ΓΕΩΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΩΝ ΕΛΤΑ ΤΩΝ ΠΟΤΑΜΩΝ ΠΗΝΕΙΟΥ, ΚΑΛΑΜΑ, ΕΥΗΝΟΥ ΚΑΙ ΜΟΡΝΟΥ Ε. Καρύµπαλης, Επίκουρος Καθηγητής Τµ. Γεωγραφίας Χαροκοπείου Παν/µίου Κ. Γάκη-Παπαναστασίου, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Τµ. Γεωλογίας & Γεωπεριβάλλοντος Παν/µίου Αθηνών Τµήµα Γεωγραφίας, Χαροκόπειο Πανεπιστήµιο Ελ. Βενιζέλου 70, 17671 Αθήνα, karymbalis@hua.gr Τοµέας Γεωγραφίας-Κλιµατολογίας Τµήµα Γεωλογίας & Γεωπεριβάλλοντος Παν/µίου Αθηνών Πανεπιστηµιούπολη 1574 Αθήνα, gaki@geol.uoa.gr ΠΕΡΙΛΗΨΗ Στην παρούσα εργασία µελετάται η γεωµορφολογία των δελταϊκών σχηµατισµών των ποταµών Πηνειού (Θεσσαλία), Καλαµά (Ήπειρος), Μόρνου (Κεντρική Στερεά Ελλάδα) και Εύηνου ( υτική Στερεά Ελλάδα). Για το σκοπό αυτό κατασκευάστηκαν οι γεωµορφολογικοί χάρτες των δέλτα από ερµηνεία αεροφωτογραφιών και δορυφορικών εικόνων καθώς και υπαίθριες παρατηρήσεις. Η συγκριτική παρατήρηση γεωµετρικά διορθωµένων σειρών αεροφωτογραφιών και δορυφορικών εικόνων διαφορετικών ετών λήψης οδήγησε στον εντοπισµό των περιοχών προέλασης και υποχώρησης και στην εκτίµηση των αντίστοιχων ρυθµών πρόσχωσης και διάβρωσης. Με δεδοµένο ότι η ενδεχόµενη µελλοντική άνοδος της θαλάσσιας στάθµης θα διαδραµατίσει σηµαντικό ρόλο στην εξέλιξη των δέλτα προκαλώντας συνάµα αρνητικές επιπτώσεις στις τοπικές κοινωνίες, εκτιµήθηκαν οι χαµηλές εκτάσεις που θα αντιµετωπίσουν άµεσο πρόβληµα κατάκλισης (µε υψόµετρο µικρότερο του 0,5 m) καθώς και εκείνες που θα υποστούν αλλαγές των χρήσεων γης που φιλοξενούν (εκτάσεις µε υψόµετρο µικρότερο του 1 m και των 2 m). Για τη χαρτογραφική απεικόνιση και τους ποσοτικούς υπολογισµούς δηµιουργήθηκε Σύστηµα Γεωγραφικών Πληροφοριών αξιοποιώντας τις δυνατότητες των λογισµικών MapInfo8 και Vertical Mapper4. ιαπιστώθηκε ότι οι µεταβολές των δελταϊκών ακτογραµµών σχετίζονται άµεσα µε τις ανθρωπογενείς επεµβάσεις τόσο στο χώρο της δελταϊκής πεδιάδας (ευθυγράµµιση και οριοθέτηση κοιτών, εκτροπή της κοίτης) όσο και στο ανάντη τµήµα των λεκανών απορροής (κατασκευή φραγµάτων). Προέλαση παρατηρείται κυρίως στον άµεσο χώρο των ενεργών εκβολών των ποταµών µε ρυθµούς που ανέρχονται έως και 36 m/έτος ενώ οι παλαιότερες εγκαταλελειµµένες εκβολές διαβρώνονται από τις θαλάσσιες διεργασίες µε ρυθµό που φθάνει έως και τα 11 m/έτος. Τα δέλτα θα πληγούν άµεσα από µια ενδεχόµενη άνοδο της θαλάσσιας στάθµης αφού εκτιµήθηκε ότι 11 % της συνολικής τους έκτασης έχει υψόµετρο µικρότερο των 50 cm και καταλαµβάνεται από οικονοµικής αξίας καλλιεργήσιµες εκτάσεις, οικολογικά σηµαντικούς υγρότοπους αλλά και αστικές περιοχές όπως η πόλη του Μεσολογγίου. 85
