Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΚΑΙ ΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΕΠΗΡΕΑΖΟΥΝ ΤΗΝ ΕΠΙΘΕΤΙΚΟΤΗΤΑ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ Ευγενία Θεοδότου 1, Δέσποινα Ξανθοπούλου 2 1 MA in Education, MSc «Διδακτική της Τεχνολογίας και Ψηφιακά Συστήματα» 2 Παιδαγωγός Προσχολικής Ηλικίας ΤΕ ΠΕΡΙΛΗΨΗ Το πρόβλημα της κοινωνικοποίησης του ατόμου αριθμεί μία ηλικία ενός περίπου αιώνα από τη γέννηση του, αλλά βρίσκεται πάντοτε ακόμη και σήμερα στο κέντρο της επικαιρότητας των κοινωνικών επιστημών. Η κοινωνική συμπεριφορά των παιδιών είναι μία σημαντική πλευρά της προσχολικής εκπαίδευσης, ιδιαίτερα όταν αυτή εκδηλώνεται με μορφές επιθετικότητας και σχολικού εκφοβισμού. Οι σχέσεις μεταξύ των παιδιών προσχολικής ηλικίας ασκούν καθοριστική επίδραση στην κοινωνικοποίησή τους. Τα παιδιά στην προσχολική ηλικία εκδηλώνουν διάφορες μορφές επιθετικής κοινωνικής συμπεριφοράς όταν συναναστρέφονται με τους συνομιλήκους τους. Η παρούσα εργασία ερευνά τις μορφές κοινωνικής συμπεριφοράς στο χώρο της προσχολικής αγωγής και τους παράγοντες επιρροής της. Παρατηρήσαμε συστηματικά τη συμπεριφορά των παιδιών και την αλληλεπίδραση μεταξύ τους την ώρα του ελεύθερου παιχνιδιού με βάση το φύλο, το κοινωνικοοικονομικό επίπεδο και την οικογενειακή κατάσταση. Το δείγμα αποτέλεσαν 92 παιδιά που φοιτούσαν σε ένα δημοτικό παιδικό σταθμό της Αττικής ηλικίας 3,5 και 4,5 χρόνων. Στα συμπεράσματα καταλήγουμε στο βαθμό που επηρεάζει ο κάθε παράγοντας την επιθετική κοινωνική συμπεριφορά των παιδιών προσχολικής ηλικίας. ABSTRACT The issue of socialization has been a major concern in the area of social sciences for over a century now, but still constitutes a dominant aspect of this discipline. Children s social behavior is an important aspect of early years education, especially in the context of aggressiveness and bullying among the members of the school team.
Children in the early years settings reveal different kinds of social aggressive behavior when they play with their peers. This manuscript addresses the issue of social aggressive behavior in the early years settings and seeks to find the factors that affect it. We systematically observed children s behavior during their free play and examined it according to their gender, their socioeconomic status and their family status. Our sample involved 92 children between the ages of 3,5 and 4,5 years from a public kindergarten school of Attica. Our findings suggest the degree each of the factors contribute to children s social aggressive behavior in the early years settings. Εισαγωγή Τα πρώτα χρόνια της ζωής των παιδιών είναι τα σημαντικότερα της ζωής τους καθώς τότε αναπτύσσουν τις βασικές γνωστικές, κοινωνικές και συναισθηματικές δυνατότητες τους. «Το παιδί από τη γέννηση του μέχρι της ηλικίας των 3 ζει μέσα σ ένα περιβάλλον όπου οι όμοιοι του, οι συνομήλικοι του δεν έχουν θέση» (Τσιπλητάρης, 2001, σ.76). Με την είσοδό τους σχολείο, τα μικρά παιδιά διευρύνουν τον κοινωνικό τους κόσμο, καθώς εκεί καλούνται να μάθουν ένα νέο πλαίσιο ρόλων και να αποκτήσουν την ικανότητα να αλληλεπιδρούν μέσα από αυτούς δημιουργώντας νέες σχέσεις ρόλων (Χατζηγεωργιάδου, 2005). Οι σχέσεις μεταξύ των παιδιών ασκούν καθοριστική επίδραση στην κοινωνικοποίησή τους καθώς, μέσα από τις καθημερινές διαμάχες και συγκρούσεις με τα άλλα παιδιά, το παιδί αποκτά σταδιακά αυτονομία και ανεξαρτησία. Επιπλέον, αναπτύσσει συναισθήματα συνεργασίας, δικαιοσύνης και αλληλεγγύης, στοιχεία απαραίτητα στην ομαδική ζωή και στον τρόπο συναναστροφής στην κοινωνία. Το φαινόμενο της αντικοινωνικής συμπεριφοράς (ή αποκλίνουσας), γνωστό στο χώρο της ψυχολογίας ως διαταραχή αγωγής ή επιθετικότητα, έχει απασχολήσει σε θεωρητικό όσο και σε πρακτικό επίπεδο. Η έκφραση επιθετικής συμπεριφοράς στα μικρά παιδιά αποτελεί ένα κοινωνικό πρόβλημα το οποίο εκδηλώνεται σε όλες τις μοντέρνες κοινωνίες και μπορεί να είναι είτε σωματική, όπως το δάγκωμα, το χτύπημα, η κλωτσιά, το σπρώξιμο, είτε λεκτική, όπως το βρίσιμο και η απειλή. Σε διάφορα περιβάλλοντα και χρονικές στιγμές οι επιθετικές συμπεριφορές εμφανίζονται σταθερά και συστηματικά (Γουργιώτου, 2008).
