Ι ΡΥΜΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ & ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ FOUNDATION FOR ECONOMIC & INDUSTRIAL RESEARCH Τ. Καρατάση 11, 117 42 Αθήνα, Tηλ.: 210 92 11 200-10, Fax: 210 92 33 977 11 T. Karatasi, 117 42 Athens, Greece, Tel.: +30-210-92 11 200-10, Fax: +30-210-92 33 977 ΟΙ ΠΡΟΣ ΙΟΡΙΣΤΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΙΑΜΟΡΦΩΣΗΣ ΤΩΝ ΤΙΜΩΝ ΤΩΝ ΠΕΤΡΕΛΑΙΟΕΙ ΩΝ ΙΟΥΝΙΟΣ 2009

Η µελέτη εκπονήθηκε από τον ρ. Αλκιβιάδη Κορρέ µε τη συνεργασία των Γιώργου Μανιάτη, Svetoslav Danchev και Νίκου Παρατσιώκα. Την επιστηµονική επίβλεψη είχε ο Επιστηµονικός ιευθυντής του ΙΟΒΕ, Καθηγητής Ιωάννης Στουρνάρας. Copyright 2009 Ίδρυµα Οικονοµικών & Βιοµηχανικών Ερευνών Απαγορεύεται η µε οιονδήποτε τρόπο ανατύπωση ή µετάφραση οποιουδήποτε µέρους της µελέτης, χωρίς την άδεια του εκδότη. Ίδρυµα Οικονοµικών και Βιοµηχανικών Ερευνών (IOBE) Τσάµη Καρατάσου 11, 117 42 Αθήνα Tηλ.: (210 9211200-10), Fax: (210 9228130 & 210 9233977) E-mail: iobe@iobe.gr - URL: http://www.iobe.gr 2

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΠΡΡΟΛΟΓΓΟΣΣ...5 ΚΕΦΑΛΑΙΙΟ 11:: Ταα δδι ιιεεθθννή ααποοθθέέµαατταα πεεττρρεελλααί ίοουυ κκααι ιι οοι ι πρροοοοπττι ιικκέέςς εεπάάρρκκεει ιιααςς.7 1.1 1.2 Η εξέλιξη των αποθεµάτων πετρελαίου...7 Η επάρκεια πετρελαίου και οι προοπτικές...9 1.3 Υποκατάστατα του πετρελαίου... 10 ΚΕΦΑΛΑΙΙΟ 22:: Η δδι ιιααδδρροοµή ττοουυ πεεττρρεελλααί ίίοουυ ααπόό ττηνν εεξξόόρρυυξξη σττηνν ααννττλλί ίίαα... 13 2.1 Από την εξόρυξη στην κατανάλωση... 13 2.2 Η εξάρτηση από τις εισαγωγές αργού πετρελαίου και πετρελαιοειδών... 17 ΚΕΦΑΛΑΙΙΟ 33:: Η δδι ιιααµόόρρφωση ττωνν ττι ιιµώνν... 21 3.2 Η συµπεριφορά της διεθνούς αγοράς αργού πετρελαίου... 23 3.3 Η εσωτερική αγορά προϊόντων πετρελαίου... 28 3.4 Η διαµόρφωση τιµών προϊόντων πετρελαίου στην εσωτερική αγορά... 29 3.5 Τρόπος ιαµόρφωσης των Εγχώριων Τιµών Λιανικής... 31 3.5.1 Τιµές ιυλιστηρίου...35 3.5.2 Φόροι και ασµοί...46 3.5.3 Μικτά Περιθώρια Εταιρειών Εµπορίας και Πρατηριούχων...49 3.6 Σύγκριση Τιµών καυσίµων µεταξύ Ελλάδας και Χωρών της ΕΕ-27... 51 3.7 Εµπειρική Ανάλυση Των Προσδιοριστικών Παραγόντων ιαµόρφωσης Των Τιµών Λιανικής Αµόλυβδης Βενζίνης και Πετρελαίου Κίνησης...57 3.8 Σύγκριση Τελικών Τιµών Καταναλωτή ανά Νοµό της Ελληνικής Επικράτειας... 69 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: οµικοί παράγοντες που επηρεάζουν τις τιµές των πετρελαιοειδών στην Ελληνική αγορά... 75 4.1 4.2 Ιστορική ανασκόπηση της Ελληνικής αγοράς πετρελαιοειδών... 75 Η δοµή της αγοράς στη διύλιση (Αγορά Α)... 79 4.3 Η δοµή της αγοράς στη χονδρική εµπορία πετρελαιοειδών (Αγορά Β)... 82 4.4 Η δοµή της αγοράς στη λιανική (Αγορά Γ)... 86 4.5 Προβλήµατα της Ελληνικής αγοράς πετρελαιοειδών... 89 ΣΣΥΜΠΕΡΡΑΣΣΜΑΤΑ... 92 3