GEOMORPHOLOGICAL STUDY OF THE RIVER DELTAS OF PINIOS, KALAMAS, EVINOS AND MORNOS E. Karymbalis, Assistant Professor Dep. of Geography Harokopio University K. Gaki-Papanastassiou, Associate Professor Faculty of Geology & Geoenvironment University of Athens Department of Geography, Harokopio University 70 El. Venizelou Str. 17671 Athens email: karymbalis@hua.gr Department of Geography-Climatology, Faculty of Geology & Geoenvironment, National and Karodistrian University of Athens Panepistimioupolis 15774 Athens email: gaki@geol.uoa.gr ABSTRACT This paper deals with the geomorphological study of the river deltas of the Pinios (Thessaly), Kalamas (Epirus), Mornos (Central Sterea Hellas) and Evinos (Western Sterea Hellas). Geomorphological mapping of the deltas was performed through field work and aerial photo and satellite image interpretation (Fig. 1, 2, 3, 4). Comparative examination of geometrically corrected aerial photographs and satellite images taken in various years lead to the definition of prograding and retreating areas along the deltaic coastlines. Additionally, progradation and erosion rates were estimated for various time periods. The anticipated future sea-level rise (IPCC predicts a mean sea-level rise of 50 cm until 2100) will play a significant role to the evolution of the deltas affecting the local societies. For this reason the implications of such a global sea-level rise at the deltas is assessed. The low lying areas that will face severe inundation problems (with elevation below 0.5 m) as well as those that will undergo land use changes as a result of the inundation (area lower than 1 m and 2 m respectively) were estimated (Table 1). For the geomorphological mapping and the quantitative calculations a Geographical Information System was created utilizing MapInfo8 And Vertical Mapper4 software. It was concluded that deltaic coastline changes are directly associated with human interference in the delta plains (artificial modifications of the channels and river diversion) as well as in the upper reaches of the rivers (dam construction). Delta progradation is mainly observed at the broader area of the active river mouths reaching rates up to 36 m/year, while older abandoned mouths are now retreating due to marine processes at rates up to 11 m/year. The implications of the global sea-level rise for the studied deltas will be severe. It was estimated that 11 % of the total area of the deltas lie below 50 cm and is occupied by economically important cultivations, environmentally significant wetlands and urban areas such as the city of Messologi. 86
1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Τα ποτάµια δέλτα συγκαταλέγονται µεταξύ των περισσότερο πολύπλοκων και δυναµικά µεταβαλλόµενων περιβαλλόντων της παράκτιας ζώνης κυρίως εξαιτίας των πολλών φυσικών παραγόντων που συµµετέχουν στη διαµόρφωση και εξέλιξή τους. Η κοινωνικοοικονοµική τους σηµασία είναι πολύ µεγάλη καθώς συγκεντρώνουν αγροτογεωργικές, αλιευτικές και τουριστικές δραστηριότητες, ιδιαίτερα δε για ορεινές χώρες, όπως