Ηπροσπάθεια κατανόησης του παρελθόντος και συγκεκριμένα της

Η αυγή του 21ου αιώνα: 2006-2010 Κωνσταντίνα Σαλιάρη Ηπροσπάθεια κατανόησης του παρελθόντος και συγκεκριμένα της Νεολιθικής εποχής οδήγησε στην πραγματοποίηση ποικίλων αρχαιολογικών αποστολών και ερευνών, οι οποίες διενεργούνται στον ελλαδικό χώρο ήδη από τις αρχές του 20ού αιώνα. Η εξέταση της πορείας των ερευνών για την ανακάλυψη του νεολιθικού κόσμου κατά τα έτη 2006-2010, αποτελεί το κυρίως θέμα αυτής της μελέτης, με βασικό στόχο την ανασκόπηση της έρευνας και τη σύνδεση της αρχαιολογικής επιστήμης με το κοινωνικό γίγνεσθαι, τις παρελθούσες τάσεις αλλά και τις μελλοντικές προοπτικές. Το ιστορικό πλαίσιο Στην αυγή του 21ου αιώνα η Ελλάδα έρχεται αντιμέτωπη με σοβαρά κοινωνικοοικονομικά προβλήματα. Το δυσοίωνο πολιτικό, κοινωνικό και οικονομικό σκηνικό είναι άρρηκτα συνδεδεμένο τόσο με την εξέλιξη της ελληνικής κοινωνίας όσο και με την πρόοδο της επιστήμης. Η Αρχαιολογία, ως μια από τις πλέον σημαντικές ανθρωπιστικές επιστήμες, συνεχίζει να έλκει το ενδιαφέρον των πολιτών, αλλά και να αντιμετωπίζει σοβαρά προβλήματα, όπως η μείωση των αρχαιολογικών αποστολών, η παύση ή η διακοπή ποικίλων ερευνών, η μείωση ή και η απόλυση εργατικού δυναμικού και η έλλειψη χρηματοδοτήσεων. Οι συνθήκες αυτές διαμορφώνουν ένα νέο πλαίσιο, το οποίο επηρεάζει τα μέλη της ελληνικής κοινωνίας και της επιστημονικής κοινότητας, καθώς και την πρόοδο της έρευνας, συνεπικουρώντας παράλληλα στη διαμόρφωση νέων συνειδήσεων και στο σχηματισμό νέων αντιλήψεων και αξιών. Υπό το πρίσμα αυτό εξετάζεται το έργο των αρχαιολογικών φορέων, των οποίων οι έρευνες σχετίζονται με την διερεύνηση της νεολιθικής κοινωνίας. 209

Κωνσταντίνα Σαλιάρη Οι φορείς της έρευνας 210 Ως φορείς της έρευνας νοούνται η Αρχαιολογική Υπηρεσία, η Αρχαιολογική Εταιρεία, τα Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα της χώρας και οι Ξένες Αρχαιολογικές Σχολές. Στην Αρχαιολογική Υπηρεσία, δεν παρατηρούνται αλλαγές ως προς τη δομή και τον τρόπο λειτουργίας των Εφορειών Αρχαιοτήτων. Μεταβολές είχαν λάβει χώρα το 2002 με τον αρχαιολογικό νόμο 3028 καθώς και το 2003 με το ΠΔ 191 (ΦΕΚ 146/Α /13.06.03) που καθόρισε τον νέο Οργανισμό του Υπουργείου Πολιτισμού, ενώ αλλαγές αναμένεται να επέλθουν έπειτα από την προώθηση του Σχεδίου Καλλικράτης, σύμφωνα με το οποίο προβλέπεται η κατάργηση των 57 νομαρχιών και η αντικατάστασή τους από 13 περιφέρειες. Η απόφαση αυτή είναι πιθανό να οδηγήσει στη συγχώνευση των Eφορειών Αρχαιοτήτων και στην απόλυση ή στη μετάθεση πολλών αρχαιολόγων. Βέβαια το σχέδιο αυτό δεν εμπόδισε την ίδρυση της ΛΘ ΕΠΚΑ κατά το έτος 2006. Πρόκειται για μια νεοσύστατη Περιφερειακή Υπηρεσία του Υπουργείου Πολιτισμού, η οποία έχει έδρα την Τρίπολη και η αρμοδιότητά της εκτείνεται στο Νομό Αρκαδίας. Η δημιουργία της Εφορείας αυτής θεωρείται σημαντικό βήμα για την ανάδειξη του τόπου, αφού μέχρι το 2006 η αντίστοιχη Εφορεία προστασίας των αρχαιολογικών θέσεων της Αρκαδίας βρισκόταν στη Σπάρτη (Ν. Λακωνίας). Οι αρχαιολόγοι της ΛΘ ΕΠΚΑ έχουν φέρει στο φως σημαντικά κατάλοιπα των Προϊστορικών και των Ιστορικών Χρόνων, συμβάλλοντας με αυτόν τον τρόπο στην καλύτερη κατανόηση του παρελθόντος στη περιοχή. Στην Αρχαιολογική Εταιρεία γραμματέας διατελεί ο Βασίλειος Πετράκος κατά την πενταετία 2006-2010. Η δομή και ο τρόπος λειτουργίας της Εταιρείας δεν έχουν μεταβληθεί, ενώ σε αυτήν την περίοδο η έρευνα προσανατολίζεται λιγότερο στη Νεολιθική εποχή. Τέλος, το 2005 οργανώθηκαν εορταστικές εκδηλώσεις από το Υπουργείο Πολιτισμού προς τιμήν του έργου των Ξένων Σχολών, επισφραγίζοντας έτσι 160 χρόνια δημιουργικής έρευνας και συνεργασίας 1. Αν και στο επίκεντρο των ερευνητικών ενδιαφερόντων των Ξένων Σχολών τίθενται κυρίως έρευνες σχετικές με τους Ιστορικούς Χρόνους, στους κόλπους πολλών από αυτές αναπτύσσεται επίσης η έρευνα της Νεολιθικής εποχής. 1. Κόρκα, Ε. (επιμ.), Ξένες Αρχαιολογικές Σχολές στην Ελλάδα από τον 19ο στον 21ο αιώνα. Αθήνα 2007. Για τη δραστηριότητα της ελληνικής πλευράς βλ. Kotsakis, K., Paths to Modernity. Dimitrios P. Theocharis and post war Greek Prehistory, στο Damaskos, D. and Plantzos, D., A Singular Antiquity. Archaeology and Hellenic Identity in twentieth- century Greece, Athens 2008, 175-183.