4

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Το ζήτηµα της διαµόρφωσης των τιµών στα προϊόντα πετρελαίου, και κυρίως της αµόλυβδης βενζίνης, του πετρελαίου κίνησης και του πετρελαίου θέρµανσης, επανέρχεται συχνά στην επικαιρότητα, ιδιαίτερα όταν παρατηρούνται αυξήσεις των τιµών στα πρατήρια βενζίνης. Οι αυξήσεις αυτές φυσικά επηρεάζουν δυσµενώς την οικονοµική κατάσταση των τελικών καταναλωτών, καθώς σηµαντικό µέρος των δαπανών πολλών νοικοκυριών προορίζεται για την αγορά των αναγκαίων ποσοτήτων πετρελαιοειδών. Η ανελαστικότητα (τουλάχιστον βραχυχρονίως) της ζήτησης των συγκεκριµένων προϊόντων ως προς την τιµή τους, απόρροια σε µεγάλο βαθµό της έλλειψης υποκατάστατων που παρατηρείται στην κατανάλωση πετρελαιοειδών στον κλάδο των µεταφορών και του υψηλού κόστους υποκατάστασης των πηγών ενέργειας για θέρµανση, επιδεινώνει το πρόβληµα για τους τελικούς καταναλωτές, οι οποίοι µάλιστα δεν µπορούν να αντισταθµίσουν τον κίνδυνο από τις έντονες µεταβολές των τιµών. Επιπλέον, αλυσιδωτές επιδράσεις από αυξήσεις στις τιµές των πετρελαιοειδών προκύπτουν σε όλο το οικονοµικό σύστηµα, λόγω της αύξησης του κόστους παραγωγής στη βιοµηχανία, στο εµπόριο και στις υπηρεσίες, τουλάχιστον στους κλάδους όπου η ενεργειακή ένταση είναι υψηλή. Οι ανοδικές κινήσεις των τιµών κρίνονται από το µεγαλύτερο µέρος του κοινού και των ΜΜΕ ως αδικαιολόγητες και µη αποδεκτές και θεωρούνται αποτέλεσµα, µεταξύ άλλων, της έλλειψης ανταγωνισµού και της «κερδοσκοπίας» των επιχειρήσεων που δραστηριοποιούνται σε όλο το φάσµα της αλυσίδας παραγωγής και διακίνησης των πετρελαιοειδών. Από την άλλη πλευρά στις περιπτώσεις εκείνες που η ανοδική πορεία των διεθνών τιµών του αργού πετρελαίου ακολουθείται από υποχώρηση, προβάλλεται το επιχείρηµα ότι το πλαίσιο λειτουργίας της αγοράς πετρελαιοειδών οδηγεί σε µείωση στις τιµές των πετρελαιοειδών η οποία είτε καθυστερεί, είτε δεν είναι ανάλογη σε µέγεθος της µείωσης στην τιµή του αργού πετρελαίου. Οι προσεγγίσεις αυτές δεν βασίζονται σε τεκµηριωµένη και αναλυτική επεξεργασία των δεδοµένων ούτε σε βαθύτερη γνώση της αγοράς και µπορεί να οδηγούν σε παραπληροφόρηση του καταναλωτικού κοινού, άµεση συνέπεια της οποίας είναι η δηµιουργία λανθασµένων εντυπώσεων για το σύνολο του κλάδου και εντάσεων σε πολιτικό επίπεδο. 5

Η κατανόηση του τρόπου διαµόρφωσης των τιµών στην αγορά πετρελαιοειδών, µέσω της ανάδειξης των παραγόντων που καθορίζουν το επίπεδο των τιµών σε όλη τη διαδροµή των πετρελαιοειδών από την πηγή στον τελικό καταναλωτή, αλλά και η διαχρονική ανάλυση της εξέλιξης των τιµών στην Ελλάδα, τόσο συγκριτικά µε τις µεταβολές σε θεµελιώδεις παράγοντες, όσο και σε σχέση µε την εξέλιξη των τιµών σε άλλες αγορές, είναι απαραίτητη για το σχετικό δηµόσιο διάλογο, διότι τοποθετεί τη συζήτηση στο σωστό πλαίσιο. Με την παρούσα µελέτη επιχειρείται η καταγραφή, τεκµηρίωση και αξιολόγηση, µε τρόπο κατανοητό για το ευρύ κοινό, όλων εκείνων των παραγόντων που οδηγούν τη διαµόρφωση των τιµών των προϊόντων πετρελαίου σε κάθε στάδιο της αλυσίδας διακίνησης και η ανάδειξη εκείνων των δοµικών χαρακτηριστικών της ελληνικής αγοράς που επηρεάζουν τις τιµές µέχρι τον τελικό καταναλωτή. 6

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1:: Τα διιεθνή αποθέµατα πετρελαίίου καιι οιι προοπτιικές επάρκειιας 1.1 Η εξέλιξη των αποθεµάτων πετρελαίου Τα διεθνή αποθέµατα πετρελαίου έχουν διπλασιαστεί από το 1980 ( ιάγραµµα 1.1). Αυτή η αύξηση, όµως, οφείλεται κυρίως σε αναθεωρήσεις των διαθέσιµων ποσοτήτων σε υφιστάµενα κοιτάσµατα. Τα νέα κοιτάσµατα στη µεγάλη τους πλειοψηφία ευρίσκονται πλέον σε περιοχές που παρουσιάζουν αυξηµένη δυσκολία στην εκµετάλλευση λόγω του βάθους και των εγγενών δυσκολιών κατά την άντληση του ποσοστού εκείνου του πετρελαίου από την πετρελαιοπηγή το οποίο είναι δυνατόν να αντληθεί. Ως γνωστόν ένα σηµαντικό τµήµα του πετρελαίου είναι ασύµφορο να αντληθεί και κατά συνέπεια παραµένει στη γη. ιάγραµµα 1.1: ιαπιστωµένα αποθέµατα (proven reserves) αργού πετρελαίου 1.600 1.400 1.200 δις. βαρέλια 1.000 800 600 400 200 0 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Πηγή: Energy Information Administration, Επεξεργασία στοιχείων: ΙΟΒΕ Το έτος κατά το οποίο οι νέες ανακαλύψεις πετρελαίου άρχισαν να υπολείπονται της ζήτησης για πετρέλαιο ήταν το 1980 και έκτοτε η κατάσταση παραµένει ελλειµµατική ( ιάγραµµα 1.2). 7

ιάγραµµα 1.2: Προσθήκες σε διαπιστωµένα αποθέµατα από νέα κοιτάσµατα και παραγωγή πετρελαίου, 1960-2006 δις. βαρέλια ανά έτος δις. βαρέλια Νέα κοιτάσµατα Παραγωγή Συσσωρευµένες ανακαλύψεις Συσσωρευµένη παραγωγή Πηγή: International Energy Agency, World Energy Outlook 2008 Είναι χαρακτηριστικό ότι από το 1980 δεν έχει ανακαλυφθεί ούτε ένα πραγµατικά µεγάλο κοίτασµα πετρελαίου όπως µπορεί κανείς να διαπιστώσει από το ιάγραµµα 1.3. ιάγραµµα 1.3: Νέα κοιτάσµατα ανά µέγεθος αποθεµάτων (εκ. βαρέλια) Πηγή: Jean Laherrere, 2003 Με τη συνεχιζόµενη εξερεύνηση για πετρέλαιο ανακαλύπτονται κοιτάσµατα µικρού και µεσαίου µεγέθους, αλλά όπως ελέχθη ανωτέρω οι ανακαλύψεις γιγαντιαίων κοιτασµάτων πετρελαίου (µαύρη καµπύλη) φαίνεται ότι αποτελεί παρελθόν. 8