η Ελλάδα, όπου οι κατάλληλες για καλλιέργειες πεδινές εκτάσεις είναι περιορισµένες. Ο άνθρωπος αποτελεί ένα σηµαντικό παράγοντα στην εξέλιξη των δέλτα καθώς τόσο µε άµεσες όσο και έµµεσες επεµβάσεις διαταράσσει την ισορροπία των φυσικών διεργασιών µε αποτέλεσµα να αναστέλλεται η ανάπτυξη και η φυσική εξέλιξη των δελταϊκών σχηµατισµών. Καθοριστική για τη µελλοντική διαµόρφωση των δέλτα θα είναι και η παγκόσµια άνοδος της θαλάσσιας στάθµης εξαιτίας των κλιµατικών αλλαγών, που µέχρι το έτος 2100 αναµένεται να είναι της τάξης των περίπου 50 cm (IPCC, 2007). Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι η µελέτη της γεωµορφολογίας των δέλτα των ποταµών Πηνειού (Θεσσαλία), Καλαµά (Ήπειρος), Εύηνου και Μόρνου (Στερεά Ελλάδα), η διερεύνηση των πρόσφατων διαχρονικών µεταβολών των ακτογραµµών τους και η εκτίµηση των επιπτώσεων από τη µελλοντική άνοδο της θαλάσσιας στάθµης. 2. ΜΕΘΟ ΟΛΟΓΙΑ Για τη µελέτη της γεωµορφολογίας των δέλτα πραγµατοποιήθηκε γεωµορφολογική χαρτογράφηση που περιλαµβάνει την απεικόνιση των γεωµορφών τόσο της δελταϊκής πεδιάδας όσο και της δελταϊκής ακτογραµµής (εγκαταλελειµµένες κοίτες, παραλιακές αµµώδεις ράχες, θίνες, παράκτια έλη, αιγιαλοί, κα). Η χαρτογράφηση έγινε σε κλίµακα 1:5000 από επιτόπια έρευνα και ερµηνεία αεροφωτογραφιών µε υπόβαθρο τα αντίστοιχα τοπογραφικά διαγράµµατα της Γεωγραφικής Υπηρεσίας Στρατού. Για τη µελέτη των διαχρονικών µεταβολών των δελταϊκών ακτογραµµών χρησιµοποιήθηκαν σειρές αεροφωτογραφιών και δορυφορικές εικόνες διαφορετικών ετών λήψης. Οι χρονικές περίοδοι παρατήρησης για το δέλτα του Καλαµά αφορούν τα διαστήµατα 1945-1969, 1969-1989 και 1989-2000, για το δέλτα του Εύηνου τις περιόδους 1945-1986 και 1986-1995, για το δέλτα του Πηνειού το διάστηµα µεταξύ των ετών 1945 και 1995 και για το δέλτα του Μόρνου τις περιόδους 1945-1986 και 1986-1998. Για την εκτίµηση των επιπτώσεων που ενδεχόµενα υποστούν οι δελταϊκές περιοχές που µελετήθηκαν, από την αναµενόµενη άνοδο της θαλάσσιας στάθµης, υπολογίστηκαν οι χαµηλού υψοµέτρου εκτάσεις που βρίσκονται στις υψοµετρικές ζώνες 0-0,5, 0-1 και 0-2 m ενώ επιπλέον εκτιµήθηκαν οι χρήσεις γης που φιλοξενούνται στις ζώνες αυτές. Τα δεδοµένα για τις χρήσης γης αντλήθηκαν από τους χάρτες κλίµακας 1:100000 του προγράµµατος Corine για τα δέλτα των Καλαµά, Μόρνου και Πηνειού ενώ για το δέλτα του Εύηνου οι χρήσεις γης προέκυψαν από την επεξεργασία δορυφορικής εικόνας Landsat7 (ETM, June 2000). Οι χρήσεις γης οµαδοποιήθηκαν σε συνολικά δώδεκα κατηγορίες. Για τους σκοπούς της εργασίας σχεδιάστηκε και οργανώθηκε Σύστηµα Γεωγραφικών Πληροφοριών χρησιµοποιώντας ως υπόβαθρο αναλογικούς χάρτες διαφόρων ειδών και κλιµάκων (τοπογραφικά διαγράµµατα κλίµακας 1:5000, τοπογραφικοί και γεωλογικοί χάρτες κλίµακας 1:50000, παλαιοί χάρτες της Ελλάδας σε διάφορες κλίµακες, χάρτες χρήσεων γης 87