Για να κατανοήσουμε καλύτερα τη φύση της επιθετικής συμπεριφοράς είναι σημαντικό να επικεντρωθούμε στα χαρακτηριστικά της ηλικίας του παιδιού. Για παράδειγμα, στην ηλικία των τριών χρόνων το παιδί αρχίζει να συνεργάζεται στοιχειωδώς, οι καυγάδες είναι έντονοι, μα πολλές φορές γίνονται μόνο με λόγια, χωρίς σωματική επίθεση ενώ μετά τα τέσσερα μειώνονται οι καυγάδες και η επιθετικότητα (Ζακοπούλου, Κακάρογλου & Κοσμά, 2010). Επιπλέον, ένας ακόμη καθοριστικός παράγοντας που επιδρά στη συμπεριφορά είναι το φύλο του παιδιού. «Τα αγόρια εκφράζουν περισσότερη σωματική βία από τα κορίτσια, αλλά όταν πρόκειται για λεκτική βία, τα κορίτσια επιδεικνύουν ανάλογες, ή και περισσότερες, επιθετικές συμπεριφορές από τα αγόρια» (Γουργιώτου, 2008). Αξίζει να σημειωθεί πως η κοινωνική συμπεριφορά των παιδιών επηρεάζεται σημαντικά και ίσως καθοριστικά από την προσωπικότητα των γονιών τους και από τη σχέση που δημιουργούν οι ίδιοι με το παιδί τους. Η έλλειψη στενής επαφής των παιδιών με τους γονείς τους έχει ως αποτέλεσμα την εμφάνιση παθητικών μορφών συμπεριφοράς στα πλαίσια της κοινωνικής ομάδας (Μυλώσης & Πατσούρη, 2005). Επίσης, σημαντικό ρόλο στη συμπεριφορά και την ανάπτυξη των παιδιών παίζει η παρουσία ή η απουσία αδελφών στην οικογένεια. Η συμβίωση με άλλα αδέρφια μέσα στην οικογένεια μπορεί να επηρεάσει σημαντικά τη διαμόρφωση προσωπικότητας των παιδιών (Fiechi, 1994). Η μορφή της σχέσης που δημιουργείται μεταξύ αδελφών, πέρα από την ιδιοσυγκρασία του καθενός, εξαρτάται και από τον αριθμό των αδελφών που υπάρχουν στην οικογένεια και από τη σειρά γέννησης. Το οικογενειακό περιβάλλον στο οποίο μεγαλώνει και ζει ένα παιδί μπορεί να ευνοήσει την αντικοινωνική και επιθετική συμπεριφορά που μπορεί να εκδηλώσει. «Οι κακές συνθήκες διαβίωσης, η φτώχεια και η ύπαρξη πολλών παιδιών στην οικογένεια καθώς και η ύπαρξη περιθωριακών ομάδων και υψηλού δείκτη εγκληματικότητας στη γειτονιά, έχουν συνδεθεί με την εκδήλωση παραπτωματικής συμπεριφοράς» (Κάκουρος & Μανιαδάκη, 2002, σ.143). Τέλος, αξίζει να σημειωθεί ότι το παιχνίδι των μικρών παιδιών αποτελεί ένα σημαντικό στοιχείο της κοινωνικοποίησής τους με γνωστικές αλλά και κοινωνικές μορφές (Θεοδότου, 2010). Στα νήπια οι πιο επιθετικές πράξεις λαμβάνουν χώρα την ώρα του παιχνιδιού στα πλαίσια του σχολικού προγράμματος. «Οι περισσότερες επιθετικές ενέργειες την
μικρών παιδιών παρατηρούνται στα ελεύθερα παιχνίδια που παίζονται στο σχολείο ή σε ανοιχτούς χώρους» (Fiechi, 1994, p.284). Για τους παραπάνω λόγους, κρίθηκε απαραίτητο να εξετάσουμε τους παράγοντες που επηρεάζουν την κοινωνική συμπεριφορά των παιδιών με επίκεντρο τις μορφές επιθετικότητας. Πιο συγκεκριμένα θέλαμε να ερευνήσουμε: 1. Ποιες μορφές κοινωνικής συμπεριφοράς είναι οι επικρατέστερες στο χώρο της προσχολικής αγωγής; 2. Κατά πόσο επηρεάζει το κοινωνικοοικονομικό επίπεδο των γονέων, η οικογενειακή κατάσταση, το φύλο και η ηλικία την κοινωνική συμπεριφορά των παιδιών προσχολικής ηλικίας; Η υπόθεση της έρευνάς μας είναι ότι η λεκτική επίθεση θα είναι η επικρατέστερη μορφή επιθετικής συμπεριφοράς. Παράλληλα, υποθέτουμε ότι η ηλικία θα αποτελεί το σημαντικότερο παράγοντα επιρροής της κοινωνικής συμπεριφοράς των παιδιών, με τα μικρότερα παιδιά να εκδηλώνουν μεγαλύτερα ποσοστά επιθετικότητας. Μέθοδος Για τη διεξαγωγή