύο μέρη: Ένα κλειστό σύστημα ταυτόχρονων εξισώσεων: X = x + x +... + x + F 2 X = x + x +... + x + F 2 2 22 2 2... X = x + x2 +... + x + F και μία ανοικτή εξίσωση: L = + 2 +... (7) Στην εξίσωση (6), τα χ i είναι: x = a X (7α) i i όπου το προϊόν του κλάδου i προς τον κλάδο (χ i ), είναι ίσο με το συνολικό προϊόν του κλάδου επί ένα συντελεστή α i που είναι ίσος με χ i /X και μας δείχνει πόσο προϊόν i χρησιμοποιείται για την παραγωγή μίας μονάδας προϊόντος. Το a i είναι ο συντελεστής εισροών-εκροών που συνδέει δύο κλάδους μίας οικονομίας και λέγεται και τεχνικός ή τεχνολογικός συντελεστής. Αντικαθιστώντας στην εξίσωση (6) τα χ i με τους τεχνολογικούς συντελεστές, έχουμε: X = a X + a X +... + a X + F 2 2 X = a X + a X +... + a X + F 2 2 22 2 2 2... X = a X+ a2x2 +... + ax + F Ένας παρόμοιος μετασχηματισμός μπορεί να γίνει και στην εξίσωση (7), όπου ο αντίστοιχος συντελεστής μας δίνει ουσιαστικά το κόστος εργασίας ανά μονάδα παραγόμενου προϊόντος: L= bx + bx +... + bx b 2 2 =, X =,2,... Εάν συνδυάσουμε τις εξισώσεις (8) και (9) και πάρουμε όλα τα Χ στο αριστερό μέρος, έχουμε: (5) (6) (8) (9) 2
( ) -a X -a X -...- a X = F 2 2 ( ) - a X + -a X -...- a X = F 2 22 2 2 2... ( ) -a X -a X -... + - a X = F 2 2 (0) bx + bx 2 2 +... + bx = L Αυτό σε μορφή πινάκων είναι: é( - a) - a2... - a ù é X ù éf ù - a2 ( - a22)...- a 2 X2 F2... =...... () - a - a 2 ( - a ) X F... ë b b2... b û ë û ël û Η εξίσωση () μπορεί να γραφεί ως: éi-aù é X F ù ë B û = ë Lû (2) όπου, ( I- A) X= F (3) είναι το κλειστό μέρος του συστήματος και, é Xù X 2 [ b, b2,... b] = L (4)... ë Xû είναι το ανοικτό μέρος του συστήματος. Η Χρήση της Μεθόδου Ε-Ε, Πολλαπλασιαστές Από την εξίσωση (3) με κατάλληλο μετασχηματισμό μπορούμε να πάρουμε: - X= ( I-A) F (5) μία αύξηση στην τελική ζήτηση κατά ΔF, θα προκαλέσει: - DX= ( I-A) DF (6) Από την εξίσωση (6) μπορούμε να υπολογίσουμε ποια θα είναι η αύξηση του προϊόντος ΔΧ από μία αύξηση της τελικής ζήτησης ενός κλάδου (ΔF). Η αύξηση θα είναι: - ( I-A) (7) που είναι η αντίστροφη μήτρα Leotief και κατασκευάζεται από τους τεχνολογικούς συντελεστές. Από μία αύξηση στην τελική ζήτηση του προϊόντος ενός κλάδου κατά μία μονάδα θα έχουμε τις εξής επιπτώσεις:. θα αυξηθεί το προϊόν ενός κλάδου από αύξηση της τελικής ζήτησης για προϊόντα αυτού του κλάδου κατά μία μονάδα (άμεσο αποτέλεσμα) 2. θα αυξηθεί το προϊόν των άλλων κλάδων της οικονομίας λόγω αύξησης της τελικής ζήτησης γιαυτό το προϊόν κατά μία μονάδα, λόγω διακλαδικών σχέσεων (έμμεσο αποτέλεσμα) 3
