Περιεχόμενα Πρόλογος... 7 Εισαγωγή... 9 Πώς να διαβάσετε αυτό το βιβλίο... 11 Απλές συμβουλές για την ώρα των εξετάσεων... 13 Βασικές γνώσεις για τους βοηθούς ιατρικών εργαστηρίων... 15 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΡΩΤΗΣΕΩΝ... 17 Α Τήρηση αρχείου εργαστηρίου... 19 Β Οδηγίες στους εξεταζόμενους... 21 Γ Λήψη και παραλαβή δειγμάτων... 27 Δ Προετοιμασία και συντήρηση δειγμάτων... 35 Ε Προετοιμασία υλικών, αντιδραστηρίων και οργάνων... 41 ΣΤ Χειρισμός οργάνων και συσκευών... 57 Ζ Φροντίδα τήρησης κανόνων υγιεινής και ασφάλειας στο εργαστήριο... 71 Η Καθαρισμός και αποστείρωση σκευών... 83 Θ Εκτέλεση απλών αιματολογικών εξετάσεων... 91
6 ΒΟΗΘΟΣ ΒΙΟΧΗΜΙΚΟΥ ΚΑΙ ΜΙΚΡΟΒΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟΥ I Εκτέλεση απλών μικροβιολογικών εξετάσεων... 119 IΑ Εκτέλεση απλών ανοσολογικών εξετάσεων... 151 IB Εκτέλεση απλών βιοχημικών εξετάσεων... 161
Πρόλογος Το παρόν σύγγραμμα απευθύνεται κατά κύριο λόγο στους απόφοιτους ΙΕΚ της ειδικότητας Ιατρικών και Βιολογικών Εργαστηρίων Βιοχημικού και Μικροβιολογικού Εργαστηρίου, οι οποίοι προετοιμάζονται για τις εξετάσεις πιστοποίησης. Η ανάγκη δημιουργίας αυτού του συγγράμματος προέκυψε μέσω της καθημερινής σχεδόν επαφής μας με σπουδαστές αυτής της ειδικότητας. Προσωπική μας διαπίστωση είναι ότι σε όλες τις ειδικότητες, αλλά ειδικά σε αυτήν του Βοηθού Ιατρικών και Βιολογικών Εργαστηρίων Βιοχημικού και Μικροβιολογικού Εργαστηρίου, ο ΟΕΕΚ προσδιορίζει την επάρκεια κάθε υ- ποψηφίου και καθορίζει τη μελλοντική επαγγελματική του αποκατάσταση με βάση την αξιολόγησή του σε ένα συγκεκριμένο αριθμό κατηγοριοποιημένων ερωτήσεων, οι οποίες στερούνται τυποποιημένης και ολοκληρωμένης απάντησης. Το αποτέλεσμα είναι οι σπουδαστές να αναγκάζονται να καταφεύγουν σε μια πληθώρα ιατρικών συγγραμμάτων προκειμένου να καλύψουν κατά το δυνατόν το υπάρχον κενό. Προσπάθειά μας, κατόπιν σχετικής παράκλησης των μαθητών μας, ήταν η σχηματοποίηση σε όσο το δυνατόν περισσότερο χρηστική μορφή και με όσο το δυνατόν πιο απλουστευμένη και κατανοητή γλώσσα ενός βασικού άξονα πάνω στον οποίο μπορεί να στηριχτεί ο σπουδαστής, προκειμένου να διατυπώσει με σαφήνεια και ακρίβεια τις γνώσεις που πρέπει αναμφισβήτητα να διαθέτει κατά το τέλος της διετούς του φοίτησης.
8 ΒΟΗΘΟΣ ΒΙΟΧΗΜΙΚΟΥ ΚΑΙ ΜΙΚΡΟΒΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟΥ Οι απαντήσεις που περιέχονται σε αυτό το βιβλίο δίνουν χρηστικές και πολύτιμες πληροφορίες, όχι μόνο σε σπουδαστές αλλά και σε απλούς ανθρώπους, οι οποίοι επιθυμούν να προσεγγίσουν διάφορα καθημερινά θέματα υγείας. Ευχόμαστε κάθε επιτυχία στους αναγνώστες αυτού του βιβλίου, όντας σίγουροι ότι θα συναντήσουν σε αυτό έναν πολύτιμο βοηθό.