της έρευνάς μας χρησιμοποιήσαμε τη μέθοδο της συστηματικής παρατήρησης, η οποία έλαβε μέρος στα πλαίσια του σχολικού προγράμματος τους μήνες Φεβρουάριο και Μάρτιο του 2011. Το δείγμα μας επιλέχθηκε με απλή τυχαία δειγματοληψία σύμφωνα με τις προδιαγραφές του Bryman (2008). Αποτελείται από 92 παιδιά που φοιτούσαν σε έναν δημοτικό παιδικό σταθμό της Αττικής, των οποίων οι γονείς και η διευθύντρια του παιδικού σταθμού ήταν πρόθυμοι να συμμετέχουν στην έρευνά μας. Διαχωρίσαμε το δείγμα μας σε δύο διαφορετικές ομάδες ανάλογα με την ηλικία των παιδιών. Πιο συγκεκριμένα, υπήρχε η ομάδα των παιδιών ηλικίας 3,5 χρόνων και η ομάδα των παιδιών ηλικίας 4,5 χρόνων. Διατηρήθηκε το επιστημονικό απόρρητο, η ανωνυμία και η εμπιστευτικότητα στις πληροφορίες που μας παρείχαν και ήταν ελεύθεροι να αποχωρήσουν οποιαδήποτε στιγμή το επιθυμούσαν. Τα στοιχεία που αποκαλύπτονται στην παρούσα έρευνα δεν αφορούν ευαίσθητα προσωπικά δεδομένα. Για την παρατήρησή μας, χωρίσαμε την κάθε ηλικιακή ομάδα σε ομάδες 10 παιδιών με ίσο αριθμό αγοριών και κοριτσιών. Η παρατήρηση κάθε ομάδας έλαβε
μέρος για 50 λεπτά και κάθε 5 λεπτά παρατηρούσαμε και ένα διαφορετικό παιδί. Κάθε ομάδα παιδιών παρατηρήθηκε σε δύο διαφορετικές χρονικές στιγμές σε δύο διαφορετικές μέρες την ώρα του ελεύθερου παιχνιδιού, όπως αυτή ορίζεται από το παιδαγωγικό πρόγραμμα των δημοτικών παιδικών σταθμών. Για την παρατήρησή μας και για να ορίσουμε τις διάφορες μορφές επιθετικής και κοινωνικής συμπεριφοράς χρησιμοποιήσαμε τον παρακάτω πίνακα (βλ. Πίνακα 1) στον οποίον ορίσαμε τις διάφορες κατηγορίες. Κάθε φορά που υπήρχε μία διαμάχη ή διένεξη μεταξύ μίας ομάδας παιδιών, καταγράφαμε την αντίστοιχη συμπεριφορά με βάση τον παρακάτω πίνακα. Εάν κατά τη διάρκεια της παρατήρησης το παιδί δεν λάμβανε μέρος σε κάποια διαμάχη ή διένεξη τότε η παρατήρηση επαναλαμβανόταν. Μορφή συμπεριφοράς Επεξήγηση Λεκτική επίθεση Ήπια σωματική επίθεση Έντονη σωματική επίθεση εκφράσεις τύπου: «δεν σε έχω φίλη», «δε σ αγαπάω», «είσαι μωρό» συμπεριφορές όπως: απότομη χειρονομία, σπρώξιμο, τράβηγμα μαλλιών συμπεριφορές όπως: κλωτσιά, μπουνιά, δάγκωμα, χαστούκι, γρατζουνιά Παθητική συμπεριφορά συμπεριφορές όπως: κλάμα, καμία αντίδραση Μεταφορά προβλήματος Συνεργασία Πίνακας 1. Κατηγορίες κοινωνικής συμπεριφοράς λέει στην παιδαγωγό το πρόβλημά του προσπαθεί να επιλύσει το πρόβλημα Παρατηρήσαμε συστηματικά τη συμπεριφορά των παιδιών και την αλληλεπίδραση μεταξύ τους την ώρα του ελεύθερου παιχνιδιού και τη συγκρίναμε με βάση το φύλο, την ηλικία, το κοινωνικοοικονομικό επίπεδο των γονέων τους και την οικογενειακή κατάσταση των παιδιών. Για να συλλέξουμε δεδομένα για το κοινωνικοοικομικό επίπεδο και την οικογενειακή κατάσταση του κάθε παιδιού, δώσαμε ερωτηματολόγια με κλειστού τύπου ερωτήσεις στους γονείς. Αποτελέσματα