3. θα αυξηθεί το συνολικό προϊόν της οικονομίας λόγω αύξησης της κατανάλωσης που προέρχεται από αύξηση των εισοδημάτων για να εξυπηρετηθεί η τελική ζήτηση (υποκινούμενο αποτέλεσμα) Έτσι δημιουργούνται δύο είδη πολλαπλασιαστών προϊόντος: Ο Τύπος Ι βρίσκεται από το κλάσμα (άμεσου + έμμεσου)/άμεσου αποτελέσματος Ο Τύπος ΙΙ βρίσκεται από το κλάσμα (άμεσου + έμμεσου + υποκινούμενου)/άμεσου αποτελέσματος Με παρόμοιο τρόπο μπορούμε να βρούμε την επίπτωση από μία αύξηση της τελικής ζήτησης στην απασχόληση και στο εισόδημα, με πολλαπλασιαστές απασχόλησης και εισοδήματος. Συνεπώς από μία αύξηση της τελικής ζήτησης για τα προϊόντα των κλάδων της οικονομίας μιάς περιφέρειας π.χ της λειτουργίας ενός Περιεφερειακού Επιχειρησιακού Προγράμματος (ΠΕΠ), μπορούμε να υπολογίσουμε 3 μορφών επιπτώσεις (άμεσες, έμμεσες, υποκινούμενες) και δύο μορφών πολλαπλασιαστές προϊόντος. Μπορούμε επίσης να υπολογίσουμε επιπτώσεις στην απασχόληση και πολλαπλσιαστές απασχόλησης και επιπτώσεις στο εισόδημα και πολλαπλασιστές εισοδήματος. Το πρόβλημα είναι πως, στην Ελλάδα, δεν υπάρχουν περιφερειακοί πίνακες εισροών-εκροών. Συνεπώς, θα πρέπει να περιφερειοποιήσουμε έναν εθνικό πίνακα Ε-Ε και να παράγουμε έναν πίνακα Ε-Ε για την συγκεκριμένη περιφέρεια. Περιφερειοποίηση Εθνικού Πίνακα Ε-Ε Η περιφερειοποίηση του εθνικού πίνακα (και όχι η εξ αρχής κατασκευή περιφερειακού πίνακα) γίνεται, γενικά, με δύο μεθόδους: Με μηχανιστικά, μη-δειγματοληπτικά υποδείγματα Με υβριδικά υποδείγματα (μίξη μηχανιστικών και δειγματοληπτικών στοιχείων) Περιγράφουμε μία μέθοδο που αποτελεί μία παραλλαγή της μεθόδου GRIT (Geeratio of Regioal Iput-Output Tables). Τα στάδια της διαδικασίας είναι τα εξής:. Ξεκινάμε με τον πιο πρόσφατο εθνικό πίνακα Ε-Ε από δεδομένα της ΕΣΥΕ ο οποίος διακρίνει την οικονομία σε κάποιους (ο τελευταίος σε 48) κλάδους οικονομικής δραστηριότητας. 2. Χρησιμοποιούμε απλούς συντελεστές συμμετοχής (locatio quotiets) οι οποίοι μετρούν κατά πόσο μία οικονομική δραστηριότητα (κλάδος) είναι σημαντική σε περιφερειακό επίπεδο σε σύγκριση με το πόσο σημαντική είναι σε εθνικό επίπεδο. Ο απλός συντελεστής συμμετοχής για μια οικονομική δραστηριότητα είναι: r r ET SLQ i = (8) ET όπου Ε είναι η απασχόληση (ή η εκροή) του κλάδου i ή όλων των κλάδων T, στην περιφέρεια r ή στο κράτος Ν. Το πρόβλημα των συντελεστών συμμετοχής είναι η υπόθεση ότι τα εθνικά και περιφερειακά πρότυπα ζήτησης είναι παρόμοια. Για να ξεπεράσουμε αυτό το πρόβλημα χρησιμοποιούμε σταυροειδείς συντελεστές συμμετοχής (cross idustry locatio quotiets). Αυτοί βρίσκονται από τον τύπο: 4