Πώς να διαβάσετε αυτό το βιβλίο Αυτό το βιβλίο περιέχει κάποιες απλές συμβουλές, οι οποίες μπορεί να αποδειχτούν πολύτιμες για την ώρα των εξετάσεων. Επίσης περιέχει της ερωτήσεις πιστοποίησης για την ειδικότητα Βοηθών Ιατρικών και Βιολογικών Εργαστηρίων, χωρισμένες σε 12 κατηγορίες, βάσει του προγράμματος σπουδών του ΟΕΕΚ. Οι κατηγορίες αυτές των ερωτήσεων είναι: 1. Τήρηση αρχείου εργαστηρίου. 2. Οδηγίες στους εξεταζόμενους. 3. Λήψη και παραλαβή δειγμάτων. 4. Προετοιμασία και συντήρηση δειγμάτων. 5. Προετοιμασία υλικών, αντιδραστηρίων και οργάνων. 6. Χειρισμός οργάνων και συσκευών. 7. Φροντίδα τήρησης κανόνων υγιεινής και ασφάλειας στο εργαστήριο. 8. Καθαρισμός και αποστείρωση σκευών. 9. Εκτέλεση απλών αιματολογικών εξετάσεων. 10. Εκτέλεση απλών μικροβιολογικών εξετάσεων. 11. Εκτέλεση απλών ανοσολογικών εξετάσεων. 12. Εκτέλεση απλών βιοχημικών εξετάσεων.
12 ΒΟΗΘΟΣ ΒΙΟΧΗΜΙΚΟΥ ΚΑΙ ΜΙΚΡΟΒΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟΥ Στην αρχή κάθε κατηγορίας ερωτήσεων γίνεται μια σύντομη περιληπτική εισαγωγή η οποία έχει σκοπό να κατατοπίσει γενικά τους σπουδαστές πάνω στο υπό εξέταση υποαντικείμενο.
Απλές συμβουλές για την ώρα των εξετάσεων
14 ΒΟΗΘΟΣ ΒΙΟΧΗΜΙΚΟΥ ΚΑΙ ΜΙΚΡΟΒΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟΥ 1. Φάε και κοιμήσου καλά την νύχτα πριν τις εξετάσεις. Το να προσπαθήσεις να διαβάσεις την τελευταία νύχτα είναι από ψυχολογικής άποψης μάταιο. Είναι καλύτερο να προετοιμάσεις σωματικά και ψυχικά τον ε- αυτό σου για τη «μεγάλη μέρα». 2. Το μυαλό μας ξέρεις πως «καίει» μόνο ζάχαρη. Πάρε μαζί σου για την ώρα των εξετάσεων κάτι γλυκό (καραμέλες, σοκολάτες). 3. Πολλοί μαθητές «κομπλάρουν» και δεν αποδίδουν τα αναμενόμενα στις εξετάσεις απλά και μόνο γιατί τους καταλαμβάνει πανικός. Αν αισθάνεσαι υπερβολικό άγχος για τις εξετάσεις προσπάθησε να σκεφτείς κάτι θετικό. Σκέψου ότι και οι άλλοι συνάδελφοί σου αισθάνονται περίπου το ίδιο. 4. Διάβασε τρεις τουλάχιστον φορές κάθε ερώτηση πριν αρχίσεις να απαντάς. Είναι σημαντικό να απαντήσεις αυτό που σε ρωτάνε και να μην βγεις εκτός θέματος. 5. Άκουσε τις απορίες που πιθανόν να διατυπώσουν οι συνάδελφοί σου. Διατύπωσε έγκαιρα τις δικές σου απορίες σχετικά με τα θέματα. 6. Σε κάθε απάντηση ξεκίνα επαναλαμβάνοντας καταφατικά την ερώτηση. Αυτό θα σε βοηθήσει να συντάξεις σωστά την απάντησή σου. Αν π.χ. η ερώτηση είναι «Ποια στοιχεία του εξεταζόμενου θα καταγραφούν στο αρχείο του εργαστηρίου;», η σωστή απάντηση πρέπει να ξεκινάει ως εξής: «Στο αρχείο του εργαστηρίου θα καταγραφούν τα εξής στοιχεία του εξεταζόμενου...» 7. Προσπάθησε τα γράμματά σου να είναι όσο το δυνατόν πιο καθαρά, μεγάλα και ευανάγνωστα. Μαθητές που κάνουν καλύτερα γράμματα, δίνουν στο γραπτό τους καλύτερη μορφή και πολλές φορές επηρεάζουν θετικά τον εξεταστή υπέρ τους. 8. Προσπάθησε να αποφύγεις τις μουντζούρες. Αν δεν είσαι σίγουρος για τον τρόπο που πρέπει να διαμορφώσεις τελικά μια απάντησή σου, χρησιμοποίησε αρχικά το πρόχειρο. 9. Απάντησε σε όλες τις ερωτήσεις. Μην αφήσεις καμιά ερώτηση χωρίς απάντηση. Ακόμα και μία ή δύο μονάδες είναι καλύτερες από καμία και μπορεί ολόκληρο το μέλλον σου να εξαρτηθεί κάποτε από αυτές τις ελάχιστες μονάδες. 10. Οι εξετάσεις διαρκούν τρεις ώρες. Προσπάθησε να μείνεις μέσα στην τάξη μέχρι το τελευταίο λεπτό. Διάβασε ξανά και ξανά τις απαντήσεις σου, μήπως θυμηθείς κάτι παραπάνω. Πολλές φορές τυχαίνει να θυμηθούμε κάτι πολύ σημαντικό για μια ερώτηση αμέσως μόλις βγούμε από την αίθουσα των εξετάσεων.