Ταυτόχρονα, η ζήτηση πετρελαίου, όπως εκτιµά η International Energy Agency αναµένεται ότι θα αυξάνεται µε ρυθµό 1% ετησίως. 1 H εξυπηρέτηση της αυξανόµενης παγκόσµιας ζήτησης ενέργειας συνδυάζεται µε την εκµετάλλευση µικρότερων κοιτασµάτων ή ακόµα και µη συµβατικών πηγών πετρελαίου, όπου το κόστος εξόρυξης είναι αισθητά υψηλότερο. Αυτή η εξέλιξη αναµένεται να επιδράσει αυξητικά στις διεθνείς τιµές του αργού πετρελαίου µακροπρόθεσµα. 1.2 Η επάρκεια πετρελαίου και οι προοπτικές Η φάση της λεγόµενης Κορύφωσης του Πετρελαίου (Peak Oil) επέρχεται όταν επιτευχθεί η µεγίστη εξόρυξη παγκοσµίως, πέραν της οποίας ο ρυθµός εξόρυξης εισέρχεται σε φάση µόνιµης καθόδου. Η έκφραση προέρχεται από την καµπύλη παραγωγής ενός κοιτάσµατος πετρελαίου, που ακολουθεί τυπικά µια πορεία εκθετικής αύξησης αµέσως µετά τα πρώτα στάδια άντλησης, η οποία όµως κορυφώνεται και µετά σηµειώνει σταδιακή µείωση. Η ταχύτητα µείωσης της παραγωγής είναι µικρότερη στα µεγαλύτερα κοιτάσµατα, όπου ο λόγος της κορύφωσης προς τα συνολικά αποθέµατα είναι µικρότερος. Επίσης, ο ρυθµός µείωσης αυξάνεται µε το βάθος στα παράκτια κοιτάσµατα. Ο σταθµισµένος µέσος όρος του ρυθµού µείωσης σε 580 µεγάλα κοιτάσµατα τα οποία έχουν περάσει τη φάση κορύφωσης ανέρχεται σε 5,1% ανά έτος (3,4% για υπεργιγάντια, 6,5% για γιγάντια και 10,4% για µεγάλα κοιτάσµατα). 2 Σύµφωνα µε αισιόδοξες προβλέψεις διεθνών οίκων η κορύφωση εξόρυξης πετρελαίου διεθνώς πρέπει να φτάσει στο ανώτατο σηµείο της περί το έτος 2020, ή λίγο αργότερα, γεγονός το οποίο θα σηµάνει µεγάλης έκτασης αλλαγές στον τρόπο µε τον οποίον λειτουργεί ενεργειακά ολόκληρος ο κόσµος σήµερα. Αντίθετα, σύµφωνα µε απαισιόδοξες προβλέψεις, η κορύφωση είτε έχει ήδη επέλθει, είτε βρισκόµαστε αυτή την εποχή στο ανώτατο σηµείο της καµπύλης µε ορατή πλέον την προοπτική µειώσεων στην παραγωγή κατά τα επόµενα χρόνια. Οι µακροχρόνιες εξελίξεις οι οποίες θα ακολουθήσουν µια περίοδο ανεπάρκειας πετρελαίου ξεφεύγουν από το πλαίσιο αυτής της µελέτης µεν, αλλά αντιλαµβάνεται κανείς ότι δεν πρόκειται να είναι αµελητέες. Ένας επιπλέον παράγοντας που επιφέρει 1 International Energy Agency, World Energy Outlook 2008 2 Ibid. 9

τη σταδιακή απεξάρτηση από το πετρέλαιο προέρχεται από την προσπάθεια καταπολέµησης της κλιµατικής αλλαγής. Τα µέτρα για µείωση των εκποµπών αερίων θερµοκηπίου στις µεταφορές έχουν ακόµα περιορισµένη έκταση. Ανεξαρτήτως εάν οι µεταφορές ενταχθούν στα συστήµατα εµπορίας δικαιωµάτων αερίων ή επιλεχθεί η λύση επιβολής περιβαλλοντικού φόρου, η επέκταση των µέτρων καταπολέµησης της κλιµατικής αλλαγής αναµένεται να επιδεινώσει την ανταγωνιστική θέση των προϊόντων πετρελαίου. Η προοπτική µαζικής παραγωγής ηλεκτροκίνητων οχηµάτων τα οποία φορτίζονται από το ηλεκτρικό δίκτυο καθιστά όλες τις πηγές ενέργειας υποκατάστατα του πετρελαίου µακροπρόθεσµα. 1.3 Υποκατάστατα του πετρελαίου Σύµφωνα µε τα παραπάνω ήδη έχουν αρχίσει να διαφαίνονται οι πρώτες ενδείξεις ότι η εξόρυξη του πετρελαίου δεν θα µπορέσει να ακολουθήσει τους ρυθµούς αύξησης της ζήτησης για πρωτογενή ενέργεια κατά τις επόµενες δεκαετίες. Τίθεται ευθέως το ερώτηµα µε ποιον τρόπο πρόκειται να εξυπηρετηθούν οι παγκόσµιες ανάγκες για ενέργεια. Το ιάγραµµα 1.4 απεικονίζει την αναµενόµενη εξέλιξη της ζήτησης για πρωτογενή ενέργεια ανά πηγή σε περίπτωση που δεν ληφθούν επιπρόσθετα µέτρα πολιτικής. ιάγραµµα 1.4: Αναµενόµενη εξέλιξη της ζήτησης για πρωτογενή ενέργεια, Σενάριο αναφοράς 18 16 14 δις. τ.ι.π. 12 10 8 6 Άλλες ανανεώσιµες Βιοµάζα και απορρίµµατα Υδροηλεκτρική Πυρηνική ενέργεια Φυσικό αέριο Πετρέλαιο Λιγνίτης και λιθάνθρακας 4 2 0 1980 2000 2006 2015 2030 Πηγή: ΙΕΑ, World Energy Outlook 2008, Επεξεργασία στοιχείων: ΙΟΒΕ 10