r CILQ i = (9) r E E όπου Ε είναι η απασχόληση (ή η εκροή) του κλάδου i ή του κλάδου, στην περιφέρεια r ή στο κράτος Ν. Ένας σταυροειδής συντελεστής συμμετοχής μεγαλύτερος από δείχνει ότι ο κλάδος i έχει μεγαλύτερο ποσοστό κλαδικής απασχόλησης (ή εκροής) εθνικά από ότι ο κλάδος. Αυτό υποθέτει ότι ο κλάδος i μπορεί, σε περιφερειακό επίπεδο να προσφέρει την ζήτηση που απαιτεί ο κλάδος επίσης σε περιφερειακό επίπεδο. Συνεπώς μπορούμε να ισχυρισθούμε ότι ο εθνικός τεχνολογικός συντελεστής ισχύει και για την περιφέρεια. Εάν όμως ο σταυροειδής συντελεστής είναι μικρότερος του τότε η περιφερειακή παραγωγή του κλάδου i δεν είναι σε θέση να ικανοποιήσει την ζήτηση του κλάδου και έτσι ο τεχνολογικός συντελεστής του εθνικού πίνακα υπερ-εκτιμά τον αντίστοιχο περιφερειακό. Για τον λόγο αυτό ο περιφερειακός συντελεστής βρίσκεται από τον εθνικό τεχνολογικό συντελστή επί τον σταυροειδή συντελεστή συμμετοχής (και συνεπώς είναι μικρότερος από τον εθνικό τεχνολογικό συντελεστή). 3. Υπολογισμός τεχνικών (τεχνολογικών) συντελεστών εθνικού πίνακα Ε-Ε 4. Υπολογισμός δια-κλαδικών συντελεστών συμμετοχής (Cross-idustry Locatio Quotiets) από εθνικά και περιφερειακά δεδομένα απασχόλησης 5. Υπολογισμός περιφερειακών τεχνικών συντελεστών 6. Σύντμηση (εάν χρειάζεται) του πίνακα των αρχικών κλάδων οικονομικής δραστηριότητας (συνήθως με την αφαίρεση κλάδων που έχουν μηδενικές γραμμές και στήλες) 7. Συλλογή υπέρτερων στατιστικών δεδομένων για την περιφέρεια από την ΕΣΥΕ (εθνικοί λογαριασμοί) και τις τοπικές υπηρεσίες της περιφέρειας (απασχόληση, κ.λπ.) 8. Προσαρμογή περιφερειακών τεχνικών συντελεστών με την χρήση υπέρτερων στατιστικών δεδομένων 9. Υπολογισμός περιφερειακής τελικής ζήτησης 0.Υπολογισμός περιφερειακού πίνακα Ε-Ε.Υπολογισμός περιφερειακών συντελεστών επιπτώσεων και πολλαπλασιαστών προϊόντος, απασχόλησης και εισοδήματος 2.Υπολογισμός πολλαπλασιαστών και επιπτώσεων Μειονεκτήματα της Μεθόδου Ε-Ε Η μέθοδος εισροών-εκροών υποφέρει από δύο πολύ γνωστά οικονομικά προβλήματα. Πρώτον, η μέθοδος υποθέτει σταθερούς τεχνολογικούς συντελεστές (σταθερές σχέσεις Ε-Ε) και δεύτερον, υποθέτει ότι όλοι οι παραγωγικοί συντελεστές 5
βρίσκονται σε μεγάλες ποσότητες και συνεπώς σημασία έχει μόνο η ζήτηση και όχι η προσαρμογή των παραγωγικών συντελεστών στην ζήτηση. Εκτός των γνωστών οικονομικών προβλημάτων της μεθόδου Ε-Ε ο περιφερειοποιημένος πίνακας και γενικά η μεθοδολογία παραγωγής περιφερειακών πινάκων Ε-Ε έχει κάποια επιπλέον προβλήματα. Ο περιφερειοποιημένος πίνακας Ε-Ε υπολογίζεται από εθνικό πίνακα που προϋποθέτει ότι οι παραγωγικές συνθήκες μεταξύ κράτους και περιφέρειας μοιάζουν (και συνεπώς η προσαρμογή εξαρτάται μόνο από την ποιότητα των υπέρτερων δεδομένων). Κάποιος θα μπορούσε επίσης να ισχυρισθεί ότι ένας πίνακας Ε-Ε για κάποιο χρόνο είναι σχετικά παλαιός όταν περιφερειοποιείται αλλά αυτό θα πρέπει να στηριχθεί σε σοβαρά