Πολιτική Θεωρία Δρ. Κωνσταντίνος Αδαμίδης
Θεωρητικές προσεγγίσεις -Ως «προσεγγίσεις» εννοούμε διαφορετικούς τρόπους κατανόησης, «σύνολα στάσεων, αντιλήψεων και πρακτικών, οι οποίες ορίζουν ένα συγκεκριμένο τρόπο εφαρμογής της πολιτικής επιστήμης» (Marsh & Stoker, 2010). -Πρόκειται για σχολές σκέψης που επηρεάζουν τον τρόπο με τον οποίο μελετούμε την πολιτική επιστήμη, διαμορφώνουμε ερωτήματα και περιορίζουμε τις αναμενόμενες απαντήσεις. -Εξετάζονται πέντε προσεγγίσεις: θεσμική, συμπεριφορική, δομική, ορθολογικής επιλογής και ερμηνευτική.
Η θεσμική προσέγγιση (institutional approach) -Σύγκριση κυβερνητικών θεσμών: βασική δραστηριότητα της πολιτικής επιστήμης και, ειδικότερα, της συγκριτικής πολιτικής (πηγή: Hague και Harrop, 2011) -Οι θεσμοί έχουν ιδιαίτερη σημασία στις φιλελεύθερες δημοκρατίες καθ ότι τα άτομα εκχωρούν εξουσία σε θεσμούς-σύνολα κανόνων. -Αφετηρία της θεσμικής ανάλυσης είναι ότι οι ρόλοι έχουν μεγαλύτερη σημασία από τους ανθρώπους που τους ενσαρκώνουν. Εξ ου και αναφερόμαστε στον θεσμό της προεδρίας (ενίοτε αντί στο άτομο- Πρόεδρο), στη νομοθετική εξουσία (αντί στο άτομο-νομοθέτη) κλπ.
Η θεσμική προσέγγιση (institutional approach) -Οι θεσμοί διαθέτουν κανόνες τους οποίους τα μέλη τους είναι υποχρεωμένα να τηρούν. Συνεπώς, κατά τη θεσμική προσέγγιση, διαμορφώνουν συμπεριφορές. -Η παραδοχή αυτή βασίζεται σε δύο επιχειρήματα: 1) Μέσω της παροχής ωφελειών και ευκαιριών, οι θεσμοί διαμορφώνουν τα συμφέροντα των στελεχών τους (π.χ. ο τρόπος με τον οποίο πρέπει να συμπεριφέρεται ένας υποψήφιος βουλευτής προκειμένου να εκλεγεί). 2) Η διαρκής επαφή ανάμεσα στους εργαζόμενους ενθαρρύνει την ανάδειξη μιας θεσμικής κουλτούρας ή συγκεκριμένης οπτικής των πραγμάτων, που μετατρέπει τα στελέχη σε αποτελεσματική «μονάδα μάχης» (π.χ. οι εσωτερικές διαδικασίες που διαμορφώνει μία κυβερνητική υπηρεσία για την κατανομή του φόρτου εργασίας).
Η θεσμική προσέγγιση (institutional approach) -Επιπλέον, οι θεσμοί δημιουργούν μοντέλα επαναλαμβανόμενων συμπεριφορών, άρα και προσδοκίες, η εκπλήρωση των οποίων δημιουργεί την αντίληψη ότι διατηρείται η ομαλότητα. -Π.χ. η εσπευσμένη επίσκεψη ενός αρχηγού κράτους σε μια πληγείσα από φυσική καταστροφή περιοχή: η παρουσία του αρχηγού δεν θα επιλύσει τα προβλήματα, η μη παρουσία του όμως ενδεχόμενα να προκαλέσει απογοήτευση στους κατοίκους που προσδοκούν τη στήριξή του. -Επίσης, οι επαναλαμβανόμενες συμπεριφορές και οι διαμορφωθείσες προσδοκίες δημιουργούν και γνώση για την αντιμετώπιση συγκεκριμένων καταστάσεων. Π.χ. όταν προκύψει μια έκτακτη κατάσταση διερωτόμαστε «τι είχαμε κάνει την προηγούμενη φορά που συνέβη το ίδιο», για να αποφασίσουμε πώς θα την αντιμετωπίσουμε.
Η θεσμική προσέγγιση (institutional approach) -Η επανάληψη αυτή εδραιώνει τους θεσμούς, τους παρέχει κύρος, μέσω της διαδικασίας της θεσμοποίησης. (πηγή: Hague και Harrop, 2011) -Όταν ένας θεσμός επιτελεί συστηματικά μια αποδεκτή λειτουργία, αποκτά αντοχή στον χρόνο. -Το παρελθόν θέτει περιορισμούς στο παρόν. -Οι θεσμοί διαμορφώνουν το «κανονικό» και το «αποδεκτό σε μια κοινωνία. -Προσφέρουν δε το στοιχείο της προβλεψιμότητας και, άρα, της σταθερότητας και της ασφάλειας στα πλαίσια μιας κοινωνίας.