Σε παγκόσµιο επίπεδο και σε περίπτωση που ληφθούν επιπρόσθετα µέτρα πολιτικής το µερίδιο του πετρελαίου αναµένεται να πέσει περίπου στο 30% της ακαθάριστης κατανάλωσης. Μικρό µέρος της υποκατάστασης αναµένεται να καλυφθεί από ανανεώσιµες πηγές ενέργειας (ΑΠΕ) (+1,4%). Ουσιαστικότερη είναι η αύξηση του µεριδίου των στερεών καυσίµων (+2,8%). ιάγραµµα 1.6: Η µελλοντική σύνθεση των πηγών ενέργειας στην παγκόσµια ακαθάριστη κατανάλωση, Σενάριο αναφοράς ΙΕΑ 100% 90% 80% 70% Πυρηνική ενέργεια ΑΠΕ Φυσικό αέριο 60% 50% 40% Λιγνίτης και λιθάνθρακας 30% 20% 10% 0% Πετρέλαιο 2006 2030 Πηγή: ΙΕΑ, World Energy Outlook 2008, Επεξεργασία στοιχείων: ΙΟΒΕ Στην Ελλάδα το πετρέλαιο, το φυσικό αέριο και τα στερεά καύσιµα κάλυψαν συνολικά περίπου το 94% της ακαθάριστης ζήτησης για ενέργεια το 2007 ( ιάγραµµα 1.5). Αξιοσηµείωτο είναι το γεγονός της εξαιρετικά µικρής συµµετοχής των ανανεώσιµων πηγών ενέργειας στη συνολική ακαθάριστη κατανάλωση. 11

ιάγραµµα 1.5: Η σύνθεση των πηγών ενέργειας στην ακαθάριστη κατανάλωση στην Ελλάδα, 2007 Λιγνίτης και λιθάνθρακας 27% Φυσικό αέριο 10% Καθαρές εισαγωγές ηλεκτρικής ενέργειας 1% Βιοµάζα και απορρίµµατα 3% Πετρέλαιο 58% ΑΠΕ 5% Υδροηλεκτρική 0,7% Ηλιακή 0,48% Αιολική 0,47% Γεωθερµία 0,04% Πηγή: ΥΠΑΝ, Επεξεργασία στοιχείων: ΙΟΒΕ Στο σηµείο αυτό αξίζει να υπενθυµίσουµε τη στρατηγική της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την Ενέργεια και το Περιβάλλον, όπως έχει διαµορφωθεί µε χρονικό ορίζοντα το 2020. Η στρατηγική αυτή, εκτός από την κατ ελάχιστο 20% µείωση των εκποµπών αερίων θερµοκηπίου σε σχέση µε τα επίπεδα του 1990 και τη βελτίωση κατά 20% της ενεργειακής απόδοσης (µη δεσµευτικός στόχος), περιλαµβάνει την αύξηση της συµµετοχής των ΑΠΕ στο ενεργειακό ισοζύγιο της ΕΕ-27 σε 20% της τελικής χρήσης (από το 8,5% περίπου που είναι σήµερα), µε συµµετοχή των βιοκαυσίµων και άλλων «καθαρών» πηγών ενέργειας (fuel cells, υδρογόνο) κατά 10% τουλάχιστον στις µεταφορές. Συµπερασµατικά µπορούµε να αναφέρουµε ότι το µέγεθος των αποθεµάτων πετρελαίου σε συνδυασµό µε τη ζήτηση για τα προϊόντα του, συνιστούν καίριους παράγοντες αβεβαιότητας που προσδιορίζουν τη συµπεριφορά της διεθνούς αγοράς πετρελαίου και κατευθύνουν τη διαµόρφωση των τιµών. Οι νέες ανακαλύψεις κοιτασµάτων πετρελαίου υπολείπονται της αύξησης της ζήτησης για πετρέλαιο από το έτος 1980. Έκτοτε δεν έχει ανακαλυφθεί ούτε ένα πραγµατικά µεγάλο κοίτασµα. Εάν δεν έχει ήδη επέλθει το σηµείο κορύφωσης του πετρελαίου, αυτό αναµένεται να συµβεί στα επόµενα δέκα µε δεκαπέντε χρόνια. Η έλλειψη πετρελαίου και η ανάγκη αντιµετώπισης της κλιµατικής αλλαγής αναµένεται να είναι τα δυο σοβαρότερα ζητήµατα που θα επηρεάσουν τον κλάδο πετρελαιοειδών και τη διαµόρφωση των τιµών των προϊόντων πετρελαίου µακροπρόθεσµα. 12

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2:: Η διιαδροµή του πετρελαίίου από την εξόρυξη στην αντλίία 2.1 Από την εξόρυξη στην κατανάλωση Το πετρέλαιο που κατά τον Ηρόδοτο χρησιµοποιήθηκε στα τείχη και τους πύργους της Βαβυλώνας πριν από τέσσερις χιλιετηρίδες και στην Κίνα για τη θέρµανση της άλµης στην παραγωγή αλατιού, ευρίσκεται σε υγρή µορφή σε πολυάριθµα µέρη του κόσµου και είναι το ευρύτερα χρησιµοποιούµενο σήµερα ορυκτό για την παραγωγή ενέργειας. Μορφές κηροζίνης για την καύση σε λάµπες ήταν σε παραγωγή ήδη από τον 9ο µ.χ. αιώνα, ενώ η γνωστή µας άσφαλτος χρησιµοποιήθηκε ευρέως για την επικάλυψη των οδών της αρχαίας Βαγδάτης. Η διαδροµή του πετρελαίου παρουσιάζεται στο ιάγραµµα 2.1. Μέρος των τελικών προϊόντων πετρελαίου που καταναλώνονται στην Ελληνική αγορά εισάγεται κατευθείαν από τις διεθνείς αγορές πετρελαιοειδών χωρίς να περάσει από τις Ελληνικές εταιρείες διύλισης. Ταυτόχρονα, µέρος των πετρελαιοειδών που παράγεται στην Ελλάδα παρακάµπτει τις εταιρείες εµπορίας. ιάγραµµα 2.1: Η αλυσίδα αξίας του πετρελαίου (από την σκοπιά της Ελληνικής αγοράς) ΕΞΟΡΥΞΗ ΙΥΛΙΣΗ ΕΜΠΟΡΙΑ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΙΥΛΙΣΤΗΡΙΑ ΚΟΙΝΟΠΡΑΞΙΕΣ ΠΡΑΤΗΡΙΩΝ *και ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΑ ΠΡΑΤΗΡΙΑ ΑΡΓΟ ΠΕΤΡΕΛΑΙΟ (ΕΙΣΑΓΩΓΕΣ) ΕΙΣΑΓΩΓΕΣ ΤΕΛΙΚΩΝ ΠΡΟΪΟΝΤΩΝ ΙΥΛΙΣΤΗΡΙΑ ΑΛΛΟ ΑΠΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΕΣ ΕΜΠΟΡΙΑΣ ΠΕΤΡΕΛΑΙΟ- ΕΙ ΩΝ ΕΞΑΓΩΓΕΣ ΙΕΘΝΕΙΣ ΠΩΛΗΣΕΙΣ - Αεροπλοΐα - Ναυτιλία ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΑΓΟΡΑ - Πρατήρια - Μεταπωλητές - Βιοµηχανία Πηγή: ΙΟΒΕ. * Απευθείας στους πρατηριούχους σύµφωνα µε το Ν.3335/2005. 13