επιχειρήματα που αφορούν διαρθρωτικές οικονομικές αλλαγές. Στην χειρότερη περίπτωση, ο περιφερειοποιημένος πίνακας Ε-Ε δείχνει την τάση των επιπτώσεων των παρεμβάσεων στο προϊόν, το εισόδημα και την απασχόληση. Πλεονεκτήματα της Μεθόδου Ε-Ε Παρά τα προαναφερθέντα προβλήματα, ο πίνακας Ε-Ε παραμένει το πιο ακριβές και αξιόπιστο εργαλείο (για την έκταση των συγκεκριμένων μελετών) που έχουμε αυτή την στιγμή στην διάθεση μας για να προσεγγίσουμε περιφερειακές επιπτώσεις από διάφορες παρεμβάσεις. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο τα υποδείγματα Ε-Ε και η διαδικασία εξαγωγής περιφερειακών πινάκων GRIT έχουν τύχει τέτοιας αποδοχής και ευρείας εφαρμογής διεθνώς. Στην Ελλάδα, η εφαρμογή της μεθόδου GRIT έχει αρχίσει πρόσφατα και δύο μελέτες έχουν ήδη δώσει αποτελέσματα. Η πρώτη χρησιμοποίησε την μέθοδο GRIT για να μελετήσει τις επιπτώσεις της πολιτικής καλλιέργειας καπνού στις περιφέρειες Μακεδονίας και Θράκης βασισμένη σε εθνικό πίνακα Ε-Ε του ΚΕΠΕ, ενώ η δεύτερη για να εξετάσει τις επιπτώσεις των διαρθρωτικών πολιτικών μέχρι το Β ΚΠΣ σε επίπεδο νομών. Αξίζει μάλιστα να αναφέρουμε ότι η δεύτερη των μελετών αποπειράθηκε επιτυχώς να κατασκευάσει περιφερειακό πίνακα κοινωνικής λογιστικής (Social Accoutig Matrix SAM) ο οποίος ξεπερνά πολλά από τα παραδοσιακά προβλήματα των πινάκων Ε-Ε. Ο πίνακας Ε-Ε βασίζεται σε δημοσιευμένα στοιχεία και συνεπώς επιτρέπει τον έλεγχο και μεγιστοποιεί την διαφάνεια της ανάλυσης σε σχέση με μεθόδους που βασίζονται στην εξ αρχής συλλογή δεδομένων (case studies). Ο πίνακας Ε-Ε λαμβάνει υπόψιν την διακλαδική σχέση της περιφερειακής οικονομίας σε αρκετά μεγάλη λεπτομέρεια (που εξαρτάται από τον αριθμό κλάδων που έχει ο πίνακας), πράγμα που δεν είναι δυνατόν να κάνουν οι μελέτες περιπτώσεων (case studies). Ο πίνακας Ε-Ε μπορεί να χρησιμοποιηθεί σαν οδηγός για τις μελέτες περιπτώσεων δείχνοντας τους κλάδους εκείνους της περιφέρειας που παίζουν τον σημαντικότερο ρόλο και κατευθύνοντας έτσι την δειγματοληψία για τις μελέτες περιπτώσεων. Κανένα άλλο υπόδειγμα δεν μπορεί να εκμεταλλευθεί και να αξιοποιήσει τέτοιας κακής ποιότητας περιφερειακά δεδομένα όπως τα Ελληνικά. Τα οικονομετρικά υποδείγματα χρονικών σειρών χρειάζονται αναλυτικά δεδομένα τόσο ποιοτικά (για διάφορες μακρο-οικονομικές παραμέτρους) όσο και ποσοτικά (για κάθε χρόνο) σε επίπεδο περιφέρειας. Στην περίπτωση της διαδικασίας περιφερειοποίησης του εθνικού πίνακα Ε-Ε μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε υπέρτερα δεδομένα από άλλες Ελληνικές μελέτες και ιδίως υπέρτερα δεδομένα που προέρχονται από Ελληνικές μελέτες περιφερειών που μοιάζουν με την υπο μελέτη περιφέρεια. 6