Η αυγή του 21ου αιώνα: 2006-2010 Τα επιστημονικά ρεύματα και οι μεθοδολογικές αναζητήσεις Παρά την κρίση που αντιμετωπίζει η χώρα και τα πρακτικά προβλήματα με τα οποία έρχονται καθημερινά αντιμέτωποι οι αρχαιολόγοι, όπως η μείωση των δημόσιων και ιδιωτικών χορηγήσεων και η έλλειψη εξοπλισμού και εργατικού δυναμικού, η Αρχαιολογία, ως ζωντανή επιστήμη, τροφοδοτείται συνεχώς με νέα πορίσματα και στοιχεία, τα οποία έχουν ως στόχο την πληρέστερη κατανόηση του νεολιθικού παρελθόντος. Την περίοδο αυτή παρατηρείται η έναρξη νέων ερευνών, η συνέχεια παλαιότερων καθώς και η επανεξέταση ανασκαφών, με στόχο την επιβεβαίωση ή την αναθεώρηση των πορισμάτων, αλλά και τη μελέτη παλαιότερων ευρημάτων. Οι περισσότερες έρευνες αφορούν κυρίως στον ηπειρωτικό χώρο και σχετίζονται με την ανεύρεση νέων θέσεων ή με την εφαρμογή νέων τεχνολογιών σε ήδη γνωστές θέσεις. Η τάση αυτή δεν θα μπορούσε να θεωρηθεί τυχαία, καθώς διάφοροι παράγοντες, όπως η χρηματοδότηση ή η συχνότητα με την οποία δημοσιεύονται οι ανασκαφές, διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο. Επιπροσθέτως, καταδεικνύεται η αξία της διεπιστημονικότητας και η εφαρμογή των Θετικών και Φυσικών Επιστημών, με στόχο την πολύπλευρη προσέγγιση του «ατόμου», το οποίο αποτελεί πραγματικό αντικείμενο της Αρχαιολογίας. Τα βασικά ερωτήματα που τίθενται από τους αρχαιολόγους, όπως «ποιος», «πού», «πότε», «γιατί» προσεγγίζονται με καινοτόμους τρόπους λαμβάνοντας υπόψη τη δυναμική της ανθρώπινης κοινωνίας. Γεωαρ χαιολογικές έρευνες, αρχαιομετρικές και αρχαιο περιβαλλοντικές μελέτες καθώς και νέες αρχαιολογικές μέθοδοι, οι οποίες αν και σε καμία περίπτωση δεν αποτελούν κατακτήσεις αυτής της πενταετίας, φαίνεται πως αναπτύσσονται, εδραιώνονται και θεωρούνται αναπόσπαστο κομμάτι της αρχαιολογικής πρακτικής, ώστε να αντληθούν πληροφορίες οι οποίες θα φωτίσουν έναν παλαιό αλλά πάντοτε μυστηριώδη κόσμο, τον Νεολιθικό. Αξιοσημείωτη είναι και η ανάπτυξη νέων προσεγγίσεων σχετικά με τη Θεωρία της Αρχαιολογίας αλλά και η στροφή του ενδιαφέροντος σε άλλους κλάδους της Αρχαιολογίας, αποβάλλοντας το ελληνοκεντρικό προφίλ. Η ερευνητική δραστηριότητα και οι αρχαιολογικές θέσεις Η πορεία του ανασκαφικού έργου κατά τα έτη 2006-2010 παρουσιάζει πολυμορφία λόγω του πολιτικο-οικονομικού παρασκηνίου και των κοινωνικών ζυμώσεων από τα οποία συχνά εξαρτώνται η πρόοδος της έρευνας και η τύχη των αρχαιοτήτων. Όπως κατά το πρώτο ήμισυ της δεκαετίας, έτσι και κατά το δεύτερο η αρχαιολογική δραστηριότητα είναι ιδιαίτερα έντονη στη Βόρεια Ελλάδα, όπου η έρευνα της Νεολιθικής έχει πλέον παράδοση αλλά και όπου, ιδιαίτερα στη Δυτική Μακεδονία, τα έργα της ΔΕΗ στο χώρο εκμετάλλευσης του λιγνίτη προκα- 211

Κωνσταντίνα Σαλιάρη λούν σωστικές ανασκαφές συχνά μεγάλης εμβέλειας 2. Παράλληλα με την έρευνα επιχειρείται και η ανάδειξη παλαιότερα ανασκαμμένων θέσεων 3. Η φύση της παρούσας εργασίας δεν μας επιτρέπει να επεκταθούμε σε αναλυτική περιγραφή όλων των νεολιθικών θέσεων που αποκαλύφθηκαν ή ανασκάπτονται κατά την υπό μελέτη περίοδο. Θα αναφερθούμε, ωστόσο, στις σημαντικότερες από αυτές όπως το Ντικιλί Τας Φιλίππων, τον Αρκαδικό Δράμας, το Καζάνι Τριλόφου Ημαθίας, τον Κλείτο, το Φυλλοτσαΐρι Μαυροπηγής και τη Βρύση Ποντοκώμης Κοζάνης, το Δισπηλιό και την Αυγή Καστοριάς, το Σπήλαιο Πηγών Κορομηλιάς επίσης στο νομό Καστοριάς, τον Προφήτη Ηλία Μάνδρας στη Θεσσαλία, το σπήλαιο Σαρακηνού και τη λεκάνη του Βοιωτικού Κηφισού, στη Βοιωτία, το σπήλαιο Λεονταρίου στην Αττική και τέλος στον νησιώτικο χώρο και συγκεκριμένα στο σπήλαιο της Δράκαινας στην Κεφαλονιά καθώς και στις έρευνες που έγιναν στα Κύθηρα και Αντικύθηρα. Η αρχαιολογική δράση παρουσιάζεται ανά γεωγραφικά διαμερίσματα από Βορρά προς Νότο, ενώ κατά την παρουσίαση των θέσεων γίνεται προσπάθεια να παρουσιαστούν τα ευρήματα σε δύο μεγάλες ομάδες: τα περιβαλλοντικά-βιολογικά κατάλοιπα 4 και τα αρχαιολογικά ευρήματα. Μακεδονία 212 Ντικιλί Τας Στη γνωστή θέση Ντικιλί Τας, όπου διενεργούνται αρχαιολογικές ανασκαφές ήδη από τις αρχές του 20ού αιώνα, ξεκίνησε το 2008 ένα νέο πρόγραμμα ελληνο-γαλλικών ερευνών το οποίο τελεί, όπως και τα δύο προηγούμενα, υπό την αιγίδα της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας και της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής Αθηνών. Στόχος του νέου προγράμματος είναι να ανασυστήσει το σύνολο της ιστορικής εξέλιξης της θέσης, φωτίζοντας τις χωροχρονικές συνέχειες και ασυνέχειες από την πρώτη ανθρώπινη εγκατάσταση ως τη σύγχρονη εποχή, καθώς και να εξακριβώσει τα όρια του οικισμού στις διαδοχικές φάσεις του 5. Οι έρευνας πραγματοποιήθηκαν 2. Για μια πρόσφατη επισκόπηση της έρευνας στη βόρεια Ελλάδα βλ. Γραμμένος, Δ., «Οι νεολιθικές έρευνες στην Ελλάδα με έμφαση στη βόρεια κατά τις πρόσφατες δεκαετίες», στο Παπαδημητρίου, Ν. (επιμ.), Η Ελλάδα στο ευρύτερο πολιτισμικό πλαίσιο των Βαλκανίων κατά την 5η και 4η χιλιετία. Αθήνα 2010, 31-37. 3. Στρατούλη, Γ. & Πάκα, Α., «Προϊστορική τούμπα Νέας Νικομήδειας Ημαθίας: η μελέτη για την ανάδειξη του οικισμού της 7ης χιλιετίας», ΑΕΜΘ 21 (2007), 123-126. 4. Σαλιάρη, K., «Μαλακολογικό υλικό από επιλεγμένες προϊστορικές θέσεις της Μέσης Ανατολής», Διπλωματική Εργασία Α Κύκλου Μεταπτυχιακών Σπουδών, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Αθήνα 2011. 5. Darcque, P., Κουκούλη-Χρυσανθάκη, Χ., Μαλαμίδου, Δ., Τσιρτσώνη, Ζ., «Νέο ερευνητικό πρόγραμμα στον προϊστορικό οικισμό του Ντικιλί Τας: οι γενικοί στόχοι και η πρώτη ανασκαφική περίοδος (2008)», ΑΕΜΘ 22 (2008), 529-536.