Η συμπεριφορική προσέγγιση (behavioral approach) -Κεντρικός πυλώνας της συμπεριφορικής προσέγγισης (που άνθισε κατά τη δεκαετία του 60): «η πηγή όλων είναι ο άνθρωπος» και όχι οι θεσμοί (Eulau, 1963). -Στόχος των συμπεριφοριστών είναι η αξιοποίηση στατιστικών τεχνικών για την ανακάλυψη επιστημονικών γενικεύσεων σχετικά με τις ατομικές πολιτικές τάσεις και συμπεριφορές. -Μέσα από την προσέγγιση του συμπεριφορισμού αναδείχθηκαν οι κοινωνικές μετρήσεις/σφυγμομετρήσεις, μέσω των οποίων επιχειρείται η ανάδειξη μοντέλων συμπεριφοράς/στάσεων της κοινής γνώμης έναντι της πολιτικής διαδικασίας.
Η συμπεριφορική προσέγγιση (behavioral approach) -Σταδιακά, η συνειδητοποίηση του ότι η ατομική συμπεριφορά από μόνη της αδυνατεί να εξηγήσει αρκετά φαινόμενα στην πολιτική, επέφερε ένα «πάντρεμα» μεταξύ θεσμικής προσέγγισης και συμπεριφορικής προσέγγισης. -Π.χ. πώς το εκλογικό σύστημα μιας χώρας μπορεί να επηρεάσει τη συμπεριφορά των ψηφοφόρων: οι ψηφοφόροι είναι πιο πιθανό να τιμωρήσουν ένα κυβερνόν κόμμα για την κακή κατάσταση της οικονομίας όταν η κυβέρνηση είναι μονοκομματική, παρά όταν ασκείται η εξουσία από κυβέρνηση συνασπισμού (Duch και Stevenson, 2008). -Σε κάθε περίπτωση, ο αμιγής συμπεριφορισμός θεωρείται ξεπερασμένη προσέγγιση: υπερβολικά επιστημονική και πολύ λίγο πολιτική/αναλυτική.
Η δομική προσέγγιση (structural approach) -Η δομική προσέγγιση επιχειρεί να εστιάσει στις σχέσεις ανάμεσα σε διακριτές ομάδες η κάθε μια των οποίων διατηρεί τα δικά της συμφέροντα (γραφειοκρατία, κοινωνικές τάξεις, Εκκλησίες, στρατός κ.λπ.). -Ως δομή ορίζεται η διάρθρωση ενός συνόλου, δηλαδή το είδος των σχέσεων και των αλληλεπιδράσεων που αναπτύσσονται μεταξύ των μονάδων. -Η μεταβολή στον σχηματισμό των συμφερόντων οδηγεί σε μεταβολές στις σχέσεις μεταξύ των ομάδων. (πηγή: Hague και Harrop, 2011) -Αν και οι δομιστές (ή στρουκτουραλιστές) επιχειρούν να αναλύσουν τα συμφέροντα των επί μέρους μονάδων, εν τούτοις το ενδιαφέρον τους εστιάζεται στο σύνολο.
Η δομική προσέγγιση (structural approach) -Σε αντίθεση με τους συμπεριφοριστές, όργανο των δομιστών δεν είναι το μικροσκόπιο, αλλά το μακροσκόπιο. -Τα επιμέρους στοιχεία του συνόλου έχουν μικρότερη σημασία απ ό,τι το σύνολο. Τα άτομα είναι δημιουργήματα της δομής, η οποία επηρεάζει τη συμπεριφορά τους, και όχι το αντίθετο. -Κατ αντιστοιχία, στη διεθνή πολιτική οι δομιστές αποδίδουν έμφαση όχι στις ιδεολογικές παραδοχές και στην προσωπικότητα των ληπτών αποφάσεων σε κάθε κράτος, αλλά στην κατανομή ισχύος μεταξύ των κρατών.
Η δομική προσέγγιση (structural approach) -Στον πυρήνα του στρουκτουραλισμού συναντάμε την προσήλωση στις αντικειμενικές σχέσεις ανάμεσα σε ομάδες και κοινωνίες. -Υποστηρίζει δε ότι οι σχηματισμοί των κοινωνικών σχέσεων διαμορφώνουν, επιβάλλουν όρια και ενδυναμώνουν τους δρώντες με προβλέψιμους τρόπους. -Απορρίπτει προσεγγίσεις που αποδίδουν πολιτικά αποτελέσματα σε πολιτισμικές και ψυχολογικές καταστάσεις, διαδικασίες λήψης αποφάσεων ή άλλα χαρακτηριστικά που απαντώνται στο ατομικό επίπεδο ανάλυσης.