Παρά τη πιθανή ύπαρξη κοιτασµάτων πετρελαίου σε διάφορα σηµεία της Ελλάδας και τη µικρή µονάδα άντλησης πετρελαίου στον Πρίνο, η Ελλάδα δεν θεωρείται πετρελαιοπαραγωγός χώρα. Αντίθετα, εισάγει το σύνολο του πετρελαίου που χρησιµοποιεί, µόνο που σήµερα ένα µεγάλο ποσοστό του εισαγόµενου πετρελαίου είναι σε µορφή αργού, ενώ πριν από πενήντα χρόνια το σύνολο των εισαγωγών ήταν υπό µορφή προϊόντων πετρελαίου. Αναφορικά µε τη διαδικασία της εξόρυξης µπορούµε να επισηµάνουµε ότι ο κύκλος εκµετάλλευσης µιας πετρελαιοπηγής διακρίνεται σε πέντε στάδια: Προγραµµατισµός Γεώτρηση Ολοκλήρωση εργασιών (εργασίες που επιτρέπουν την άντληση) Παραγωγή Εγκατάλειψη Η εγκατάλειψη γίνεται κατά κανόνα ενώ εξακολουθεί να υπάρχει πετρέλαιο στην πετρελαιοπηγή του οποίου όµως η άντληση έχει καταστεί ασύµφορη. Αυτό σηµαίνει ότι το σύνολο των εξόδων που συνεπάγεται η διαδικασία από την εξεύρεση του πετρελαίου µέχρι και την εγκατάλειψη πρέπει να καλυφθεί από την ποσότητα η οποία τελικά καθίσταται δυνατόν να αντληθεί. Η έναρξη παραγωγής συνεπάγεται την ανάγκη µεταφοράς του αργού πετρελαίου, αποθήκευσης, διύλισης, αποθήκευσης των προϊόντων πετρελαίου, περαιτέρω µεταφοράς των προϊόντων για την κατά τόπους κατανάλωση, αποθήκευση στις τοπικές εγκαταστάσεις πετρελαιοειδών και τελική µεταφορά στο χώρο κατανάλωσης. Η ολοκλήρωση αυτής διαδικασίας συνεπάγεται κόστος σε κάθε ένα από τα στάδιά της, ενώ, κατά περίπτωση, τα στάδια αυτά µπορεί να είναι περισσότερα. Πέρα από το κόστος το οποίο προκύπτει κατά τη διέλευση του πετρελαίου και των προϊόντων του από κάθε στάδιο, υπάρχουν πολλά σηµεία στα οποία η ιδιοκτησία του αλλάζει χέρια, οπότε τίθεται ζήτηµα αύξησης στο κόστος λόγω εµπορικού κέρδους. Πάντως, µια καθετοποιηµένη πολυεθνική εταιρεία πετρελαίου που έχει τις δικές της πετρελαιοπηγές, δικά της πλοία, δικά της διυλιστήρια, δικές της τοπικές εγκαταστάσεις, δικά της βυτιοφόρα αυτοκίνητα και εν τέλει δικά της πρατήρια βενζίνης, ενώ παραµένει συνεχώς ιδιοκτήτρια, στην πράξη δεν διαφέρει πολύ από την 14

περίπτωση της εµπορίας σε κάθε στάδιο κατά την οποία το ιδιοκτησιακό καθεστώς αλλάζει συνεχώς διότι η διέλευση του πετρελαίου πραγµατοποιείται από ανεξάρτητα κέντρα κέρδους (profit centers) µέσα στην ίδια την εταιρεία. Η διάκριση συνεπώς µεταξύ των δύο τύπων δεν έχει ιδιαίτερη σηµασία. Τα τελευταία χρόνια η σηµασία του κόστους παραγωγής και του εµπορικού κόστους στη διαµόρφωση των διεθνών τιµών έχει υποχωρήσει δραµατικά, καθώς έχει προστεθεί µια νέα κατηγορία προσαύξησης της τιµής αυτού του προϊόντος, η οποία είναι τα παράγωγα συµβόλαια (derivatives). Όπως έχει συµβεί και σε άλλα διεθνή αγαθά (commodities) το πετρέλαιο και τα προϊόντα του έχουν καταστεί αντικείµενο κερδοσκοπίας µέσω των παραγώγων σε σηµαντική έκταση, σε σηµείο µάλιστα που τα παράγωγα να θεωρούνται από ορισµένους αποκλειστικά υπεύθυνα για τις πρόσθετες υπερβολικές ανατιµήσεις στην τιµή του πετρελαίου οι οποίες έπληξαν τις οικονοµίες όλου του κόσµου, αµέσως πριν ενσκήψει η χρηµατοπιστωτική κρίση. Η αποσύνδεση της τιµής του αργού πετρελαίου από το κόστος είναι τόσο ισχυρή ώστε η αξία των συναλλαγών σε συµβόλαια παραγώγων µε υποκείµενο αγαθό το αργό πετρέλαιο είναι πολλαπλάσια της αξίας των φυσικών παραδόσεων του προϊόντος. Κατά συνέπεια η εµπλοκή της Ελλάδος στη διαµόρφωση των τιµών του αργού πετρελαίου και των πετρελαιοειδών που χρησιµοποιεί είναι από ασήµαντη έως µηδενική. Ολόκληρο το κοστολογικό κοµµάτι που αρχίζει από την εξερεύνηση πετρελαίου και τελειώνει µε την πώληση ενός φορτίου αργού µε τελικό προορισµό την Ελλάδα παραµένει εκτός χειρισµού. Αντίθετα, το «Ελληνικό» κοµµάτι του κόστους αρχίζει µε την αγορά της ποσότητας πετρελαίου, συνεχίζεται µε τη ναύλωση του πλοίου που θα φέρει το πετρέλαιο στην Ελλάδα και ολοκληρώνεται µε τη διύλιση και πώληση προϊόντων πετρελαίου κάθε είδους στον τελικό καταναλωτή. Θα πρέπει να επισηµανθεί ότι το κόστος εισαγωγής του αργού πετρελαίου σε συνδυασµό µε το κόστος διύλισης, τις υπόλοιπες λειτουργικές δαπάνες και τις µεταβολές στην αποτίµηση των αποθεµάτων προσδιορίζει το συνολικό κόστος των εγχώριων διυλιστηρίων. Όµως, η λειτουργία των διυλιστηρίων σε µια διεθνοποιηµένη αγορά συνεπάγεται την πώληση των προϊόντων όχι µε κριτήριο το κόστος των προϊόντων πετρελαίου που αυτά παράγουν, αλλά µε βάση τις τιµές των προϊόντων πετρελαίου που διαµορφώνονται διεθνώς. Αυτό σηµαίνει ουσιαστικά ότι για δεδοµένη ποιότητα προϊόντος στον προσδιορισµό της διεθνούς τιµής για κάθε 15