Η αυγή του 21ου αιώνα: 2006-2010 κατά τα έτη 2008, 2010, 2012 και 2013 και επικεντρώθηκαν σε τρεις τομείς (ΙΙ, VI και VII). Ανευρέθησαν αρχαιοπεριβαλλοντικά κατάλοιπα, όπως οστά ζώων, αλλά και πλήθος αρχαιολογικών ευρημάτων. Μια σειρά πυρηνοληψιών (καρότα) που διεξήχθη επίσης στην τούμπα, έφερε στο φως ενδείξεις κατοίκησης κατά την Αρχαιότερη Νεολιθική, οι οποίες ανατρέπουν τα σημερινά δεδομένα ανοίγοντας νέες προοπτικές στην έρευνα 6 όσον αφορά στην νεολιθική κατοίκηση στην περιοχή. Αρκαδικός, ν. Δράμας Η ανασκαφή του νεολιθικού οικισμού στη θέση Αρκαδικό Δράμας, η κατοίκηση του οποίου χρονολογείται από τη Μέση Νεολιθική έως και τους ιστορικούς χρόνους, ξεκίνησε κατά τη δεκαετία του 1990. Το 2006 πραγματοποιήθηκε επιφανειακή έρευνα για τον εντοπισμό πρωτογενών πηγών πυριτόλιθου στην περιοχή, κατά την οποία διαπιστώθηκε η ύπαρξη λατομείου σε απόσταση 50 χιλιομέτρων από την προϊστορική θέση 7. Καζάνι Τριλόφου Η θέση Καζάνι στο Τρίλοφο Ημαθίας στη Δυτική Μακεδονία χρονολογείται κατά τη Νεότερη Νεολιθική και θεωρείται ιδιαιτέρως σημαντική για την κατανόηση της Νεολιθικής στην ευρύτερη περιοχή 8. Οσον αφορά στα αρχαιοπεριβαλλοντικά ευρήματα φυτικά και ζωικά κατάλοιπα δεν γίνεται αναλυτική μνεία στη σχετική βιβλιογραφία. Παρ όλα αυτά, η γειτνίαση με δασικές και καλλιεργήσιμες εκτάσεις δεικνύουν ένα ευνοϊκό περιβάλλον, στο οποίο στηριζόταν εν μέρει η οικονομία του οικισμού, καλύπτοντας παράλληλα τις βασικές διατροφικές ανάγκες των κατοίκων. Αξιοσημείωτο είναι επίσης ότι δεν γίνεται αναφορά ούτε σε μαλακολογικό υλικό, παρά τη μικρή απόσταση της θέσης από τη θάλασσα και τη γειτνίαση με άλλες υδάτινες πηγές. Σύμφωνα με τα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα, εντοπίστηκαν κτίσματα κυκλικής και ελλειψοειδούς κατόψεως, αποθηκευτικοί χώροι (ανατολικός τομέας), εκτεταμένος υπαίθριος λιθόστρωτος χώρος (βορειοανατολικός τομέας), τμήματα τοίχου και κατάλοιπα που μαρτυρούν λιθοτεχνική δραστηριότητα (νότιος τομέας). Επιπλέον ανευρέθηκε μεγάλη τάφρος ελλειψοειδούς κάτοψης και ένα σύστημα λάκκων ορθογώνιας διάταξης το οποίο βρίσκεται σε επαφή με εστία στα ΒΔ (κεντρικός τομέας). Σύμφωνα με τα κινητά αρχαιολογικά ευρήματα που ήρθαν στο φως, οι κάτοικοι της θέσης φαίνεται ότι εκμεταλλεύτηκαν το φυσικό τοπίο για την ανά- 6. Lespez, L., Tsirtsoni, Z., Darcque, P., Koukouli-Chryssanthaki, H., Malamidou, D., Treuil, R., Davidson, R., Kourtessi-Philippakis, G., Oberlin, C., The lowest levels at Dikili Tash, Νorthern Greece: A missing link in the Early Neolithic of Europe, Antiquity 87 (2013), 30-45. 7. Καμπούρογλου, Ε. & Περιστέρη, Κ., «Επιφανειακή έρευνα 2006 για τον εντοπισμό λατομείων και θέσεων πρώτης ύλης προϊστορικών εργαλείων (πυριτόλιθου) του νομού Σερρών», ΑΕΜΘ 20 (2006), 209-215. 8. Γραικός, Ι., «Μια νέα θέση της Νεότερης Νεολιθικής στον Τρίλοφο Ημαθίας», ΑΕΜΘ 20 (2006), 795-804. 213

Κωνσταντίνα Σαλιάρη Εικ. 1: O νεολιθικός οικισμός στον Κλείτο Κοζάνης (πηγή: ευγενική παραχώρηση της ανασκαφέως Δρ Χρ. Ζιώτα) 214 πτυξη ποικίλων δραστηριοτήτων, όπως την κατασκευή κεραμικών σκευών, ειδωλίων και λίθινων τεχνέργων 9. Μελλοντική έρευνα θα πιστοποιήσει τη λειτουργία των χώρων και θα αναδείξει το χαρακτήρα της νέας αυτής θέσης. Κλείτος Η προϊστορική εκτεταμένη θέση βρίσκεται στο βόρειο τμήμα της Κίτρινης Λίμνης στο νομό Κοζάνης και σε υψόμετρο 660 μ. Οι σωστικές ανασκαφές στον Κλείτο άρχισαν το 2006 και συνεχίστηκαν έως το 2010 αποκαλύπτοντας μια έκταση 75 στρεμμάτων 10. Το μεγαλύτερο προς ΝΔ τμήμα του χώρου καταλαμβάνει η εγκατάσταση που ονομάστηκε «Κλείτος 1» και χρονολογείται στις πρώιμες φάσεις της Ύστερης Νεολιθικής, στα τέλη της 6ης και στις αρχές της 5ης χιλιετίας π.χ. Εκτείνεται σε περίπου 20 στρέμματα και οριοθετείται από τάφρους και φράχτες. Ο οικιστικός πυρήνας της εγκατάστασης περιλαμβάνει τουλάχιστον 10 κτίσματα, αραιά κατανεμημένα, στα πιο καλοδιατηρημένα από τα οποία τα οικοδομικά κατάλοιπα καλύπτουν έκταση 100 έως 125 τ.μ. περίπου (εικ. 1). Η εγκατάσταση «Κλείτος ΙΙ» βρίσκεται στα ΒΑ της προηγούμενης, είναι πολύ μικρό- 9. Η θέση γειτνιάζει με κοιτάσματα ερυθρού πηλού, οφιολιθικών πετρωμάτων και μαρμάρου. 10. Ζιώτα, Χ., Χονδρογιάννη-Μετόκη, Α., Μαγκουρέτσιου, Ε., «Η αρχαιολογική έρευνα στον Κλείτο Κοζάνης το 2009», ΑΕΜΘ 23 (2009), σελ. 35-72.

Η αυγή του 21ου αιώνα: 2006-2010 τερης εμβέλειας και τοποθετείται χρονολογικά στην Νεότερη Νεολιθική ΙΙ. Ο Κλείτος αποτελεί μοναδικό παράδειγμα νεολιθικού οικισμού που ερευνήθηκε σε τόση έκταση στη χώρα. Η μελέτη αναμένεται να φωτίσει την έρευνα σε θέματα που άπτονται της χωροταξικής οργάνωσης σε επίπεδο νοικοκυριού και οικισμού, της σύνθεσης των νοικοκυριών, της δομής των κοινωνικών σχέσεων και της οργάνωσης της οικονομίας καθώς και της ιδεολογικής συγκρότησης των νεολιθικών γεωργοκτηνοτρόφων. Φυλλοτσαΐρι Μαυροπηγής και Βρύση Ποντοκώμης Οι δύο παραπάνω θέσεις εντάσσονται επίσης στο μεγάλο σύνολο οικισμών της Κίτρινης Λίμνης εκ των οποίων κάποιοι (Μεγάλο Νησί Γαλάνης) είχαν γίνει αντικείμενο ανασκαφικής έρευνας κατά τη δεκαετία του 1990 11. Οι σύγχρονες έρευνες έφεραν στο φως σημαντικά κατάλοιπα, από τα οποία αυτά της θέσης Φυλλοτσαΐρι, αρχιτεκτονικά και ταφές, ανάγονται στην Αρχαιότερη Νεολιθική επαυξάνοντας τις ενδείξεις κατοίκησης στην περιοχή σε αυτήν την περίοδο 12. Δισπηλιό Ο λιμναίος οικισμός στο Δισπηλιό, που βρίσκεται λίγα χιλιόμετρα από την Καστοριά, ανακαλύφθηκε τυχαία το 1932 13, ενώ συστηματική ανασκαφή ξεκίνησε το 1992. Από το 2005 και εξής πραγματοποιήθηκαν έρευνες διεπιστημονικού περιεχομένου, οι οποίες έριξαν φως στην πολύπλευρη καθημερινότητα των κατοίκων του οικισμού. Οι έρευνες αυτές σχετίζονται με τα αρχαιοπεριβαλλοντικά κατάλοιπα και τα αρχαιολογικά ευρήματα. Η αρχαιοπεριβαλλοντική έρευνα περιλαμβάνει την εξέταση των ψαριών 14, οστρέων 15 και των σκελετικών καταλοίπων. Η μελέτη του μαλακολογικού υλικού, είχε στόχο την κατανόηση της διαμόρφωσης των αποθέσεων, του παλαιοπεριβάλλοντος, της δίαιτας και της οικονομίας. Η εύρεση λίγων θαλασσίων οστρέων οφείλεται στην απόσταση του οικισμού από τη θάλασσα, η οποία επιβεβαιώνεται και γεωλογικά. Η χρήση τους φαίνεται ότι είναι εντατικότερη κατά τη Νεότερη Νεολιθική σε σύγκριση με την προηγούμενη περίοδο, ενώ ορισμένα πιθανόν μεταφέρθηκαν στη θέση εκούσια, όπως το όστρεο Unio sp. το οποίο χρησιμοποιήθηκε ως διαιτητικό συμπλήρωμα παρ ότι έχουν καταγραφεί και τέχνεργα από το ίδιο είδος. Εντούτοις η παρουσία χερσαίων ειδών θεωρείται ακούσια οφείλεται στη μεταφορά άλλων πρώτων υλών, όπως κλάδοι 11. Ζιώτα, Χ., «Κίτρινη Λίμνη 1995. Νέες ερευνητικές δραστηριότητες», ΑΕΜΘ 9 (1995), 47-58. 12. Καραμήτρου-Μεντεσίδη, Γ., «Μαυροπηγή 2005: λιγνιτωρυχεία και αρχαιότητες», ΑΕΜΘ 21 (2007), 512-539. 13. Σοφρωνίδου, Μ., «Πέρα από την ανασκαφή», Ανάσκαμμα 3 (2009), 45-52. 14. Θεοδωροπούλου, Τ., «Ο άνθρωπος και η λίμνη: ψαράδες και ψαρέματα στο προϊστορικό Δισπηλιό», Ανάσκαμμα 2 (2008), 25-44. 15. Βεροπουλίδου, Ρ., «Λιμναία όστρεα και χερσαία σαλιγκάρια από το νεολιθικό οικισμό Δισπηλιό Καστοριάς», Ανάσκαμμα 3 (2009), 13-23. 215