Για την περιγραφή και την ανάλυση των δεδομένων χρησιμοποιήσαμε το SPSS Statistics 17.0. Μέσα από την έρευνά μας βρήκαμε ορισμένα αποτελέσματα πολύ ενδιαφέροντα για την παιδαγωγική επιστήμη και τους παράγοντες της επιθετικής συμπεριφοράς των παιδιών. Στην έρευνά μας συμμετείχαν 92 παιδιά εκ των οποίων υπήρχε ισορροπία στο ποσοστό των αγοριών (N=55, 59,8%) και στο ποσοστό των κοριτσιών (N=37, 40,2%) και στο ποσοστό των παιδιών ηλικίας 3,5 χρόνων (N=37, 40,2%) και στο ποσοστό των παιδιών 4,5 χρόνων (N=55, 59,8%) (βλ. Πίνακα 2, Πίνακα 3). Η ανάλυση των δεδομένων έδειξε ότι το κοινωνικο-οικονομικό επίπεδο των γονέων παρουσιάζει ποικίλες διαφορές ως προς το επίπεδο μόρφωσής τους (βλ. Πίνακα 3). Σχεδόν οι μισοί γονείς ήταν απόφοιτοι Τριτοβάθμιας εκπαίδευσης (N=51, 55,4%), ενώ ένα ακριβώς ίσο ποσοστό γονέων ήταν απόφοιτοι Δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης ή κάτοχοι Μεταπτυχιακού Τίτλου Σπουδών (N=16, 17,4%). Ένα αρκετά μικρό ποσοστό γονέων ήταν απόφοιτοι Πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης (N=6, 6,5%) και ένα ακόμα μικρότερο ήταν κάτοχοι Διδακτορικού Τίτλου Σπουδών (N=3, 3,3%). Η οικογενειακή κατάσταση των παιδιών που αποτέλεσαν το δείγμα μας διαμορφώθηκε ακολούθως με το μεγαλύτερο ποσοστό των οικογενειών να έχουν 2 παιδιά (N=27, 62%), ένα αρκετά μικρότερο ποσοστό οικογενειών να έχουν 1 παιδί (N=24, 26,1%) και ένα ακόμα πιο μικρό ποσοστό οικογενειών να έχουν 3 παιδιά (N=7, 7,6%) και 4 παιδιά (N=4, 4,3%). Αγόρι ή κορίτσι Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Valid αγόρι 55 59,8 59,8 59,8 κορίτσι 37 40,2 40,2 100,0 Total 92 100,0 100,0 Πίνακας 2. Ποσοστό αγοριών και κοριτσιών Ηλικία Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent
Valid 3,5 37 40,2 40,2 40,2 4,5 55 59,8 59,8 100,0 Total 92 100,0 100,0 Πίνακας 3. Ποσοστό δύο διαφορετικών ηλικιακών ομάδων Κοινωνικο-οικονομικό επίπεδο γονέα Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Valid Πρωτοβάθμια εκπαίδευση 6 6,5 6,5 6,5 Δευτεροβάθμια εκπαίδευση 16 17,4 17,4 23,9 Τριτοβάθμια 51 55,4 55,4 79,3 Μεταπτυχιακό 16 17,4 17,4 96,7 Διδακτορικό 3 3,3 3,3 100,0 Total 92 100,0 100,0 Πίνακας 4. Κοινωνικο-οικονιμικό επίπεδο γονέων Οικογενειακή κατάσταση Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Valid 1 παιδί 24 26,1 26,1 26,1 2 παιδιά 57 62,0 62,0 88,0 3 παιδιά 7 7,6 7,6 95,7 4 παιδιά 4 4,3 4,3 100,0 Total 92 100,0 100,0 Πίνακας 5. Οικογενειακή κατάσταση Η πρώτη μας ερευνητική ερώτηση ήταν: «Ποιες μορφές κοινωνικής συμπεριφοράς είναι οι επικρατέστερες στο χώρο της προσχολικής αγωγής;» Για να απαντήσουμε αυτήν την ερευνητική ερώτηση συγκρίναμε τα ποσοστά εμφάνισης της κάθε μορφής συμπεριφοράς σύμφωνα με τον πίνακα που είχαμε ορίσει. Η ανάλυση των δεδομένων μας δεν έδειξε μεγάλες διαφορές ανάμεσα στη συχνότητα των διαφορετικών μορφών κοινωνικής συμπεριφοράς (βλ. Πίνακα 6). Πιο συγκεκριμένα, οι επικρατέστερες
μορφές κοινωνικής συμπεριφοράς μεταξύ των παιδιών ήταν η ήπια σωματική επίθεση (N=59, 26,2%) και η μεταφορά προβλήματος (N=52, 23,1%). Ακολουθούσε η λεκτική επίθεση (N=40, 17,8%) και με μικρή διαφορά η έντονη σωματική επίθεση (N=26, 11,6%) και η παθητική συμπεριφορά (N=30, 13,3%). Ένα ελάχιστο ποσοστό παιδιών (N=18, 8%) εμφάνισε συνεργασία για την επίλυση του προβλήματος. Μορφές κοινωνικής συμπεριφοράς Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Valid Λεκτική επίθεση 40 17,8 17,8 17,8 Ήπια σωματική επίθεση 59 26,2 26,2 44,0 Έντονη σωματική επίθεση 26 11,6 11,6 55,6 Παθητική συμπεριφορά 30 13,3 13,3 68,9 Μεταφορά προβλήματος 52 23,1 23,1 92,0 Συνεργασία 18 8,0 8,0 100,0 Total 225 100,0 100,0 Πίνακας 6. Μορφές κοινωνικής συμπεριφοράς μεταξύ των παιδιών Η δεύτερη ερευνητική μας ερώτηση ήταν: «Κατά πόσο επηρεάζει το κοινωνικοοικονομικό επίπεδο των