προϊόν λαµβάνεται υπόψη το κόστος της πρώτης ύλης (αργό πετρέλαιο) µαζί µε το οριακό περιθώριο διύλισης, δηλαδή το κόστος του (οριακού ή πιο ακριβού) διυλιστηρίου που καλύπτει τις ζητούµενες ποσότητες πετρελαιοειδών. Αν αυτό συµβαίνει να είναι µικρότερο του κόστους των εγχώριων διυλιστηρίων τότε τα εγχώρια διυλιστήρια εµφανίζουν ζηµιά. Αν είναι µεγαλύτερο τότε απολαµβάνουν κέρδη. Για το λόγο αυτό τα διυλιστήρια επιδιώκουν τη συνεχή βελτίωση της αποτελεσµατικότητάς τους προκειµένου να επωφελούνται στις περιπτώσεις που το περιθώριο διύλισης που επιτυγχάνουν δεν ξεπερνά αυτό που διαµορφώνεται στη διεθνή αγορά. Όπως θα αναλυθεί διεξοδικά στο επόµενο κεφάλαιο, η διαµόρφωση των τιµών των προϊόντων πετρελαίου παρακολουθείται στη χώρα µας σε τρία στάδια: Κατά το στάδιο πώλησης από το διυλιστήριο προς τις εταιρείες εµπορίας πετρελαιοειδών, µε τις αποκαλούµενες τιµές ex refinery, και τα πρατήρια µε απ ευθείας πρόσβαση όπως προβλέπει ο Ν. 3335/2005 Κατά το στάδιο πώλησης από τις εταιρείες εµπορίας προς τους κατόχους άδειας Λιανικής (πρατήρια καυσίµων και πωλητές πετρελαίου θέρµανσης) και σε τελικούς καταναλωτές (βιοµηχανία κ.λπ.) και Κατά το στάδιο πώλησης από τους κατόχους άδειας Λιανικής (πρατήρια καυσίµων και πωλητές Πετρελαίου Θέρµανσης) στους τελικούς καταναλωτές Στα υπόλοιπα κράτη µέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης δεν υπάρχει παρόµοια διαφάνεια στον τρόπο διαµόρφωσης των τιµών στα τρία στάδια της αλυσίδας αξίας, καθώς συχνά δεν υφίσταται διαχωρισµός των δραστηριοτήτων διύλισης και εµπορίας πετρελαιοειδών. 16

2.2 Η εξάρτηση από τις εισαγωγές αργού πετρελαίου και πετρελαιοειδών Η Ελλάδα, αλλά και η Ε.Ε. στο σύνολό της, είναι καθαρά εισαγωγικές περιοχές όσον αφορά το αργό πετρέλαιο. Αυτό αποτελεί άµεση απόρροια του γεγονότος ότι οι ποσότητες του παραγόµενου αργού πετρελαίου είναι τελείως ανεπαρκείς για να ικανοποιηθεί η εσωτερική ζήτηση ( ιάγραµµα 2.2). ιάγραµµα 2.2: Ισοζύγιο αργού πετρελαίου, 2007 Ελλάδα EE-27-60% -40% -20% 0% 20% 40% 60% Αλλαγές αποθεµάτων Παραγωγή Εισαγωγές Εξαγωγές Ακαθάριστη κατανάλωση Πηγή: Eurostat, Επεξεργασία στοιχείων: ΙΟΒΕ Η εξάρτηση από εισαγόµενο αργό πετρέλαιο όχι µόνο δεν µειώνεται, αλλά χρόνο µε το χρόνο καθίσταται πιο έντονη ( ιάγραµµα 2.3). Οι κυριότερες χώρες προέλευσης του εισαγόµενου αργού πετρελαίου στην Ελλάδα είναι το Ιράν και η Ρωσία, ενώ µικρότερα µερίδια έχουν η Σαουδική Αραβία, η Λιβύη, το Καζακστάν και άλλες πετρελαιοπαραγωγές χώρες. 17