Κωνσταντίνα Σαλιάρη δένδρων. Όσον αφορά στο ανθρώπινο οστεολογικό υλικό, μελετήθηκαν κατάλοιπα από δύο ταφές, τα οποία συνέβαλαν στην κατανόηση της βιολογικής ταυτότητας των κατοίκων του οικισμού. Η μέθοδος, η οποία εφαρμόσθηκε ήταν η αναγνώριση και καταγραφή των οστών με σκοπό τον προσδιορισμό του βιολογικού προφίλ των ατόμων 16. Η αρχαιολογική έρευνα εστίασε σε ποικίλους τομείς, όπως την αρχιτεκτονική και την εργαλειοτεχνία. Η μελέτη των αρχιτεκτονικών καταλοίπων επικεντρώθηκε κυρίως στη λειτουργία του περιβόλου 17, ο οποίος φαίνεται να αναπτύσσεται περιμετρικά του χώρου που καλείται «Νησί» 18. Όσον αφορά στα λίθινα τέχνεργα, η έρευνα που πραγματοποιήθηκε συντέλεσε στην προσέγγιση του τρόπου δράσης και οργάνωσης των νεολιθικών, δεικνύοντας ότι παρήγαγαν όσα χρειάζονταν ανάλογα με τις ανάγκες και δραστηριότητές τους 19. Τέλος, για την πληρέστερη προσέγγιση του τρόπου ζωής των κατοίκων του Δισπηλιού πραγματοποιήθηκαν περαιτέρω αναλύσεις διεπιστημονικού περιεχομένου, όπως γεωμορφολογική χαρτογράφηση 20, εφαρμογή φωτογραμμετρίας και φωτοερμηνείας 21 καθώς και Δορυφορικής Αρχαιολογίας 22. 216 Αυγή Η θέση Αυγή, η οποία βρίσκεται επίσης κοντά στην πόλη της Καστοριάς, τοποθετείται χρονολογικά περί την 6η (Αυγή Ι) και τις αρχές της 5ης (Αυγή ΙΙ) χιλιετίας π.χ., και ανασκάπτεται ήδη από το 2002. Οι ανασκαφές που πραγματοποιήθηκαν κατά τα έτη 2002-2004 έφεραν στο φως 23 σημαντικά αρχιτεκτονικά κατάλοιπα, τα οποία ώθησαν τους ερευνητές να μελετήσουν την μορφή του οικισμού, τα υλικά δόμησης που χρησιμοποιήθηκαν και τους αρχιτεκτονικούς τύπους που αναπτύχθηκαν (εικ. 2). Οι νέες ανασκαφικές έρευνες (2006-07) έφεραν στο φως από τη φάση Αυγή Ι κατάλοιπα θερμικών κατασκευών, κτισμάτων και οικημάτων, τα οποία καταστράφηκαν έπειτα από πυρκαγιά, ενώ από τη φάση Αυγή ΙΙ διασώζονται ελάχιστες πλη- 16. Πετρουτσά, Ε. Ι., «Μελέτη ανθρωπίνων σκελετικών υπολειμμάτων της θέσεως Δισπηλιό», Ανάσκαμμα 3 (2009), 37-43. 17. Ο περίβολος, αν και δεν ανάγεται στην Νεολιθική εποχή, αποτελεί βιογραφικό στοιχείο του χώρου. 18. Σταυριδόπουλος, Γ., «Ο λίθινος περίβολος του Δισπηλιού», Ανάσκαμμα 3 (2009), 53-65. 19. Δουλκερίδου, Σ., Ορισμένες παρατηρήσεις για τη λιθοτεχνία λαξευμένου λίθου από το Δισπηλιό Καστοριάς. Ανάσκαμμα 3 (2009), 27-36. 20. Παυλόπουλος, Κ., Σκέντος, Α., Κοταμάση, Υ., «Γεωμορφολογική χαρτογράφηση και μελέτη της ευρύτερης περιοχής Δισπηλιού-Λίμνης Καστοριάς», Ανάσκαμμα 3 (2009), 101-119. 21. Πατιάς, Π., Γεωργουλά, Ο., Καϊμάρης, Δ., «Το χρονικό των φωτογραμμετρικών αποτυπώσεων στο Νεολιθικό Λιμναίο Οικισμό του Δισπηλιού Καστοριάς», Aνάσκαμμα 2 (2008), 81-94. 22. Καϊμάρης, Δ., Γεωργουλά, Ο., Πατιάς, Π., «Εναέρια και Δορυφορική Αρχαιολογία», Ανάσκαμμα 3 (2009), 121-133. 23. Στρατούλη, Γ., «Νεολιθική Αυγή Καστοριάς 2003-2004. Τα πρώτα βήματα ενός ερευνητικού προγράμματος», ΑΕΜΘ 18 (2004), 661-667.

Η αυγή του 21ου αιώνα: 2006-2010 Εικ. 2: Ο νεολιθικός οικισμός της Αυγής (πηγή: Στρατούλη 2007, 9, εικ. 1) ροφορίες εξαιτίας της φυσικής διάβρωσης και των σύγχρονων καταστρεπτικών παρεμβάσεων 24. Μέσα από τη μελέτη των διασωθέντων αρχιτεκτονικών καταλοίπων επιχειρήθηκε η σύνδεση του περιβάλλοντα χώρου με το κοινωνικό γίγνεσθαι. Σύμφωνα με τη γεωφυσική διασκόπηση και τις ανασκαφές που πραγματοποιήθηκαν, ο οικισμός ή μέρος αυτού φαίνεται να οριοθετείται από δύο ορύγματα, το δυτικό και το ανατολικό 25. Η περαιτέρω εξέταση της στρωματογραφίας, των αρχιτεκτονικών στοιχείων και των υπαίθριων χώρων αποτελούν μελλοντικούς στόχους για την κατανόηση του οικισμού της Αυγής αλλά και ευρύτερα της Νεολιθικής Μακεδονίας, με σκοπό την ανασύνθεση του τρόπου ζωής. Σπήλαιο Πηγές Κορομηλιάς Στο σπήλαιο Πηγές Κορομηλιάς, το οποίο βρίσκεται στο νομό Καστοριάς και χρονολογείται κατά τη Μέση και Νεότερη Νεολιθική, διεξήχθηκαν ανασκαφικές δραστηριότητες κατά τα έτη 2005-2010 26. Τα αρχαιοπεριβαλλοντικά κατάλοιπα 24. Της ιδίας, «Νεολιθικός οικισμός Αυγής Καστοριάς 2006-2007: Χωροοργανωτικές πρακτικές 6ης και 5ης χιλιετίας», ΑΕΜΘ 21 (2007), 7-14. 25. Της ιδίας, «Μεταξύ πηλών, πλίνθων και πασσάλων, μαγνητικών σημάτων και αρχαιολογικών ερωτημάτων: τάφροι οριοθέτησης και θεμελίωσης στον Νεολιθικό οικισμό της Αυγής Καστοριάς», ΑΕΜΘ 19 (2005), 595-602. 26. Τρανταλίδου, Κ., Καρκάνας, Π., Μπελεγρίνου, Ε., Χατζηθεοδώρου, Θ., «Σπήλαιο σε μια σημαντική δίοδο της Δυτικής Μακεδονίας, στο φαράγγι του Λιβαδοποτάμου. Πρώτη Παρουσίαση», ΑΕΜΘ 19 (2005), 579-593. 217