κλίµακας 1:100000) καθώς και γεωµετρικά διορθωµένες αεροφωτογραφίες και δορυφορικές εικόνες. 3. ΓΕΩΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΕΛΤΑ ΚΑΙ ΜΕΤΑΤΟΠΙΣΗ ΤΩΝ ΑΚΤΟΓΡΑΜΜΩΝ Σύµφωνα µε την ταξινόµηση των δέλτα που προτάθηκε από τον Galloway (1975), µε κριτήριο τις κυρίαρχες διεργασίες διαµόρφωσής τους, τα δέλτα που µελετήθηκαν τοποθετούνται µεταξύ εκείνων των οποίων η ανάπτυξη και διαµόρφωση επηρεάζεται εξίσου από την ποτάµια τροφοδοσία και τον κυµατισµό (Karymbalis et al., 2001). 3.1 ΕΛΤΑ ΕΥΗΝΟΥ Το δέλτα του Εύηνου έχει έκταση 92 km 2 και βρίσκεται στον Πατραϊκό κόλπο (Σχ 1). Ο ποταµός σε όλη του τη διαδροµή στη δελταϊκή πεδιάδα έχει διακλαδιζόµενη µορφή και έχει ευθυγραµµιστεί και οριοθετηθεί µε τεχνητά αναχώµατα από το 1959. Πριν την παρέµβαση αυτή η κοίτη είχε µαιανδρική µορφή για µικρό µήκος πριν τις εκβολές που βρίσκονταν ανατολικά των σηµερινών. Στη δελταϊκή πεδιάδα αναγνωρίστηκαν και χαρτογραφήθηκαν αρκετές εγκαταλελειµµένες κοίτες που µπορούν να οµαδοποιηθούν σε τέσσερεις οµάδες (Maroukian and Karymbalis, 2004). Τα περισσότερο ευδιάκριτα, τόσο σε αεροφωτογραφίες όσο και σε χάρτη του 1885 και συνεπώς πρροηγούµενα του 1959 µαιανδρικά ίχνη ροής του ποταµού βρίσκονται δυτικά της σηµερινής κοίτης και καταλήγουν στην Άκρα Ευήνου περίπου 1,6 km δυτικά των σηµερινών εκβολών. Σχήµα 1. Γεωµορφολογικός χάρτης του δέλτα του Εύηνου ποταµού. Figure 1. Geomorphological map of the Evinos river delta. Μεταξύ 1885 και 1945 η κοίτη µετανάστευσε 300 m ανατολικότερα και οι εκβολές βρέθηκαν 1,9 km ανατολικά της Άκρας Ευήνου. Μια οµάδα εγκαταλελλειµµένων κοιτών 88
διασχίζει τη δυτική δελταϊκή πεδιάδα και τη λιµνοθάλασσα Κλείσοβα καταλήγοντας στην Τουρλίδα ενώ µια άλλη εντοπίστηκε δυτικά του Ευηνοχωρίου και καταλήγει στις βορειοανατολικές όχθες της Κλείσοβας. Οι παλαιές κοίτες του ανατολικού δέλτα είναι µαιανδρικής µορφής, αρκετά δυσδιάκριτες και διαβρώνονται από τις θαλάσσιες διεργασίες. Η ανατολική ακτογραµµή χαρακτηρίζεται από αιγιαλούς µε αδροµερή ιζήµατα (χάλικες κροκάλες και χονδρόκοκκη άµµο) ενώ η δυτική ακτογραµµή και η περιοχή των εκβολών από λεπτόκοκκη άµµο, ιλύ και άργιλο. Η ανατολική ακτή περιλαµβάνει χαµηλούς κρηµνούς και διαβρούµενες θίνες στο χώρο των παλαιών εκβολών ενώ το κύριο χαρακτηριστικό της δυτικής ακτογραµµής είναι η ανάπτυξη 11 σχεδόν παράλληλων παράκτιων αµµωδών ράχεων µεταξύ Τουρλίδας και Άκρας Ευήνου. Η ακτογραµµή στη θέση των παλαιών εκβολών (πριν την τεχνητή διευθέτηση) για την περίοδο µεταξύ των ετών 1959, οπότε και διεκόπη η τροφοδοσία της από το ποτάµι µε ίζηµα, έως το 1995 έχει υποχωρήσει µε µέσο ρυθµό 3,6 m/έτος. Επιπλέον σηµαντική διάβρωση µε ρυθµό που εκτιµήθηκε σε 1,7 m/έτος έχει υποστεί για την περίοδο 1945-1995 η περιοχή Άκρα Ευήνου. Η µόνη περιοχή όπου διαπιστώθηκε προέλαση του δέλτα για την περίοδο παρατήρησης ήταν οι σηµερινές εκβολές