γονέων, η οικογενειακή κατάσταση, το φύλο και η ηλικία την κοινωνική συμπεριφορά των παιδιών προσχολικής ηλικίας;» Για να απαντήσουμε αυτήν την ερώτηση συγκρίναμε τις μορφές κοινωνικής συμπεριφοράς με κάθε μία από τις υπόλοιπες μεταβλητές. Για να συγκρίνουμε τις μορφές κοινωνικής συμπεριφοράς των παιδιών με το κοινωνικο-οικονομικό επίπεδο των γονέων χρησιμοποιήσαμε το Fisher s Exact Test διότι οι μεταβλητές μας δεν πληρούσαν τις προϋποθέσεις του Chi-Square Test (βλ. Πίνακα 7). Η ανάλυση των δεδομένων έδειξε ότι δεν υπάρχει στατιστικά σημαντική σχέση ανάμεσα στις μορφές κοινωνικής συμπεριφοράς που εκδηλώνουν τα παιδιά στο ελεύθερο παιχνίδι τους και στο κοινωνικοοικονομικό επίπεδο των γονέων τους (sig. 0,876). Για να συγκρίνουμε τις μορφές κοινωνικής συμπεριφοράς των παιδιών με την οικογενειακή κατάσταση των γονέων χρησιμοποιήσαμε το Fisher s Exact Test διότι
οι μεταβλητές μας δεν πληρούσαν τις προϋποθέσεις του Chi-Square Test (βλ. Πίνακα 8). Η ανάλυση των δεδομένων έδειξε ότι δεν υπάρχει στατιστικά σημαντική σχέση ανάμεσα στις μορφές κοινωνικής συμπεριφοράς που εκδηλώνουν τα παιδιά στο ελεύθερο παιχνίδι τους και στην οικογενειακή τους κατάσταση (sig. 0,509). Chi-Square Tests Asymp. Sig. Exact Sig. (2- Exact Sig. (1- Point Value df (2-sided) sided) sided) Probability Pearson Chi-Square 14,253 a 20,817,793 Likelihood Ratio 18,853 20,531,569 Fisher's Exact Test 13,974,876 Linear-by-Linear Association 2,026 b 1,155,161,084,013 N of Valid Cases 92 a. 24 cells (80,0%) have expected count less than 5. The minimum expected count is,07. b. The standardized statistic is 1,423. Πίνακας 7. Μορφές κοινωνικής συμπεριφοράς με ΚΟΕ γονέων Chi-Square Tests Asymp. Sig. Exact Sig. (2- Exact Sig. (1- Point Value df (2-sided) sided) sided) Probability Pearson Chi-Square 19,419 a 15,195,206 Likelihood Ratio 15,392 15,424,436 Fisher's Exact Test 13,516,509 Linear-by-Linear Association 1,511 b 1,219,238,118,020 N of Valid Cases 92 a. 19 cells (79,2%) have expected count less than 5. The minimum expected count is,09. b. The standardized statistic is -1,229. Πίνακας 8. Μορφές κοινωνικής συμπεριφοράς με οικογενειακή τους κατάσταση Για να συγκρίνουμε τις μορφές κοινωνικής συμπεριφοράς των παιδιών με το φύλο των παιδιών χρησιμοποιήσαμε το Fisher s Exact Test διότι οι μεταβλητές μας δεν πληρούσαν τις προϋποθέσεις του Chi-Square Test (βλ. Πίνακα 9). Η ανάλυση των
δεδομένων έδειξε ότι υπάρχει οριακά στατιστική σημαντική σχέση ανάμεσα στις μορφές κοινωνικής συμπεριφοράς που εκδηλώνουν τα παιδιά στο ελεύθερο παιχνίδι τους και στο φύλο των παιδιών (sig. 0,048). Αξίζει να σημειωθεί ότι τα αγόρια (43,6%) εμφάνισαν μεγαλύτερα ποσοστά ήπιας σωματικής επίθεσης ενώ τα κορίτσια εμφάνισαν μεγαλύτερα ποσοστά παθητικής συμπεριφοράς (16,2%) και μεταφοράς προβλήματος (10,8%). Τα ποσοστά λεκτικής επίθεσης και συνεργασίας ήταν σχεδόν ίσα και στα δύο φύλα (βλ. Γράφημα 1). Για να συγκρίνουμε τις μορφές κοινωνικής συμπεριφοράς των παιδιών με την ηλικία των παιδιών χρησιμοποιήσαμε το Fisher s Exact Test διότι οι μεταβλητές μας δεν πληρούσαν τις προϋποθέσεις του Chi-Square Test (βλ. Πίνακα 10). Η ανάλυση των δεδομένων έδειξε ότι υπάρχει στατιστική σημαντική σχέση ανάμεσα στις μορφές κοινωνικής συμπεριφοράς που εκδηλώνουν τα παιδιά στο ελεύθερο