Βασικές γνώσεις για τους βοηθούς ιατρικών εργαστηρίων
16 ΒΟΗΘΟΣ ΒΙΟΧΗΜΙΚΟΥ ΚΑΙ ΜΙΚΡΟΒΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟΥ Οι Βοηθοί ιατρικών εργαστηρίων διακρίνονται σε νοσηλευτές πανεπιστημιακής εκπαίδευσης (Π.Ε.), τεχνολογικής εκπαίδευσης (Τ.Ε.) και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης (Δ.Ε.). Τα προσόντα του παραϊατρικού προσωπικού διακρίνονται σε τυπικά (πτυχίο, προϋπηρεσία, εξειδίκευση) και σε ουσιαστικά (επαγγελματική κατάρτιση, υ- πηρεσιακό ενδιαφέρον, υπευθυνότητα, ποιοτική απόδοση, ποσοτική απόδοση, αντοχή και υπομονή). Ένας Βοηθός ιατρικών εργαστηρίων πρέπει: Να είναι ευχάριστος. Να είναι φιλικός. Να είναι συνεργάσιμος. Να είναι τυπικός. Να είναι ευγενής. Να είναι υπομονετικός. Να είναι ακριβής. Να έχει θετική σκέψη. Το ιατρικό εργαστήριο είναι ο ειδικά διαμορφωμένος και επανδρωμένος χώρος όπου διενεργούνται ιατρικές εξετάσεις. Ο σκοπός του ιατρικού εργαστηρίου είναι η εξέταση των ασθενών, η πρόληψη εμφάνισης νόσου, η πρόληψη μετάδοσης νόσου, η εκπαίδευση σπουδαστών σχολών επαγγελμάτων Υγείας και η έρευνα επιστημών Υγείας. Η εύρυθμη λειτουργία του ιατρικού εργαστηρίου εξαρτάται από τα εξής: Οργάνωση Ιατρικής Υπηρεσίας. Καταλληλότητα των χώρων. Επάρκεια υλικού δυναμικού. Καλή συνεργασία προσωπικού.
ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΡΩΤΗΣΕΩΝ
Α Τήρηση αρχείου εργαστηρίου
20 ΒΟΗΘΟΣ ΒΙΟΧΗΜΙΚΟΥ ΚΑΙ ΜΙΚΡΟΒΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟΥ 1. Ποια στοιχεία του εξεταζόμενου θα καταγραφούν στο αρχείο του εργαστηρίου; Στο αρχείο του εργαστηρίου πρέπει να καταγράφονται τα εξής στοιχεία: Όνομα, πατρώνυμο και επώνυμο του εξεταζόμενου. Τύπος πρωτογενούς δείγματος και ανατομική προέλευση, όπου είναι δυνατόν. Ζητούμενη εξέταση. Κλινικές πληροφορίες σχετικές με τον εξεταζόμενο, οι οποίες θα μπορούσαν να περιλαμβάνουν φύλο, ημερομηνία γέννησης, τουλάχιστον, για λόγους ερμηνείας. Ημερομηνία και ώρα συλλογής του πρωτογενούς δείγματος. Ημερομηνία και ώρα παραλαβής των δειγμάτων από το εργαστήριο. Αποτελέσματα προηγούμενων εξετάσεων του εξεταζόμενου. Τήρηση αρχείου ασθενών.