όπου ο µέσος ρυθµός πρόσχωσης ανήλθε σε 36 m/έτος. 3.2 ΕΛΤΑ ΜΟΡΝΟΥ Το δέλτα του ποταµού Μόρνου βρίσκεται στις βόρειες ακτές του δυτικού Κορινθιακού κόλπου και έχει έκταση 28 km 2. Η κοίτη του ποταµού στη δελταϊκή πεδιάδα είναι διακλαδιζόµενη και έχει οριοθετηθεί τεχνητά από το 1961 (Karymbalis et al., 2007). Σχήµα 2. Γεωµορφολογικός χάρτης του δέλτα του ποταµού Μόρνου. Figure 1. Geomorphological map of the Mornos river delta. Πριν την τεχνητή διευθέτηση η σηµερινή κοίτη ήταν δευτερεύουσα καθώς η κύρια κοίτη βρισκόταν ανατολικά αυτής στη κεντρική δελταϊκή πεδιάδα εκβάλοντας στην Μπούκα 89
Καραχασάνη 3,7 km ανατολικά των σηµερινών εκβολών (Σχ. 2). Οι παλαιότερες εγκαταλελειµµένες κοίτες οµαδοποιήθηκαν σε τέσσερεις κατηγορίες που ξεκινούν από την έξοδο του ποταµού από τους ορεινούς όγκους (κορυφή του δέλτα) και καταλήγουν στην σηµερινή ακτογραµµή. Οι παλαιότερες εκβολές είναι αυτή που βρίσκεται 1,9 km βορειοανατολικά της Μπούκας Καραχασάνη και αυτή που εντοπίζεται 500 m βόρεια της Χιλιαδούς. Η διεργασία που σήµερα είναι ενεργή σχεδόν σε όλο το µήκος της παράκτιας ζώνης είναι η διάβρωση. ιαπιστώθηκε ότι η ανατολική δελταϊκή ακτογραµµή, βορεοανατολικά της Μπούκας Καραχασάνη, έχει υποχωρήσει µε µέγιστο µέσο ρυθµό 2,14 m/έτος για το διάστηµα 1945-1986 που για την επόµενη περίοδο παρατήρησης (1986-1998) αυξήθηκε σε 3,25 m/έτος. Προέλαση παρατηρήθηκε µεταξύ των σηµερινών εκβολών και των εκβολών του 1961 (Μπούκα Καραχασάνη) µε µέσο ρυθµό 3,4 m/έτος για το σύνολο των ετών 1945-1998. Η προέλαση πιθανά οφείλεται στην επεξεργασία και αναδιανοµή των ιζηµάτων των εγκαταλελειµµένων εκβολών της Μπούκας Καραχασάνη. Αξιοσηµείωτη είναι η διαπίστωση ότι η περιοχή των εκβολών της ενεργού κοίτης ενώ από το 1945 έως το 1986 προήλαυνε µε ρυθµό 4 m/έτος κατά τα επόµενα 12 έτη άρχισε να διαβρώνεται έντονα µε ρυθµό 11,4 m/έτος. Η υποχώρηση αυτή µπορεί να αποδοθεί στην µείωση της τροφοδοσίας της παράκτιας ζώνης λόγω του αντίστοιχου περιορισµού της στερεοπαροχής του ποταµού που προκάλεσε η κατασκευή του φράγµατος στον άνω ρου του το 1980. 3.3 ΕΛΤΑ ΠΗΝΕΙΟΥ Ο Πηνειός ποταµός εκβάλλει στο νότιο Θερµαϊκό κόλπο και έχει διαµορφώσει δέλτα έκτασης 69 km 2. Στη δελταϊκή πεδιάδα παρατηρούνται αποκοµµένοι µαίανδροι και µηνοειδείς λίµνες (Σχ. 3). Ο Πηνειός είναι το µόνο από τα υπό µελέτη ποτάµια που η κοίτη του δεν έχει υποστεί τεχνητό περιορισµό ή ευθυγράµµιση. Η προηγούµενη της σηµερινής πορεία του ποταµού είναι µια µαιανδρική κοίτη που εξέβαλε στην περιοχή Αρµύρα, 4 km νότια των σηµερινών εκβολών. Η κοίτη αυτή απεικονίζεται σε χάρτες του 1881, 1910, 1924 και 1935 και εγκαταλείφθηκε µερικώς το 1955 οπότε και το ποτάµι µετανάστευσε προς βορρά ακολουθώντας µια αρχαιότερη εγκαταλελειµµένη διαδροµή του. Μια αρκετά παλαιότερη οµάδα εγκαταλελειµµένων κοιτών εντοπίζεται στο βόρειο άκρο του δέλτα. Οι πρόσφατες