Κωνσταντίνα Σαλιάρη περιλαμβάνουν απανθρακωμένους καρπούς, οστά ζώων 27 και μαλακολογικό υλικό 28, τα οποία είναι πολύτιμα για την κατανόηση του παλαιοπεριβάλλοντος, των διατροφικών συνηθειών και των δραστηριοτήτων των ανθρώπων της εποχής. Όσον αφορά στα αρχαιολογικά ευρήματα ανευρέθηκαν τέχνεργα, τα οποία χρονολογούνται από τη Νεολιθική έως τους Βυζαντινούς χρόνους, όπως εργαλεία κατασκευασμένα από λίθο και οστό, αποδεικνύοντας την συνεχή χρήση του σπηλαίου. Σύμφωνα με την κεραμική 29 και τα λοιπά ευρήματα, οι ερευνητές θεωρούν ότι το σπήλαιο χρησιμοποιήθηκε ως προσωρινός (εποχικός) τόπος διαμονής των κτηνοτρόφων και ως χώρος σταυλισμού των ζώων, καθώς παρατηρήθηκε η καύση κοπρολίθων για λόγους υγιεινής κατά τον σταυλισμό. Ενδείξεις οι οποίες υποδηλώνουν την οικιακή χρήση του χώρου αποκαλύφθηκαν στο πίσω μέρος του σπηλαίου. Μελλοντική αρχαιολογική έρευνα και εργαστηριακή ανάλυση των καταλοίπων θα φέρουν στο φως νέα στοιχεία για τους ανθρώπους που κατοίκησαν το σπήλαιο και τις παλαιοπεριβαλλοντικές συνθήκες που επικρατούσαν. Θεσσαλία 218 Προφήτης Ηλίας Μάνδρας Η ανασκαφή του νεολιθικού οικισμού στη θέση Προφήτης Ηλίας Μάνδρας, στο νομό Λάρισας σε έκταση 1,6 στρεμμάτων, απεκάλυψε εκτεταμένα αρχιτεκτονικά λείψανα τα οποία θα μπορούσαν να ενταχθούν σε πέντε οικιστικές φάσεις που χρονολογούνται στις διμηνιακές φάσεις της Νεότερης Νεολιθικής, ενώ πιθανά αντιπροσωπεύεται και η Τελική Νεολιθική. Ήρθαν επίσης στο φως σημαντικά παλαιοπεριβαλλοντικά και αρχαιολογικά ευρήματα 30. Τα παλαιοπεριβαλλοντικά κατάλοιπα περιλαμβάνουν οστά ζώων και ανθρώπινο οστεολογικό υλικό, το οποίο προήλθε από πρωτογενείς και δευτερογενείς ταφές. Οστά ζώων εντοπίστηκαν στον εξωτερικό χώρο ενός μικρού «σπηλαιώματος», μέσα στο οποίο αποκαλύφθηκαν δύο δευτερογενείς ταφές-ανακομιδές (εικ. 3). Όσον αφορά στα ανθρώπινα οστά, σύμφωνα με τις βιοαρχαιολογικές μελέτες, οι νεκροί αντιπροσωπεύουν και τα δύο φύλα, ενώ φαίνεται ότι υπέφεραν από στρες κατά την παιδική ηλικία (υποπλασία αδαμαντίνης) και ασθένειες της σπονδυλικής στήλης 31 (εκφυλιστικές αλλοιώσεις σπονδύ- 27. Όπως προβάτων, αιγών, σκύλων, λαγών κ.ά. 28. Cerastoderma edule σε μορφή περίαπτου. 29. Φέρει ομοιότητες με κεραμική άλλων περιοχών, γεγονός που ίσως δηλώνει την κινητικότητα των κατοίκων του σπηλαίου. 30. Τουφεξής, Γ. Ν., Μανώλης, Σ. Κ., Φουντουλάκης, Γ. Ε., Πετρουτσά, Ε. Ι., «Ταφές της Νεότερης Νεολιθικής Εποχής από το Νεολιθικό οικισμό στη θέση Προφήτης Ηλίας Μάνδρας, Νότιας Λάρισας», ΑΕΘΣΕ 2 (2006), 101-112. 31. Στο ίδιο, 102.

Η αυγή του 21ου αιώνα: 2006-2010 λων), ενδεικτικό καταπόνησης των οστών. Οι αρχαιολογικές παρατηρήσεις αποκαλύπτουν πληροφορίες σχετικά με τα ταφικά ήθη και έθιμα. Οι χώροι ενταφιασμού εντοπίστηκαν στα όρια του οικισμού, σε ανοικτούς κοινοτικούς χώρους. Οι ταφές 1 και 3 είναι αβαθή ορύγματα, τα οποία φέρουν σήμα, ενώ η ταφή 2 είναι κυκλικής σχεδόν κάτοψης και φιλοξενεί ανακομιδή. Οι νεκροί κατείχαν διαφορετικές στάσεις (ύπτια, συνεσταλμένη, πρηνηδόν), ενώ το γεγονός ότι θάπτονταν και τα δύο φύλα με παρόμοιο τρόπο, είναι ενδεικτική κατά τους ανασκαφείς κοινωνικής ισότητας 32. Πρόκειται για σημαντική θέση, η οποία παρέχει ενδιαφέρουσες πληροφορίες για τον τρόπο ζωής των νεολιθικών κατοίκων της Θεσσαλίας, όπως αποτυπώνονται μέσα από τις ταφικές πρακτικές και αντιλήψεις. Εικ. 3: Ταφή Νεότερης Νεολιθικής, Προφήτης Ηλίας, Ν. Λάρισα (πηγή: Τουφεξής κ.ά., 2006, 109, εικ. 2β) Στερεά Ελλάδα Σπήλαιο Σαρακηνού Οι έρευνες στο σπήλαιο του Σαρακηνού Βοιωτίας ξεκίνησαν κατά τη δεκαετία του 1990 και συνεχίστηκαν έως το 2006 33. Το σπήλαιο, το οποίο εμπεριέχει στρώματα της Αρχαιότερης, Μέσης και Νεότερης Νεολιθικής, χρησιμοποιήθηκε για εποχική κατοίκηση και απεκάλυψε πλήθος αρχαιοπεριβαλλοντικών καταλοίπων και αρχαιολογικών ευρημάτων. Ανευρέθησαν απανθρακωμένοι σπόροι, οστά ζώων, θαλάσσια και λιμναία όστρεα, τα οποία μας προσφέρουν χρησιμότατες πληροφορίες για το παλαιοκλίμα, τη διατροφή των κατοίκων και τις δραστηριότητες που λάβαιναν χώρα εκεί. Η μελέτη των φυτικών καταλοίπων, παραδείγματος χάριν, απέδειξε την αποθήκευση σιτηρών 34 χωρίς ο σπόρος να έχει προηγουμένως καθαρισθεί, ώστε να προστατευθεί από την υγρασία και τα ζιζάνια 35. Όσον αφορά 32. Στο ίδιο, 106. 33. Sampson, Α. (επιμ.), The Sarakenos Cave at Akraephnion, Boeotia, Greece, τ. I: The Neolithic and the Bronze Age, Athens 2009. 34. Μονόκοκκο σιτάρι στοιχείο χρήσιμο για τις διατροφικές συνήθειες και τις οικονομικές δραστηριότητες των κατοίκων της εποχής. 35. Επιβίωση παραδοσιακών καλλιεργειών (φαίνεται και σε κεραμική). 219

Κωνσταντίνα Σαλιάρη 220 Εικ. 4: Νεολιθικά κοσμητικά αντικείμενα από τη λεκάνη του Βοιωτικού Κηφισού (πηγή: Δημάκη & Σουβατζή 2006, 827, εικ. 11) στα αρχαιολογικά ευρήματα, ήρθαν στο φως οπές πασσάλων, αγγεία, εστίες και χώροι αποθήκευσης. Σύμφωνα με αυτά, οι άνθρωποι διέμεναν κοντά στην είσοδο, ενώ το εσωτερικό μέρος χρησιμοποιούταν περιστασιακά ως χώρος ταφής ή και αποθήκευσης. Στο Σαρακηνό ήρθαν επίσης στο φως πλούσιες λιθοτεχνίες που τοποθετούνται στο χρονολογικό φάσμα από τη Μέση Παλαιολιθική έως και την Εποχή του Χαλκού 36. 36. Kourtessi-Philippakis, G., Kozlowski, J. K., Kaczanowska, M., «Les industries lithiques taillées de la grotte de Sarakinos, Béotie, Grèce: Sondages A (c. 1-22), B et B Extension» στο Sampson 2009, 466-515.