Β Οδηγίες στους εξεταζόμενους
22 ΒΟΗΘΟΣ ΒΙΟΧΗΜΙΚΟΥ ΚΑΙ ΜΙΚΡΟΒΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟΥ 1. Ποιες οδηγίες θα δώσετε στον εξεταζόμενο για συλλογή ούρων 24ώρου; O εξεταζόμενος πρέπει να ουρήσει το πρωί, πριν να φάει. Η κύστη πρέπει να αδειάσει τελείως. Στη συνέχεια ο εξεταζόμενος μαζεύει σχολαστικά τα ούρα κάθε ούρησης σε ειδικό δοχείο που διατηρεί στο ψυγείο. Την επόμενη ημέρα, μόλις συμπληρωθούν 24 ώρες, ο εξεταζόμενος ουρεί μία ακόμα φορά, αδειάζοντας τελείως την κύστη του. Αυτό το δείγμα είναι και το τελευταίο που συλλέγεται. 2. Ποιες οδηγίες θα δώσετε στον εξεταζόμενο για συλλογή σπέρματος; Ο εξεταζόμενος πρέπει να κάνει τα εξής: Να απέχει από το σεξ για 3-7 ημέρες. Να ουρήσει και να κάνει πολύ καλό τοπικό καθαρισμό πριν τη συλλογή του σπέρματος. Να χρησιμοποιήσει αποστειρωμένο δοχείο για τη συλλογή του σπέρματος. Να συλλέξει όλο το σπέρμα με αυνανισμό. Να μεταφέρει το δείγμα αμέσως (μέσα σε μισή ώρα) στο εργαστήριο. Η θερμοκρασία μεταφοράς του δείγματος να είναι 20-37 C. Να αποφευχθεί η αλλοίωση του σπέρματος από πιθανά λάθη στη δειγματοληψία (π.χ. χρήση προφυλακτικού). 3. Ποιες οδηγίες θα δώσετε στον εξεταζόμενο για τη συλλογή κοπράνων για παρασιτολογική εξέταση; Ο εξεταζόμενος πρέπει να κάνει τα εξής: Να πιει το πρωί και ενώ είναι νηστικός, ένα μπουκάλι αλατούχο καθαρτικό. Να μην χρησιμοποιήσει ελαιώδη σκευάσματα. Να έρθει αμέσως στο εργαστήριο, όπου θα περιμένει μέχρι να κάνει τουλάχιστον 3 κενώσεις. Αν ο εξεταζόμενος έχει διάρροια, τότε δεν παίρνει καθαρτικό, αλλά εξετάζονται τα διαρροϊκά του κόπρανα. Σε παιδιά κάτω των 5 ετών, δεν χορηγείται καθαρτικό. Σε παιδιά άνω των 5 ετών χορηγείται μειωμένη ποσότητα καθαρτικού, ανάλογα με την ηλικία.
Β. Οδηγίες στους εξεταζόμενους 23 Επειδή τα παιδιά αργούν να ενεργηθούν, καλό είναι να τους δίνουμε από την προηγούμενη κάποια καθαρτική ουσία (σε μορφή π.χ. σοκολάτας). 4. Ποιοι παράγοντες μεταβάλλουν στο αίμα τη συγκέντρωση διαφόρων ουσιών επηρεάζοντας τους βιοχημικούς προσδιορισμούς; Οι παράγοντες που μπορεί να μεταβάλουν τη συγκέντρωση διαφόρων ουσιών στο αίμα επηρεάζοντας τους βιοχημικούς προσδιορισμούς είναι οι εξής: To κάπνισμα. Η κατανάλωση αλκοόλ ή καφέ. Η κύηση. Η έμμηνη ρύση. Η δίαιτα του εξεταζόμενου. Η ώρα διενέργειας της αιμοληψίας. Η πρόσφατη σωματική άσκηση του εξεταζόμενου. Η στάση του σώματος του εξεταζόμενου. Η λήψη φαρμάκων πριν την αιμοληψία. Κακή τεχνική αιμοληψίας. 5. Ποιες προϋποθέσεις πρέπει να έχει ο αιμοδότης (για προσφορά αίματος); Ο αιμοδότης πρέπει να έχει τις εξής προϋποθέσεις: Να είναι υγιής. Ηλικίας 18-60 ετών. Να μην έχει γευματίσει τις 4 τελευταίες ώρες. Να μην έχει στίγματα ή άλλες δερματικές παθήσεις στο σημείο της φλεβοκέντησης. Αρτηριακή πίεση <180/100 mm Hg. Αιμοσφαιρίνη > 12,5 gr/dl (για γυναίκες) και >13,5 gr/dl (για άνδρες). Μεταξύ δύο διαδοχικών αιμοδοσιών πρέπει να έχουν μεσολαβήσει τουλάχιστον 8 εβδομάδες. Να μην έχει ιστορικό λιποθυμιών, ηπατίτιδας, AIDS, ελονοσίας, σύφιλης ή λοίμωξης από κυτταρομεγαλοϊό.