Η δομική προσέγγιση (structural approach) -Βασική αδυναμία της δομικής προσέγγισης, η αμφίβολη δυνατότητα ακριβούς ορισμού των κοινωνικών συμφερόντων. -Τα διάφορα συμφέροντα αντιμετωπίζονται συχνά ως δρώντες, οδηγώντας σε αμφισβητήσιμες γενικεύσεις που χρήζουν τεκμηρίωσης μέσω της ιστορικής έρευνας. -Εν τούτοις, όταν έχει τη μορφή ιστορικής ανάλυσης, έχει αποδώσει ερευνητικούς καρπούς στα πλαίσια της πολιτικής επιστήμης.
Η προσέγγιση της ορθολογικής επιλογής (rational choice approach) -Η προσέγγιση αυτή μας επαναφέρει στο ατομικό επίπεδο ανάλυσης. -Βλέπει την πολιτική ως το αποτέλεσμα της στρατηγικής αλληλεπίδρασης των ατόμων, καθώς όλοι οι δρώντες επιδιώκουν να μεγιστοποιήσουν την επίτευξη των δικών τους στόχων. -Έμφαση στα συμφέροντα των ατόμων, τα οποία τείνουν σε δεδομένες συνθήκες να επιλέγουν μεταξύ διαφόρων επιλογών εκείνη που θα τους αποφέρει το μεγαλύτερο δυνατό κέρδος.
Η προσέγγιση της ορθολογικής επιλογής (rational choice approach) -Οι θεωρητικοί της προσέγγισης της ορθολογικής επιλογής υποστηρίζουν ότι ο συνδυασμός της ορθολογικότητας (δηλαδή της επιδίωξης μεγιστοποίησης του οφέλους) και του ατομικού συμφέροντος διευκολύνουν την πρόβλεψη της συμπεριφοράς του ατόμου. -Η εν λόγω προσέγγιση βασίζεται στην αρχή του μεθοδολογικού ατομικισμού που προνοεί ότι, προκειμένου να καταλήγει σε ερμηνείες, η πολιτική επιστήμη θα πρέπει να μελετά τις προτιμήσεις και τη συμπεριφορά των ατόμων. Ακόμα και η μελέτη των θεσμών και των οργανωμένων συνόλων θα πρέπει να βασίζεται στην παραδοχή ότι αυτά αποτελούν σύνολα ατόμων, η συμπεριφορά των οποίων καθορίζει τη φύση τους.
Η προσέγγιση της ορθολογικής επιλογής (rational choice approach) Συχνά η προσέγγιση αυτή έρχεται αντιμέτωπη με το πρόβλημα της συλλογικής δράσης: επιμέρους άτομα δεν συντονίζονται για την επίτευξη του καλύτερου δυνατού αποτελέσματος για όλους και προτιμούν τα συμπεριφέρονται ατομικά, μη ρισκάροντας τις όποιες απώλειες τυχόν επιφέρει η συλλογική συμπεριφορά (π.χ. η συνειδητή επιλογή πολλών ατόμων να ζουν με τρόπο που ρυπαίνει το περιβάλλον). (πηγή: Hague και Harrop, 2011)
Η προσέγγιση της ορθολογικής επιλογής (rational choice approach) -Πολύ ενδιαφέρον παράδειγμα υιοθέτησης της προσέγγισης της ορθολογικής επιλογής είναι η μελέτη του Anthony Dawns για τα πολιτικά κόμματα στη δημοκρατία. -Ο Dawns υποστηρίζει ότι τα πολιτικά κόμματα, ως ομάδες ατόμων που επιδιώκουν την εξουσία, μπορούν να τοποθετηθούν επί ενός άξονα δεξιάςαριστεράς όπου δεξιά ίσον πλήρως ελεύθερη οικονομία της αγοράς και αριστερά ίσον πλήρης κρατικός έλεγχος. Οφείλουν όμως να συμβαδίζουν με τις επιδιώξεις της κοινωνίας για να μπορούν να αποκομίζουν πολιτικά οφέλη. -Σύμφωνα με το βασικό σενάριο του Dawns, η κοινή γνώμη κατατείνει προς το κέντρο του φάσματος, με αποτέλεσμα τόσο τα δεξιά, όσο και τα αριστερά κόμματα να τείνουν προς κεντρώες πολιτικές.