παιχνίδι τους και στην ηλικία των παιδιών (sig. 0,001). Αξίζει να σημειωθεί ότι τα παιδιά ηλικίας 4,5 χρόνων εμφανίζουν ένα αρκετά μεγαλύτερο ποσοστό λεκτικής επίθεση (58,2%), ενώ τα μικρότερα παιδιά εμφανίζουν ένα ελαφρώς μεγαλύτερο ποσοστό ήπιας σωματικής επίθεσης (40,5%) (βλ. Γράφημα 2). Chi-Square Tests Asymp. Sig. Exact Sig. (2- Exact Sig. (1- Point Value df (2-sided) sided) sided) Probability Pearson Chi-Square 10,583 a 5,060,048 Likelihood Ratio 11,450 5,043,071 Fisher's Exact Test 10,054,048 Linear-by-Linear Association 2,478 b 1,115,119,069,017 N of Valid Cases 92 a. 7 cells (58,3%) have expected count less than 5. The minimum expected count is,80. b. The standardized statistic is 1,574. Πίνακας 9. Μορφές κοινωνικής συμπεριφοράς με φύλο Chi-Square Tests
Asymp. Sig. Exact Sig. (2- Exact Sig. (1- Point Value df (2-sided) sided) sided) Probability Pearson Chi-Square 18,004 a 5,003,001 Likelihood Ratio 20,631 5,001,001 Fisher's Exact Test 17,572,001 Linear-by-Linear Association 13,382 b 1,000,000,000,000 N of Valid Cases 92 a. 7 cells (58,3%) have expected count less than 5. The minimum expected count is,80. b. The standardized statistic is -3,658. Πίνακας 10. Μορφές κοινωνικής συμπεριφοράς με ηλικία Γράφημα 1. Μορφές κοινωνικής συμπεριφοράς με φύλο παιδιών
Γράφημα 2. Μορφές κοινωνικής συμπεριφοράς σε σχέση με την ηλικιακή ομάδα Συζήτηση Η παρούσα εργασία παρέχει μία αναλυτική περιγραφή των μορφών κοινωνικής συμπεριφοράς των παιδιών προσχολικής ηλικίας με έμφαση την επιθετικότητα κατά τη διάρκεια του ελεύθερου παιχνιδιού. Συγκρίνει τις μορφές κοινωνικής συμπεριφοράς που εμφανίζουν τα παιδιά με τους εξής παράγοντες: κοινωνικοοικονομικό επίπεδο γονέων, οικογενειακή κατάσταση, φύλο και ηλικία των παιδιών. Τα αποτελέσματα υποδεικνύουν το βαθμό που επηρεάζει ο κάθε παράγοντας την επιθετική συμπεριφορά των παιδιών προσχολικής ηλικίας. Ένα ενδιαφέρον θέμα προκύπτει από τη σύγκριση της επιθετικότητας των παιδιών με τους παράγοντες κοινωνικής και οικογενειακής επιρροής όπως το κοινωνικοοικονομικό επίπεδο των γονέων και την οικογενειακή κατάσταση των παιδιών. Η υπάρχουσα έρευνα και βιβλιογραφία τονίζει ότι το οικογενειακό περιβάλλον που μεγαλώνουν και αλληλεπιδρούν τα μικρά παιδιά παίζει σημαντικό ρόλο στη
διαμόρφωση της προσωπικότητας των παιδιών αλλά και την εμφάνιση επιθετικής συμπεριφοράς (Κάκουρος & Μανιαδάκη, 2002). Μεταξύ άλλων, το οικογενειακό περιβάλλον το διαμορφώνουν διάφοροι παράγοντες όπως το κοινωνικοοικονομικό επίπεδο των γονέων με έμφαση το μορφωτικό τους επίπεδο και το πόσα μέλη απαρτίζουν την οικογένεια. Ωστόσο, τα αποτελέσματά μας δεν υποδεικνύουν κάποια στατιστικά σημαντική σχέση ανάμεσα σε αυτούς τους παράγοντες και την εμφάνιση επιθετικών μορφών συμπεριφοράς από τα παιδιά. Αυτό το γεγονός υποδεικνύει και τεκμηριώνει ότι η εμφάνιση επιθετικής συμπεριφοράς δεν επηρεάζεται από το αν υπάρχουν άλλα αδέρφια στο οικογενειακό περιβάλλον των παιδιών. Ακόμα τεκμηριώνει το γεγονός ότι αν ένα παιδί εμφανίζει επιθετική συμπεριφορά δεν επηρεάζεται από το μορφωτικό επίπεδο των γονέων του, κάτι το οποίο ίσως να αποτελεί κοινή λογική στη σύγχρονη κοινωνία μας. Επιπροσθέτως, η υπάρχουσα έρευνα και βιβλιογραφία υποδεικνύει ότι το φύλο των παιδιών αλλά και η ηλικία τους παίζουν σημαντικό ρόλο στην