ιάγραµµα 2.3: Καθαρές εισαγωγές προς ακαθάριστη κατανάλωση αργού πετρελαίου* 110% 105% 100% 95% 90% 85% 80% 75% 70% 65% 60% 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 ΕΕ-27 Ελλάδα * Αναλογία άνω του 100% υποδηλώνει αναπλήρωση των εγχώριων αποθεµάτων Πηγή: Eurostat, Επεξεργασία στοιχείων: ΙΟΒΕ Από την άλλη πλευρά η κατάσταση στο χώρο των προϊόντων πετρελαίου τόσο στην Ελλάδα όσο και στην ΕΕ-27 είναι αρκετά πιο ισορροπηµένη, συνέπεια της ιδιαίτερα ανεπτυγµένης βιοµηχανίας διυλίσεως πετρελαίου ( ιάγραµµα 2.5). Πάντως, στην Ελλάδα η εισαγωγική εξάρτηση στα µεσαία κλάσµατα (π.χ. ντίζελ) είναι υψηλότερη συγκριτικά µε τα υπόλοιπα προϊόντα πετρελαίου. ιάγραµµα 2.4: Εισαγωγές αργού πετρελαίου στην Ελλάδα ανά χώρα προέλευσης, 2007 Λιβύη 11% Καζακστάν 6% Ιράκ 1% Νιγηρία 1% Αζερµπαϊτζάν 0% Ιράν 32% Σουδική Αραβία 17% Πηγή: Eurostat, Επεξεργασία στοιχείων: ΙΟΒΕ Ρωσία 32% 18

ιάγραµµα 2.5: Καθαρές εισαγωγές προς εγχώρια κατανάλωση (inland market consumption) προϊόντων πετρελαίου* 25% 20% 15% 10% 5% 0% 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007-5% -10% ΕΕ-27 Ελλάδα * Αρνητική αναλογία υποδηλώνει ότι το συγκεκριµένο έτος οι εξαγωγές υπερβαίνουν τις εισαγωγές (σε τόνους ισοδύναµου πετρελαίου) Πηγή: Eurostat, Επεξεργασία στοιχείων: ΙΟΒΕ ιάγραµµα 2.6: Ακαθάριστες εισαγωγές προς εγχώρια κατανάλωση (inland market consumption) προϊόντων πετρελαίου 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 ΕΕ-27 Ελλάδα Πηγή: Eurostat, Επεξεργασία στοιχείων: ΙΟΒΕ Η απάντηση στο εδώ τιθέµενο ερώτηµα κατά πόσον αυτή η πολύ µεγάλη εξάρτηση από το εισαγόµενο πετρέλαιο πρόκειται να αλλάξει στο ορατό µέλλον είναι σαφώς αρνητική ενόψει του πολύ χαµηλού ποσοστού που αντιπροσωπεύουν οι ανανεώσιµες 19

πηγές ενέργειας στην Ελλάδα, στην Ε.Ε. αλλά και στον υπόλοιπο κόσµο. Ο µεγάλος φόβος των κυβερνήσεων όλου του κόσµου είναι το ενδεχόµενο του συνδυασµού µειούµενης προσφοράς πετρελαίου και αυξανόµενης ζήτησης διεθνώς να οδηγήσει στο εγγύς µέλλον σε πολύ υψηλότερες τιµές από αυτές που έχουµε συνηθίσει, οι οποίες όµως θα προκύπτουν καθαρά από τις δυνάµεις της αγοράς και όχι από την κερδοσκοπία. 20

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3:: Η διιαµόρφωση των τιιµών 3.1 Οι παράγοντες προσδιορισµού των τιµών του αργού πετρελαίου και των προϊόντων του Οι έντονες διακυµάνσεις των τιµών στις παγκόσµιες αγορές αργού πετρελαίου κατά τη διάρκεια της περασµένης χρονιάς προσέλκυσαν το έντονο ενδιαφέρον κυβερνήσεων, επιχειρήσεων και κοινής γνώµης. Η κατά καιρούς επικέντρωση της προσοχής στις εξελίξεις στις αγορές πετρελαίου δεν είναι τυχαία: η σηµασία των τιµών του αργού πετρελαίου και των παράγωγων προϊόντων του, για την οικονοµία και την επιβάρυνση των οικογενειακών προϋπολογισµών, είναι τεράστια. Η αύξηση των τιµών του πετρελαίου εντείνει τις πληθωριστικές πιέσεις λόγω των αλυσιδωτών επιδράσεων στο κόστος που προκαλεί στο οικονοµικό σύστηµα, επιβαρύνοντας τη θέση επιχειρήσεων και καταναλωτών. Η αβεβαιότητα που προκαλούν οι έντονες διακυµάνσεις, διαταράσσει τον προγραµµατισµό επενδυτικών δραστηριοτήτων και µπορεί να οδηγήσει τις οικονοµίες σε αστάθεια, ακόµα και σε ύφεση. Επιπλέον, σηµαντικές πολιτικές, όπως η βελτίωση της ενεργειακής αποδοτικότητας και η καταπολέµηση της κλιµατικής αλλαγής επηρεάζονται έµµεσα από τις συνθήκες στις διεθνείς αγορές πετρελαίου. Μετά την κατακόρυφη άνοδο των τιµών, η πτώση που ακολούθησε ήταν το ίδιο έντονη, σε συντονισµό µε τις εξελίξεις που έλαβαν χώρα σε µια σειρά άλλων αγορών εµπορευµάτων (αγροτικά προϊόντα, µέταλλα) και υπηρεσιών (π.χ. ναυλαγορά) και υπό την πίεση της οικονοµικής κρίσης που µόλις είχε εκδηλώσει τα πρώτα σηµάδια ως προς την ένταση που θα είχε. Ακόµα και σήµερα όµως οι τιµές βρίσκονται σε ένα επίπεδο που δεν δικαιολογείται από τα θεµελιώδη δεδοµένα της αγοράς. Το ενδιαφέρον ερώτηµα που σχετίζεται µε το αντικείµενο της παρούσας µελέτης αφορά στους παράγοντες που προσδιορίζουν το επίπεδο και τις διακυµάνσεις των τιµών στις διεθνείς αγορές αργού πετρελαίου και των προϊόντων αυτού. Όσον αφορά 21