Η προσέγγιση της ορθολογικής επιλογής (rational choice approach) -Βασική αδυναμία της προσέγγισης της ορθολογικής επιλογής είναι ότι υποθέτει ότι τα άτομα είναι απολύτως λογικά κατά τη στάθμιση των επιλογών τους. Συχνά ο παράγον λογική περιορίζεται από εσωτερικούς ή εξωτερικούς (συστημικούς) παράγοντες. -Εν τούτοις, αποτελεί εξαιρετικά υποβοηθητικό εργαλείο για την κατανόηση των γενικών αρχών στις οποίες βασίζεται η ανθρώπινη συμπεριφορά, αλλά και η συμπεριφορά των οργανωμένων συνόλων (π.χ. των κρατών).
Η ερμηνευτική προσέγγιση (interpretive approach) -Η ερμηνευτική προσέγγιση εξετάζει τις ιδέες που έχουν οι πολιτικοί δρώντες για την πολιτική διαδικασία. -Δεν υπάρχει καμία πολιτική πραγματικότητα ανεξάρτητη από τις νοητικές κατασκευές μας, οι οποίες μπορούν να εξεταστούν για να αξιολογήσουμε τον αντίκτυπο των ιδεών. -Το πολιτικό πλαίσιο συναπαρτίζεται από τις ιδέες τις οποίες μοιράζονται τα μέλη της πολιτικής κοινότητας.
Η ερμηνευτική προσέγγιση (interpretive approach) -Μια πιο συντηρητική εκδοχή της ερμηνευτικής προσέγγισης υποστηρίζει ότι οι ιδέες δεν αποτελούν τον ίδιο τον πολιτικό κόσμο, αλλά έναν ανεξάρτητο παράγοντα που τον επηρεάζει. -Ενώ η ορθολογική επιλογή εξετάζει τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι επιχειρούν να υλοποιήσουν τους στόχους τους, η ερμηνευτική προσέγγιση εστιάζει στη διαμόρφωση των στόχων και θεωρεί ότι οι ερμηνείες ανήκουν στο ομαδικό και όχι στο ατομικό επίπεδο. -Σύμφωνα με τον Finnemore, τα συμφέροντα δεν βρίσκονται «εκεί έξω», αλλά κατασκευάζονται μέσω της κοινωνικής αλληλεπίδρασης. Οι ιδέες προηγούνται των υλικών παραγόντων διότι η αξία που αποδίδεται σε αυτούς είναι και αυτή μια ιδέα.
Η ερμηνευτική προσέγγιση (interpretive approach) -Π.χ. είναι το κράτος μία οντότητα υλικής φύσεως, που μπορεί να γίνει νοητή εκτός της σφαίρας των ιδεών (όπως π.χ. μια λίμνη ή ένα βουνό); Τα σύνορα δεν υπάρχουν από τη φύση, αλλά κατασκευάζονται από τους ανθρώπους επί χάρτου. -Η υλική επίδραση του κράτους επί των ανθρωπίνων ζωών (π.χ. φόροι, καταστολή) αποτελεί το αποτέλεσμα ενός κόσμου κατασκευασμένου από εμάς, ο οποίος ως τέτοιος- μπορεί να αλλάξει. -Η κονστρουκτιβιστική προσέγγιση αποτελεί την κατηγορία της ερμηνευτικής προσέγγισης με την μεγαλύτερη ίσως επιρροή στην πολιτική επιστήμη. Κατά τον Parsons, η κονστρουκτιβιστική προσέγγιση υποστηρίζει ότι οι άνθρωποι κάνουν το Α ή το Β εξ αιτίας ορισμένων «κοινωνικών κατασκευών»: ιδεών, πεποιθήσεων, κανόνων, ταυτοτήτων κ.α.
Η ερμηνευτική προσέγγιση (interpretive approach) -Η ερμηνευτική προσέγγιση αποδεικνύεται εξαιρετικά χρήσιμη για την κατανόηση της ύπαρξης διαφορετικών νοημάτων της ίδιας έννοιας αναλόγως του κοινωνικού πλαισίου (π.χ. αλλιώς νοείται η έννοια «αριστερά» στις ΗΠΑ και αλλιώς στην ηπειρωτική Ευρώπη). -Εν τούτοις, δεν είναι υποβοηθητική της ανάγκης για δημιουργία ερμηνευτικών μοντέλων που να εξηγούν και να προβλέπουν την ανθρώπινη συμπεριφορά και τα αποτελέσματα συγκεκριμένων ενεργειών/διαδικασιών. -Η ερμηνεία του νοήματος της πολιτικής δράσης πρέπει να εκλαμβάνεται ως σημείο αφετηρίας και όχι ως κατάληξη της πολιτικής ανάλυσης.