εμφάνιση της επιθετικότητας (Γουργιώτου, 2008; Cole & Cole, 2002; Ζακοπούλου, Κακάρογλου & Κοσμά, 1993). Εμπειρικές μελέτες (Crick & Grotpeter, 1995) τονίζουν ότι τα αγόρια είναι πιο επιθετικά από τα κορίτσια και πιο συγκεκριμένα υπάρχει μία πιθανότητα να σπρώχνουν, να χτυπούν, να βρίσουν και να απειλούν τα άλλα παιδιά. Η παρούσα έρευνα έρχεται να τεκμηριώσει αυτό το γεγονός μέσα από τα αποτελέσματά της. Τεκμηριώνεται ότι η εμφάνιση της επιθετικότητας μεταξύ των παιδιών προσχολικής ηλικίας επηρεάζεται από το φύλο και την ηλικία τους με τη λεκτική επίθεση να εμφανίζεται περισσότερο στα μεγαλύτερα παιδιά (4,5 χρόνων) και την ήπια σωματική επίθεση να εμφανίζεται λίγο περισσότερο στα μικρότερα παιδιά (3,5 χρόνων). Αυτό το γεγονός, σημαίνει ότι τα μεγαλύτερα παιδιά προτιμούν σε μία διένεξη ή διαμάχη να αντιδράσουν λεκτικά παρά να χρησιμοποιήσουν κάποια μορφή σωματικής επιθετικότητας κάτι το οποίο το κάνουν τα μικρότερα παιδιά. Αυτό πιθανόν επηρεάζεται από το γεγονός ότι τα μεγαλύτερα παιδιά μπορούν να χειρίζονται την ομιλία τους και να εκφράζουν τα συναισθήματά τους καλύτερα και ίσως γι αυτό δε χρειάζεται να καταφεύγουν σε άλλες μορφές επιθετικών συμπεριφορών. Παράλληλα, τα αποτελέσματά μας υποδεικνύουν ότι τα αγόρια εμφανίζουν συχνότερα ήπια σωματική επίθεση σε σχέση με τα κορίτσια που εμφανίζουν
συχνότερα παθητική συμπεριφορά και μεταφορά προβλήματός σε κάποια διαμάχη με τους συνομήλικους τους. Σε αυτό το γεγονός, ίσως έρχεται να παίξει σημαντικό ρόλο τα πρότυπα της εκάστοτε κοινωνίας όπως περιγράφονται τις προηγούμενες δεκαετίες από ερευνητές (βλ. Νόβα-Καλτσούνη, 1998), κάτι το οποίο ίσως να θεωρούμε πλέον ξεπερασμένο. Σε αντίθεση με την υπόθεση της έρευνάς μας η επικρατέστερη μορφή επιθετικής συμπεριφοράς ήταν η ήπια σωματική επίθεση και η μεταφορά προβλήματος και όχι η λεκτική επίθεση. Ωστόσο, δεν υπήρχαν μεγάλες διαφορές ανάμεσα στη συχνότητα εμφάνισης των διαφορετικών μορφών επιθετικής συμπεριφοράς από τα παιδιά προσχολικής ηλικίας. Συνεπώς, δεν μπορεί να ισχυριστεί ότι κάποια συγκεκριμένη μορφή επιθετικότητας επικρατεί περισσότερο σε σύγκριση με τις υπόλοιπες. Ακόμα, σε αντίθεση πάλι με την υπόθεση της παρούσας έρευνας τα μικρότερα παιδιά εμφανίζουν μεγαλύτερα ποσοστά επιθετικότητας μόνο όταν αυτά παίρνουν τη μορφή της ήπιας σωματικής επίθεσης και όχι στο μεγαλύτερο μέρος των διαφορετικών μορφών επιθετικότητας. Μία πολύ σημαντική κατεύθυνση για περαιτέρω διερεύνηση της κοινωνικής συμπεριφοράς θα ήταν η έρευνα σχετικά με τις συνθήκες περιβάλλοντος που μεγαλώνουν τα παιδιά και τη σειρά γέννησης των παιδιών μέσα στην οικογένεια. Ακόμα, σημαντικό θα ήταν επίσης η μελέτη των υλικών υποδομών του σχολείου αλλά και του χώρου που δραστηριοποιούνται τα παιδιά. Συμπεράσματα Στην παρούσα έρευνα εξετάσαμε τις διάφορες μορφές κοινωνικής συμπεριφοράς των παιδιών προσχολικής ηλικίας, τη συχνότητα που αυτές παρουσιάζονται την ώρα του ελεύθερου παιχνιδιού και τους παράγοντες που επιδρούν σε αυτές επικεντρώνοντας περισσότερο την προσοχή μας στην επιθετικότητα. Παρατηρήσαμε συστηματικά τη συμπεριφορά των παιδιών με γνώμονα το φύλο και την ηλικία τους καθώς και με βάση την οικογενειακή τους κατάσταση και το κοινωνικο-οικονομικό επίπεδο των γονέων. Η επικρατέστερη μορφή κοινωνικής συμπεριφοράς στο χώρο της προσχολικής αγωγής ήταν η ήπια σωματική επίθεση και αμέσως μετά η μεταφορά προβλήματος. Το κοινωνικο-οικονομικό επίπεδο των γονέων και η οικογενειακή