Η αυγή του 21ου αιώνα: 2006-2010 Βοιωτικός Κηφισός Στον Βοιωτικό Κηφισό πραγματοποιήθηκε επιφανειακή έρευνα στις θέσεις Τύμβο Δραχμάνι, ένα χαμηλό έξαρμα, και Αγία Μαρίνα Καλύβια, ένα τραπεζοειδές έξαρμα, όπου εντοπίστηκε συνεχής χρήση από την Αρχαιότερη Νεολιθική έως την Ύστερη εποχή του Χαλκού. Στη βιβλιογραφία δεν γίνεται αναφορά σε αρχαιοπεριβαλλοντικά κατάλοιπα παρά μόνο σε αρχαιολογικά ευρήματα (εικ. 4). Σε αυτά ανήκουν εργαλεία από πελεκημένο λίθο, ξανθό και σκουρόχρωμο πυριτόλιθο και οψιανό της Μήλου. Επιπλέον ανευρέθηκαν μυλόλιθοι, τριπτήρες, κοσμήματα, σφονδύλια και χάλκινα εγχειρίδια. Σύμφωνα με τη μελέτη των τεχνέργων και των κεραμικών σκευών, παρατηρείται σημαντική εντόπια παραγωγή και επεξεργασία, η οποία φέρει ομοιότητες με τα αντίστοιχα αντικείμενα από τη Νότιο Ελλάδα. Αυτή η προκαταρκτική επιφανειακή έρευνα απέδειξε την εγκατάσταση και ανάπτυξη μόνιμων οικισμών στην κοιλάδα του Βοιωτικού Κηφισού 37, αλλά και την πολιτισμική συνύπαρξη της ομοιομορφίας και της τοπικής ιδιαιτερότητας, επιβεβαιώνοντας την προτίμηση της συγκέντρωσης των θέσεων κατά μήκος συγκοινωνιακών αξόνων και πάνω σε δίκτυα αρχαίων δρόμων. Σπήλαιο Λεονταρίου Την επισκόπηση του έργου στη Στερεά Ελλάδα τερματίζει η ανασκαφή του σπηλαίου Λεονταρίου στον Υμηττό. Η νεολιθική χρήση του σπηλαίου εξακριβώθηκε κατά την ανασκαφική περίοδο 2003. Σύμφωνα με την ανασκαφέα 38 ήρθαν στο φως αρχαιοπεριβαλλοντικά κατάλοιπα οστά ζώων, όστρεα και ξυλάνθρακες αλλά και αρχαιολογικά ευρήματα, όπως κεραμική και εργαλεία. Η ανασκαφική έρευνα κατά το 2005 επιβεβαίωσε τη στρωματογραφική ακολουθία που είχε έλθει στο φως κατά τις προηγούμενες ανασκαφικές περιόδους 39. Νησιωτικός Χώρος Σπήλαιο Δράκαινας Στο σπήλαιο της Δράκαινας στον Πόρο Κεφαλονιάς η ανασκαφική δραστηριότητα ξεκίνησε από το 1992 και διήρκησε έως το 2005, ενώ το 2004 τέθηκε σε εφαρμογή το «Αρχαιολογικό Πρόγραμμα Μελέτης των Προϊστορικών Επιχώσεων του Σπηλαίου Δράκαινα» το οποίο συνεχίζεται έως σήμερα. Εντοπίστηκαν αρχαι- 37. Δημάκη, Σ. & Σουβατζή, Σ., «Προϊστορική έρευνα στη λεκάνη Βοιωτικού Κηφισού. Το Νεολιθικό υλικό των ανασκαφών του Γ. Σωτηριάδη και του S. Weinberg», ΑΕΘΣΕ 2 (2006), 813-827. 38. Επικοινωνία με την κ. Λ. Καραλή, καθηγήτρια Προϊστορικής και Περιβαλλοντικής Αρχαιολογίας, Πανεπιστήμιο Αθηνών. 39. Καραλή, Λ. & Μαυρίδης, Φ., «Σπήλαιο Λεονταρίου Υμηττού Αττικής. Ένα πετρώδες και ορεινό περιβάλλον. Προκαταρκτικά στοιχεία για την έρευνα των ετών 2003-05», ΑΑΑ 39 (2006), 31-43. 221

Κωνσταντίνα Σαλιάρη οπεριβαλλοντικά κατάλοιπα, τα οποία σχετίζονται κυρίως με οστά ζώων, όπως τρωκτικά, θηλαστικά και πτηνά καθώς και επάλληλα ασβεστοκονιαμένα δάπεδα 40, εστίες και εργαλειακά σύνολα. Κύθηρα-Αντικύθηρα Στο νησί των Κυθήρων κατά το 2005 πραγματοποιήθηκε έρευνα, η οποία επικεντρώθηκε στα κεραμικά και μεταλλουργικά κατάλοιπα. Η ραδιοχρονολόγηση με C-14 απέδειξε την ύπαρξη στρωμάτων, τα οποία χρονολογούνται στη Νεότερη 41 και Τελική Νεολιθική 42. Επιπροσθέτως η επιφανειακή έρευνα που έγινε στα Αντικύθηρα (Antikythera Survey Project) από το 2005 έως το 2008, έφερε στο φως ευρήματα, τα οποία ανάγονται στη Νεότερη Νεολιθική 43. Οι προαναφερθείσες ανασκαφικές δραστηριότητες και επιφανειακές έρευνες φωτίζουν ολοένα και περισσότερο τις πραγματικές συνθήκες της αρχαιολογικής έρευνας, τα τυχόν εμπόδια που παρακωλύουν το έργο των αρχαιολόγων, τις νέες ή τις ήδη παγιωμένες τάσεις και μεθόδους, οι οποίες εφαρμόζονται για την καλύτερη διεξαγωγή των ανασκαφικών εργασιών, με σκοπό την ανάδειξη αγνώστων πτυχών του νεολιθικού πολιτισμού. 222 Οι δημοσιεύσεις και τα συνέδρια Το συγγραφικό έργο κάθε εποχής διαδραματίζει σημαντικό ρόλο, καθώς αντικατοπτρίζει το ενδιαφέρον της έρευνας και τους προβληματισμούς της αρχαιολογικής επιστημονικής κοινότητας. Στα τέλη του 20ού αιώνα η συγγραφική δραστηριότητα είναι ευρεία τόσο από έλληνες όσο και από ξένους αρχαιολόγους. Οι σχετικές δημοσιεύσεις αφορούν μονογραφίες, πρακτικά συνεδρίων καθώς και επιστημονικά άρθρα αναδεικνύοντας τον διεπιστημονικό χαρακτήρα της έρευνας. Άλλες ασχολούνται με παραδοσιακά αρχαιολογικά θέματα, επιβεβαιώνοντας, συμπληρώνοντας ή αναθεωρώντας παλαιότερες απόψεις και θεωρίες 44. 40. Karkanas, P. & Stratouli, G, Neolithic lime plastered floors in Drakaina Cave, Kephalonia Island, Western Greece: Evidence of the significance of the site, BSA 103 (2009), 27-41. 41. Whitley, J., Germanidou, S., Urem-Kotsou, D., Dimoula, A., Nikolakopoulou, I., Karnava, A., Hatzaki, E., Archaeology in Greece 2005-2006, ArchRep, 52 (2006), 17-18. 42. Των ιδίων, Archaeology in Greece 2006-2007, ArchRep, 53 (2007), 10-11. 43. Των ιδίων, Archaeology in Greece 2005-2006, ArchRep, 52 (2006), 18-19. 44. Ενδεικτικά αναφέρουμε: Zachos, K., Ayios Dimitrios, A Prehistoric Settlement in the Southwestern Peloponnesos: The Neolithic and Early Helladic Periods (BAR Int.S. 1770) Oxford 2008 Sampson, Α., The Cave of the Cyclops: Mesolithic and Neolithic Networks in the northern Aegean, Greece: Volume I: Intra-site analysis, Local industries, and Regional Site Distribution, (Prehistory monographs 21), Philadelphia, 2008 Καραλή, Λ., Περιβαλλοντική Αρχαιολογία, Αθήνα 2005 της ιδίας, Νεολιθικός Πολιτισμός:

Η αυγή του 21ου αιώνα: 2006-2010 Αρκετές από τις δημοσιεύσεις αποτελούν ανακοινώσεις σε συνέδρια, ημερίδες και συμπόσια 45, ενώ άλλες αφορούν περισσότερο εξειδικευμένα θέματα 46. Το 2008 θα κυκλοφορήσει το πρώτο τεύχος του ανασκαφικού περιοδικού Ανάσκαμμα υπό τη διεύθυνση του Γ. Χουρμουζιάδη, το οποίο δημοσιεύει μελέτες αρχαιολογικού υλικού από τον λιμναίο οικισμό του Δισπηλιού καθώς και άλλα πονήματα. Η διεξαγωγή συνεδρίων είναι ένας από τους τρόπους, με τους οποίους η αρχαιολογική έρευνα προωθείται στον επιστημονικό χώρο. Κατά τα έτη 2006-2010 πραγματοποιήθηκαν πολυάριθμες επιστημονικές συναντήσεις. Ανα φέρουμε ενδεικτικά τις ακόλουθες: Το 2ο συνέδριο Προϊστορικής Αρχαιολογίας (4-7 Δεκεμβρίου 2008) στον Βόλο με την ευκαιρία των 100 χρόνων από την έκδοση του μνημειώδους έργου του Χρ. Τσούντα Αἱ προϊστορικαί ἀκροπόλεις Διμηνίου και Σέσκλου (εικ. 5). Το Διεθνές συνέδριο Diet, Economy and Society in the Ancient Greek World (22-24 Μαρτίου 2010) από το Ολλανδικό Ινστιτούτο Αθηνών. Το συνέδριο αυτό είχε ως στόχο τη διερεύνηση της σχέσης της διατροφής με την οικονομία και την κοινωνία, την ένταξη των αρχαιομετρικών και αρχαιολογικών αποτελεσμάτων στο Αναζητώντας ανθρώπινα ίχνη στο νεολιθικό περιβάλλον Ανατολής και Δύσης, Αθήνα 2011 Erkanal, H., Hauptmann, H., Sahoglu, V., Tuncel, R. (επιμ.), The Aegean in the Neolithic, Chalcolithic and the Early Bronze Age. Proceedings of the International Symposium, October 13rd-19th 1997, Urla- Ismir, Ankara, 2008 Koukouli-Chryssanthaki, H. & Treuil, R. (επιμ.), Dikili Tash, Village prehistorique de Macédoine orientale. Recherches franco-helléniques dirigées par la Société Archéologique d Athènes et l Ecole Française d Athènes (1986-2001), Athènes 2008 Souvatzi, S. G., A Social archaeology of households in Neolithic Greece. An Anthropological Approach, Cambridge 2008 Tomkins, P., Neolithic: Strata IX-VIII, VII-VIB, VIA-V, IV, IIIB, IIIA, IIB, IIA and IC Groups, στο Momigliano, Ν. (επιμ.), Knossos Pottery handbook. Neolithic and Bronze age (Minoan), (BSA Suppl. 14), London 2007, 9-48 Isaakidou, V. & Tomkins, P., Escaping the Labyrinth: the Cretan Neolithic in Context (Sheffield Studies in Aegean Archaeology 8), Oxford 2008. 45. Παπαθανασίου, Α., «Βιοαρχαιολογική ανάλυση ανθρωπίνου οστεολογικού υλικού από την θέση Προσκυνά Φθιώτιδος, ΑΕΘΣΕ 1 (2003), 619-628 Τρανταλίδου, Κ. & Γκιώνη, Γ., «Προμαχών- Topolnica. Τα βούκρανα του μεγάλου υπόσκαφου χώρου: ζωολογικός προσδιορισμός και πολιτισμικά παράλληλα από τη Ανατολική Μεσόγειο», ΑΕΜΘ 20 (2008), 217-227 Ροντήρη «Η νεολιθική κεραμεική της Θεσσαλίας. Τεχνολογία και διαχρονικότητα», ΑΕΘΣΕ 2 (2006), 41-51 Κατσαρού-Τζεβελέκη, Σ., «Σπήλαιο Κύκλωπα Γιούρων, η συμβολή της κεραμικής στη συζήτηση για τους συμβολισμούς της Μέσης Νεολιθικής», ΑΕΘΣΕ 2 (2006), 53-59 Τουφεξή, Γ. Ν., «Τρία πήλινα ζωόμορφα αντικείμενα από τον οικισμό της Τελικής Νεολιθικής Εποχής στη θέση Παλιόσκαλα, Νότιας Λάρισας», ΑΕΘΣΕ 2 (2006), 85-99 Grammenos, D., «Monumentality, functionality, animality: on an unusual prehistoric clay head from central Macedonia, Greece, and its implications», BSA 100 (2005), 1-40. 46. Kotsakis, K., Paths to Modernity. Dimitrios P. Theocharis and post war Greek Prehistory, στο Damaskos, D. and Plantzos, D., A Singular Antiquity. Archaeology and Hellenic Identity in twentiethcentury Greece, Athens 2008, 175-183. Kourtessi-Philippakis, G., Orphanidis, L., Gallis, Κ., «Corps et couleurs corporelles en Grèce préhistorique: Le cas des figurines néolithiques», στο Albert, J.-P., Andrieu, B., Blanchard, P., Boetsch, G., Chevé, D. (επιμ.), Coloris Corpus, Paris 2008, 183-192. 223

Κωνσταντίνα Σαλιάρη 224 πλαίσιο των προϊστορικών και ιστορικών χρόνων, καθώς και την κατανόηση του θεσμικού πλαισίου κάθε εποχής. Το συμπόσιο Neolthic Postgraduate Symposium. The value of creative analogies in the Neolithic (28 Ιουνίου 2010) στο Πανεπιστήμιο του Cardiff, της Μ. Βρετανίας κατά τη διάρκεια του οποίου πραγματοποιήθηκε συζήτηση για την αξία της αναλογίας και της ομοιογένειας στη μελέτη και ερμηνεία του νεολιθικού πολιτισμού. Η2ηΗμερίδα Γεωεπιστήμες και Αρχαιολογία (Δεκέμβριος 2010) από την Λ. Καραλή στο Πανεπιστήμιο Αθηνών με στόχο την ανάδειξη της διεπιστημονικότητας και τη συμβολή των Θετικών Επιστημών στην Αρχαιολογία. Εικ. 5: Η αφίσα του 2ου συνέδριου Η επιστημονική ημερίδα Η Προϊστορικής Αρχαιολογίας έρευνα της Νεολιθικής εποχής και η ιστορία της (11 Μαΐου 2010) από την Γ. Κουρτέση-Φιλιππάκη στο Πανεπιστήμιο Αθηνών με στόχο την ανάδειξη του έργου των ελλήνων και ξένων αρχαιολόγων για το νεολιθικό πολιτισμό της χώρας. Τέλος, δεν θα πρέπει να λησμονηθούν οι συναντήσεις, ανά τριετία, για την παρουσίαση του Αρχαιολογικού Έργου Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας, καθώς και αυτές, ετήσιες, του Αρχαιολογικού Έργου στη Μακεδονία και Θράκη, οι οποίες συνοδεύονται συστηματικά από την έκδοση των Πρακτικών. Τα μουσεία και οι εκθέσεις Στον τομέα της μουσειολογίας παρατηρείται η λειτουργία νέων εγκαταστάσεων, ενώ παράλληλα σημειώνονται ποικίλες δραστηριότητες, όπως εκθέσεις και εκπαιδευτικά προγράμματα. Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα είναι η επανέκθεση των ευρημάτων του Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης, τον Σεπτέμβριο του 2006, η οποία περιέχει ποικίλες θεματικές ενότητες, εκ των οποίων ορισμέ-