στο αργό πετρέλαιο, µπορούµε να διαχωρίσουµε αυτούς τους παράγοντες µε κριτήριο το χρονικό ορίζοντα της ανάλυσης, σε τρία επίπεδα [1] : Στο βραχυχρόνιο επίπεδο, οι τιµές αργού πετρελαίου µετρητοίς (spot) διαµορφώνονται σε επίπεδο στο οποίο η ανισορροπία προσφοράς και ζήτησης, όπως αυτή εκφράζεται από την πραγµατική δυνατότητα των αποθεµάτων να καλύψουν τις ζητούµενες ποσότητες, τείνει να εξαλειφθεί. Όµως, ως εξαιρετικά σηµαντικός παράγοντας τα τελευταία χρόνια έχουν αναδειχθεί οι συναλλαγές σε προθεσµιακά συµβόλαια (futures) και δικαιώµατα (options) µε υποκείµενο αγαθό το αργό πετρέλαιο και τα προϊόντα του. Οι προθεσµιακές τιµές (futures prices) διαδραµατίζουν ένα θεµελιώδη ρόλο στη διαδικασία «ανακάλυψης» των τιµών στις αγορές µετρητοίς (price discovery) και επηρεάζονται έντονα από τις προσδοκίες σχετικά µε τις µελλοντικές συνθήκες προσφοράς και ζήτησης του προϊόντος, το µέγεθος των αποθεµάτων, την παραγωγική δυναµικότητα του OPEC, τις γεωπολιτικές εξελίξεις και την πολιτική αστάθεια που αυτές προκαλούν. Οι τιµές µετρητοίς και οι προθεσµιακές τιµές βρίσκονται σε στενή αλληλεξάρτηση, αφού οι δυνατότητες διενέργειας arbitrage τις ευθυγραµµίζουν ταχύτατα όταν διαταράσσεται η σχέση ισορροπίας που τις συνδέει. εν θα πρέπει επίσης να µας διαφεύγει το γεγονός ότι το πετρέλαιο ως εµπόρευµα η τιµή του οποίου διαµορφώνεται σε οργανωµένες αγορές εµπορευµάτων, έχει προσελκύσει το ενδιαφέρον της επενδυτικής κοινότητας ως µια εναλλακτική µορφή επένδυσης και ανταγωνίζεται ευθέως µε τις µετοχικές αξίες και τα χρεόγραφα σταθερού εισοδήµατος. Όλοι αυτοί οι παράγοντες συνεισφέρουν στην αύξηση της αστάθειας και των διακυµάνσεων που παρατηρούνται στις τιµές βραχυχρονίως. Σε µεσοπρόθεσµο ορίζοντα τα θεµελιώδη µεγέθη της αγοράς διαδραµατίζουν έναν περισσότερο σηµαντικό ρόλο. Η παγκόσµια ζήτηση αργού πετρελαίου και πετρελαιοειδών, το µέγεθος της δυναµικότητας παραγωγής που δεν χρησιµοποιείται, το µέγεθος των αποθεµάτων και της παραγωγής των εκτός OPEC κρατών, καθώς και οι προθέσεις του OPEC και οι στόχοι των τιµών που θέτει, αποτελούν τους παράγοντες που επηρεάζουν µεσοπρόθεσµα τις τιµές. Αποτελεί εµπειρική παρατήρηση το γεγονός ότι οι τιµές τείνουν µεσοπρόθεσµα να εµφανίζουν συµπεριφορά επιστροφής στο µέσο (mean reversion), ο οποίος αποτελεί το επίπεδο της τιµής που δικαιολογείται από τη συνεκτίµηση όλων των [1] Drollas P.L., The outlook for oil, 13 th IENE Conference, Athens, November 2008. 22

θεµελιωδών µεγεθών της αγοράς. Και εδώ όµως ο ρόλος των προθεσµιακών τιµών παραµένει σηµαντικός. Στη µακροχρόνια περίοδο, τον κυριότερο προσδιοριστικό παράγοντα του επιπέδου των τιµών αποτελούν οι συνθήκες προσφοράς και ειδικότερα το µακροχρόνιο οριακό κόστος παραγωγής. Οι συνθήκες προσφοράς επηρεάζονται µε τη σειρά τους από τις ανακαλύψεις νέων κοιτασµάτων, τις προσθήκες στα αποθέµατα και το ρυθµό εξάντλησης των αποθεµάτων, την πρόσβαση στα αποθέµατα, την τεχνολογική πρόοδο, τις επενδύσεις εκσυγχρονισµού και επέκτασης της παραγωγικής δυναµικότητας, την πολιτική του OPEC, τις τάσεις της ζήτησης και την προσφορά των πετρελαιοπαραγωγών κρατών που δεν είναι µέλη του OPEC. Η ζήτηση αργού πετρελαίου στην ουσία αποτελεί την έκφραση των επιθυµητών ποσοτήτων προϊόντων πετρελαίου που ζητούνται στις αγορές για την κάλυψη των ενεργειακών κυρίως αναγκών και τη διασφάλιση του ενεργειακού εφοδιασµού. Οι τιµές των προϊόντων πετρελαίου αντανακλούν τις διακυµάνσεις στις διεθνείς τιµές του αργού πετρελαίου, αλλά όχι απόλυτα. Επιπρόσθετοι παράγοντες όπως οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις, οι προδιαγραφές των προϊόντων, η διυλιστική ικανότητα και η επάρκεια της βιοµηχανίας διύλισης σε συνδυασµό µε τη σύνθεση και εποχικότητα της ζήτησης, οι καιρικές συνθήκες κ.ά., υπεισέρχονται στον προσδιορισµό των τιµών των προϊόντων πετρελαίου δηµιουργώντας µεγαλύτερες ή µικρότερες αποκλίσεις µεταξύ των διεθνών τιµών αργού πετρελαίου και πετρελαιοειδών 3.2 Η συµπεριφορά της διεθνούς αγοράς αργού πετρελαίου Ιστορικά, οι τιµές του αργού πετρελαίου χαρακτηρίζονται από µια µακροχρόνια σταθερότητα η οποία όµως κατά περιόδους διαταράσσεται. Το συγκεκριµένο προϊόν είχε αποδειχθεί σε πολλές περιπτώσεις στο παρελθόν ευαίσθητο σε παγκόσµιες κρίσεις, πολιτικές µεταβολές, πολέµους και ούτω καθεξής λόγω της µεγάλης ανελαστικότητας της ζήτησης ως προς την τιµή, γεγονός που οφείλεται κατά µεγάλο µέρος στην έλλειψη υποκατάστατων. Κατά τις τελευταίες δεκαετίες κυρίαρχο ρόλο στη διαµόρφωση των τιµών αργού πετρελαίου διεθνώς έχει παίξει ο OPEC (Οrganization of Oil Producing Countries) ο οποίος κυρίως συντονίζει τα επίπεδα 23