κατάσταση των παιδιών δεν επηρεάζει την εμφάνιση της επιθετικής συμπεριφοράς που εκδηλώνουν τα παιδιά την ώρα του ελεύθερου παιχνιδιού. Ωστόσο, το φύλο του κάθε παιδιού αποτελεί μία παράμετρο που επηρεάζει οριακά την εμφάνιση της κάθε κοινωνικής συμπεριφοράς, ενώ η ηλικία των παιδιών είναι ένας παράγοντας που την επηρεάζει σημαντικά.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Bryman, A. (2008). Social Research Methods. (3 rd Ed). New York: Oxford University Press. Cole, M. & Cole, S.R. (2002). Η ανάπτυξη των παιδιών: Γνωστική και ψυχοκοινωνική ανάπτυξη κατά τη νηπιακή και μέση παιδική ηλικία. Β τόμ. Αθήνα: Τυπωθήτω. Crick, N.R. & Grotpeter, N. (1995). Relational aggression, gender and social psychological adjustment. Child Development, 66:710-722. Fiechi, G. (1994). «Ανάπτυξη-διαπαιδαγώγηση από τη γέννηση έως την εφηβεία». Λήμμα στην Επάγγελμα Μητέρα, τ.β, Αθήνα: Εκδόσεις Κεντικελένη. Γουργιώτου, Ε. (2008). «Διαχείριση προβλημάτων επιθετικής συμπεριφοράς στο νηπιαγωγείο». 2 ο Διεθνές Συνέδριο με θέμα: Νέο Εκπαιδευτικό Υλικό του ΥΠΕΠΘ- Αξιολόγηση και Διοίκηση Α /θμιας και Β /θμιας Εκπαίδευσης. Συνεδριακός Χώρος Ξενοδοχείου «Βυζαντινό» 14-16 Μαρτίου. Άρτα: Πανεπιστήμιο Πατρών, σσ. 356-365. Ζακοπούλου, Α., Κακάρογλου, Ν. & Κοσμά, Β. (2010). Βασικές αρχές προγραμματισμού και δράσης στην προσχολική αγωγή. Δ Εκδ. Αθήνα: ΠΑ.ΣΥ.ΒΝ. Θεοδότου, Ε. (2010). «Εκπαίδευση και παιχνίδι στην προσχολική αγωγή: Το δίλημμα του ελεύθερου η καθοδηγούμενου παιχνιδιού». 2 ο Διεθνές Συνέδριο Προσχολικής Αγωγής: Σύγχρονες Τάσεις και Προοπτικές στην Προσχολική Αγωγή και Εκπαίδευση τους 21 ου αιώνα. Συνεδριακός Χώρος Hotel DU LAC 22-24 Οκτωβρίου. Ιωάννινα: Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων. Κάκουρος, Ε & Μανιαδάκη, Κ. (2002). Ψυχοπαθολογία παιδιών και εφήβων: Αναπτυξιακή προσέγγιση. Αθήνα: Τυπωθήτω. Μυλώσης, Δ. & Πατσούρη, Σ. (2005). Προγράμματα ανάπτυξης της ατομικής και κοινωνικής υπευθυνότητας των μαθητών στο σχολείο. Επιθεώρηση Εκπαιδευτικών Θεμάτων,10:156-172. Νόβα-Καλτσούνη, Χ. (1998). Κοινωνικοποίηση: Η γένεση του κοινωνικού υποκειμένου. Αθήνα: Gutenberg.
Τσιπλητάρης, Α. (2001). Η κοινωνικοποίηση του παιδιού: Μία ψυχοκοινωνιολογική προσέγγιση στα πλαίσια της οικογένειας και του σχολείου. Αθήνα: Ατραπός. Χατζηγεωργιάδου, Σ. (2005). Το πρότυπο των διαπροσωπικών σχέσεων μέσα από τον Παράρτημα ψυχισμό του παιδιού. Επιθεώρηση Εκπαιδευτικών Θεμάτων, 10:145-155. Σε αυτό το σημείο παραθέτουμε το ερωτηματολόγιο που δώσαμε στους γονείς και τον πίνακα που χρησιμοποιήσαμε για την παρατήρησή μας. Ερωτηματολόγιο 1. Φύλο Άνδρας: Γυναίκα 2. Ηλικία 18-30 31-40 41-50 51 και πάνω 3. Εκπαίδευση Πρωτοβάθμια ΤΕΙ Μεταπτυχιακό 4. Εργασία Ιδιωτικός τομέας Πανεπιστήμιο Ελεύθερος επαγγελματίας Δεν εργάζομαι 5. Επάγγελμα Δευτεροβάθμια Διδακτορικό 6. Αριθμός παιδιών στην οικογένεια Δημόσιος τομέας Συνταξιούχος 1 2 3 4 πάνω από 4 Πίνακας παρατήρησης Όνομα Παιδί 1 Παιδί 2 Παιδί 3 Παιδί 4 Παιδί 5 Παιδί 6 Παιδί 7 Παιδί 8 Παιδί 9 Παιδί 10 Λεκτική επίθεση Ήπια σωματική επίθεση Έντονη σωματική επίθεση Παθητική συμπεριφορά Μεταφέρει το πρόβλημα Συνεργασία για επίλυση προβλήματος