Η αυγή του 21ου αιώνα: 2006-2010 νες αναφέρονται στη Νεολιθική Μακεδονία 47. Το ίδιο έτος ολοκληρώνεται και το Μουσείο της Θάσου όπου η θεματική ενότητα της Νεολιθικής κατέχει ιδιαίτερη θέση. Το έτος 2009 είναι ιδιαίτερα πλούσιο σε μουσειολογικές δραστηριότητες. Στις 17 Μαρτίου πραγματοποιούνται τα εγκαίνια του νέου ανακαινισμένου Μουσείου του Ναυπλίου όπου εκτίθενται, μεταξύ των άλλων, τα ευρήματα από το σπήλαιο Φράγχθι. Στις 21 Ιουνίου, το Νέο Μουσείο Ακρόπολης αποτελεί απτή πραγματικότητα αφού προηγουμένως, το 2008, ιδρύεται ο Οργανισμός Μουσείου Ακρόπολης. Μέσα από τις προθήκες του μουσείου ξετυλίγεται ένα μεγάλο κομμάτι του ελληνικού πολιτισμού, καθώς τα παλαιότερα εκθέματα ανάγονται στη Νεολιθική εποχή. Ένα μήνα σχεδόν αργότερα, στις 24 Ιουλίου, εγκαινιάζεται το νέο Μουσείο της πόλης των Πατρών, το οποίο φιλοξενεί κομμάτι του πλούσιου προϊστορικού και ιστορικού παρελθόντος της περιοχής. Τον Οκτώβριο εγκαινιάζεται το Νέο Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας, τα εκθέματα του οποίου χρονολογούνται από τη Νεολιθική έως τους Ρωμαϊκούς Χρόνους και στις 29 Νοεμβρίου του ίδιου έτους, ανοίγει τις πόρτες του στο κοινό το νέο ανακαινισμένο Mουσείο Ιωαννίνων, στο οποίο εκτίθενται περίπου 3000 ευρήματα, τα οποία καλύπτουν μια μεγάλη χρονική περίοδο, από την Παλαιολιθική εποχή μέχρι και τους ύστερους ρωμαϊκούς χρόνους. Κατά το έτος 2010 το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης φιλοξένησε την έκθεση «Το ξεχασμένο παρελθόν της Ευρώπης. Η κοιλάδα του Δούναβη, 5000-3500 π.χ.» και διοργάνωσε παράλληλα αυτήν με θέμα «Οι σχέσεις της Ελλάδας με τα Βαλκάνια στη Νεολιθική εποχή» παρουσιάζοντας έτσι στο ελληνικό κοινό σημαντικά εκθέματα του υλικού πολιτισμού της Νεολιθικής της Νοτιοανατολικής Ευρώπης 48 δεκατέσσερα χρόνια μετά την πρώτη έκθεση για τον Nεολιθικό πολιτισμό της Ελλάδας που είχε γίνει στο ίδιο Μουσείο 49. Προτού ολοκληρωθεί η επισκόπηση του έργου των μουσείων, σύντομη αναφορά αξίζει να πραγματοποιηθεί στα εκπαιδευτικά προγράμματα που διεξάγονται, έχοντας ως στόχο την εξοικείωση των μαθητών με τον Νεολιθικό πολιτισμό, με βιωματικό τρόπο. Στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο κατά το έτος 2008 λαμβάνει χώρα εκπαιδευτικό πρόγραμμα, για παιδιά από 5 έως 7 ετών με τίτλο: «Μια φορά και έναν καιρό στο σπίτι μου το νεολιθικό». Το πρόγραμμα αυτό στοχεύει στην 47. Γραμμένος, Δ. Β., «Η επανέκθεση στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης (2001-2006)», Αρχαιολογία & Τέχνες, 102 (2007), 73-82. 48. Με την ευκαιρία της έκθεσης δημοσιεύθηκαν τα παρακάτω έργα: Antony, D. W. (επιμ.), The Lost World of Old Europe. The Danube Valley, 5000-3500 BC, Princeton & Oxford 2010 Παπαδημητρίου, Ν. (επιμ.), Η Ελλάδα στο ευρύτερο πολιτισμικό πλαίσιο των Βαλκανίων κατά την 5η και 4η χιλιετία. Αθήνα 2010. 49. Η έκθεση του 1996 δεν είχε φιλοξενήσει εκθέματα από τη Βαλκανική η οποία είχε τότε αντιπροσωπευτεί με μια σύντομη επισκόπηση: Κουρτέση-Φιλιππάκη, Γ., «Ο Nεολιθικός πολιτισμός στις όμορες περιοχές: Χερσόνησος του Αίμου», στο Παπαθανασόπουλος, Γ. (επιμ.), Ο Νεολιθικός πολιτισμός στην Ελλάδα. Αθήνα 1996, 178-182. 225

Κωνσταντίνα Σαλιάρη εξοικείωση των μαθητών με τον νεολιθικό τρόπο ζωής, μέσα από τα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα 50. Αντίστοιχη δραστηριοποίηση παρατηρείται στο Μουσείο του Βόλου, όπου πραγματοποιείται πρόγραμμα, για μαθητές δημοτικού, με τίτλο «Νεολιθικός πολιτισμός: Μια φορά και έναν καιρό στο Σέσκλο και στο Διμήνι». Το πρόγραμμα αυτό έχει ως στόχο την γνωριμία των παιδιών με τις δύο γνωστές νεολιθικές ακροπόλεις της Θεσσαλίας και την καθημερινότητα των ανθρώπων της περιόδου. Στο Μουσείο της Κομοτηνής πραγματοποιείται το πρόγραμμα «Κουκλάκια, παιχνιδάκια, πραγματάκια για παιδάκια στην Αρχαία Θράκη» και το πρόγραμμα «Η προϊστορική εποχή στην Θράκη», με σκοπό τη δημιουργική επαφή των παιδιών με τον νεολιθικό πολιτισμό. Επιπλέον, πραγματοποιείται το πρόγραμμα «Ερμαγόρας», το οποίο στοχεύει στην εξοικείωση των μαθητών με την κεραμική τυπολογία και τεχνολογία, στο πλαίσιο του οποίου εξετάζεται και η νεολιθική κεραμική. Συμπεράσματα 226 Η υπό εξέταση περίοδος χαρακτηρίζεται, παρά την κρίση, από ενδιαφέρουσα δραστηριότητα της νεολιθικής έρευνας. Προϊστορικές θέσεις που ήταν ήδη γνωστές συνεχίζουν να ανασκάπτονται, πολλές φορές στο πλαίσιο συγκροτημένων ερευνητικών προγραμμάτων, ενώ άλλες, όχι ήσσονος σημασίας, έρχονται στο φως και ανασκάπτονται στο πλαίσιο σωστικών διαδικασιών που δεν έχουν τίποτα να ζηλέψουν στις συστηματικές ανασκαφές. Ένα πλήθος δημοσιεύσεων που αφορά μονογραφίες είτε εξειδικευμένα επιστημονικά άρθρα έρχεται επίσης στο φως. Το περιοδικό Ανάσκαμμα, θα επιτρέψει κυρίως να γίνουν γνωστά τα πορίσματα μελετών που διεξάγονται στον λημναίο οικισμό του Δισπηλιού καταδεικνύοντας την διεπιστημονικότητα που χαρακτηρίζει την έρευνα της Νεολιθικής αυτήν την πενταετία. Συνέδρια, ημερίδες και μουσειακές εκθέσεις που έχουν ως αντικείμενο τη Νεολιθική εποχή θα διευρύνουν τον ορίζοντα της γνώσης και σε άλλες περιοχές, όπως η Βαλκανική χερσόνησος, η οποία ήταν δύσκολα προσιτή στο παρελθόν. 50. Επικοινωνία με Δέσποινα Καλεσοπούλου και Νικολέτα Ξυδέα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.

Η αυγή του 21ου αιώνα: 2006-2010 THE BEGINNINGS OF THE 21st C.: 2006-2010 Konstantina SALIARI This paper focuses on the evolution of the archaeological research conducted in Greece from 2006 to 2010 on Neolithic civilization. Neolithisation is a key concept in human history and Greece constitutes one of the most significant places to study this phenomenon. The main goal of this paper is to give emphasis to the undertaken excavations and field surveys, to the published material and to the conferences and symposia that were organized, under a specific social, economic, and political framework, in order to realize the prevalent scientific trends. In the present paper the findings are categorized into two groups: a) biological material and b) archaeological remains. An emphasis is given to the first category, since its contribution is important for the comprehension of the human environment. The majority of the excavated sites seem to come from mainland Greece. Sometimes they were revealed by rescue excavations, like the site Kleitos near Kozani, which is the most extended known Neolithic site in the country. The interdisciplinary studies are not a new trend, however during the period between 2006 to 2010 they became a must in Greek archaeology. Research for the reconstruction of the identity of the Neolithic people and their daily life is the goal of many publications and conferences, presented with new statistical methods and sometimes with the reexamination of previous projects and findings. The 2nd Congress of Prehistoric Archaeology, held in Volos on 2008, was organized on the occasion of the centenary of the publication of Ch. Tsountas book. On the other hand the exhibition about the 5th millennium BC in the Balkans, held on 2010 in the Museum of Cycladic Art in Athens, created new contacts with the northern neighboring countries. Despite some difficulties, the activities of the Greek and of the international archaeological society on the interpretation of the Neolithic Greek civilization show that humans, even in crisis periods, will never stop exploring the past in the unending effort to discover the present. 227

.

.

Σελιδοποίηση - Σχεδιασμός Εξωφύλλου Άννα Πατρινού E-mail: an.patrinou@gmail.com Εκτύπωση - Βιβλιοδεσία Εκδόσεις Παρισιάνου Α.Ε. Ιωάννου Ράλλη 21, Μεταμόρφωση Αττικής, 14452 Τηλ: 210 2855183-210 2815902, Fax: 210 2817264

.

.