24 ΒΟΗΘΟΣ ΒΙΟΧΗΜΙΚΟΥ ΚΑΙ ΜΙΚΡΟΒΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟΥ Να μην έχει ταξιδέψει το τελευταίο 6μηνο σε περιοχές που ενδημεί η ελονοσία. Να μην πάσχει από χρόνιες παθήσεις και κακοήθειες. Να μην έχει κάνει τατουάζ. Να μην έχει κάνει μεταμόσχευση κερατοειδούς. 6. Ποιες οδηγίες θα δώσετε στον αιμοδότη μετά την αιμοδοσία; Να λάβει τα αναψυκτικά και τη μικρή ποσότητα τροφής που του προσφέρεται στο Κέντρο. Να παραμείνει στο Κέντρο επί 15 λεπτά τουλάχιστον. Να μην καπνίσει και να μην οδηγήσει την επόμενη μία ώρα. Να μην πιει οινοπνευματώδη ποτά τις επόμενες 6 ώρες. Καμιά φορά μπορεί να αισθανθεί ζάλη τότε πρέπει να καθίσει και να βάλει το κεφάλι του ανάμεσα στα γόνατά του. Εάν μπορεί να ξαπλώσει είναι προτιμότερο. Στις σπάνιες περιπτώσεις που αιμορραγεί ή πονάει το σημείο της φλεβοκέντησης, πρέπει να το πιέσει ισχυρά επί μερικά λεπτά με την παλάμη του. 7. Ποιες οδηγίες θα δώσετε στον εξεταζόμενο για συλλογή ούρων προς καλλιέργεια; Οι οδηγίες που θα δοθούν στον εξεταζόμενο για συλλογή ούρων για καλλιέργεια είναι οι εξής: Απαιτείται έγκαιρη μεταφορά (<2 ώρες) των ούρων στο εργαστήριο. Σε αντίθετη περίπτωση η φύλαξη του δείγματος στο ψυγείο είναι α- παραίτητη. Της συλλογής ούρων πρέπει να προηγείται σχολαστικό πλύσιμο των έξω γεννητικών οργάνων και της ουρήθρας με χλιαρό νερό και σαπούνι. Ξεπλένουμε πολύ καλά και σκουπίζουμε μαλακά με σιδερωμένη πετσέτα ή αποστειρωμένη γάζα. Στις γυναίκες κατά τη διάρκεια της εμμήνου ρήσεως απαιτείται πωματισμός του κόλπου με βαμβάκι. Τα ούρα μαζεύονται από το μέσο της ροής των ούρων, χωρίς διακοπή της ούρησης. Η συλλογή πρέπει να γίνει πριν τη λήψη αντιβιοτικού σκευάσματος.
Β. Οδηγίες στους εξεταζόμενους 25 8. Ποιες οδηγίες θα δώσετε στον εξεταζόμενο για τη συνηθισμένη αιμοληψία; Οι οδηγίες που θα δοθούν στον εξεταζόμενο για τη συνηθισμένη αιμοληψία είναι οι εξής: Η αιμοληψία πρέπει να γίνει τις πρωινές ώρες. Πρέπει να προηγηθεί νηστεία 12 ως 14 ωρών. Αποχή από φαρμακευτική αγωγή (μετάθεση λήψης φαρμάκων μετά την αιμοληψία). Ειδικά για την εξέταση Καμπύλη Ανοχής Γλυκόζης, παραμονή του ασθενούς στο χώρο του ιατρείου για τις διαδοχικές αιμοληψίες από 1-3 ώρες, σύμφωνα με τις οδηγίες του θεράποντος ιατρού. Υποδοχή ασθενούς.