µετατοπίσεις της κοίτης και η σταδιακή αλλαγή των εκβολών οφείλονται σε φυσικές διεργασίες που σχετίζονται µε ακραίες πληµµυρικές παροχές του ποταµού. Η δελταϊκή ακτογραµµή χαρακτηρίζεται σε όλο το µήκος της από την άφθονη παρουσία µέσο έως χονδρόκοκκης άµµου και την ανάπτυξη πολλών παράκτιων αµµωδών ράχεων που φθάνουν µέχρι 1,3 km στο εσωτερικό του δέλτα και είναι το αποτέλεσµα της επανεπεξεργασίας και επαναπόθεσης των ποτάµιων ιζηµάτων από τον κυµατισµό και τα παράκτια ρεύµατα. Αναγνωρίστηκαν και χαρτογραφήθηκαν συνολικά έξι γενεές ράχεων µε διαφορετικό προσανατολισµό και µήκος ανάπτυξης. Με την προσαύξηση των ράχεων αυτών πραγµατοποιήθηκε η προέλαση του δέλτα. Η δελταϊκή ακτογραµµή νότια των σηµερινών εκβολών προελαύνει λόγω της σταδιακής προσαύξησης παράκτιων αµµωδών ράχεων. Η περιοχή των εκβολών έχει προελάσει µε µέσο ρυθµό 11 m/έτος µεταξύ των ετών 1959, οπότε και βρέθηκε το ποτάµι στη θέση αυτή, και 1995. Αντίθετα η περιοχή των εγκαταλελειµµένων εκβολών (βόρεια του Στόµιου) έχει υποστεί διάβρωση µε µέσο ρυθµό 4,0 m/έτος για το διάστηµα 1955-1995. 90
Σχήµα 3. Γεωµορφολογικός χάρτης του δέλτα του ποταµού Πηνειού. Figure 3. Geomorphological map of the Pinios river delta. 3.4 ΕΛΤΑ ΚΑΛΑΜΑ Το δέλτα του ποταµού Καλαµά βρίσκεται στο Ιόνιο πέλαγος και έχει έκταση 78 km 2 (Σχ. 4). Το ποτάµι έχει κατά το παρελθόν αλλάξει την πορεία του πολλές φορές πληρώνοντας µε ίζηµα τη θαλάσσια περιοχή µεταξύ των ασβεστολιθικών ορεινών όγκων που παλαιότερα αποτελούσαν νησιά (Maroukian et al., 1995). Σηµαντικές για την πρόσφατη εξέλιξη του δέλτα υπήρξαν οι ανθρωπογενείς επεµβάσεις µε κυριότερη την κατασκευή το 1962 χαµηλού φράγµατος στην άνω δελταϊκή πεδιάδα για αρδευτικούς σκοπούς. Το φράγµα συνοδεύτηκε από την εγκατάλειψη της ενεργού κοίτης που διέρεε τη νότια δελταϊκή πεδιάδα και τη διάνοιξη νέου τεχνητού καναλιού που διέρχεται βόρεια του ασβεστολιθικού ορεινού όγκου Μαυροβούνι. Αυτό είχε σαν συνέπεια οι παλαιές φυσικές εκβολές του νότιου δέλτα να εγκαταλειφθούν και να δηµιουργηθούν νέες στο βόρειο τµήµα του. Η σηµαντικότερη αλλαγή στο χώρο των παλαιών εκβολών ήταν η καθίζηση και η σταδιακή διείσδυση της θάλασσας στη δελταϊκή πεδιάδα προκαλώντας την κατάκλυση και καταστροφή σηµαντικών αρδευτικών έργων και καλλιεργήσιµων εκτάσεων. Για την πρώτη περίοδο παρατήρησης (1945-1969) διαπιστώνεται ότι στις εκβολές του νότιου δέλτα µια σηµαντική ελώδης έκταση βόρεια της κοίτης, που ανέρχεται σε 2,01 km 2 έχει αποξηρανθεί 91
ενώ η ακτογραµµή έχει παραµείνει σχεδόν αµετάβλητη. Για το βόρειο δέλτα παρατηρείται ότι η περιοχή των νέων εκβολών (µετά το 1962) έχει προελάσει µε ρυθµό 0,15 km 2 /έτος. Κατά την περίοδο 1969-1989 µια έκταση 0,156 km 2 του νότιου δέλτα έχει κατακλυσθεί από τη θάλασσα (ρυθµός που αντιστοιχεί σε 0,008 km 2 /έτος). Αντίθετα στις νέες εκβολές η προέλαση είχε σαν αποτέλεσµα την πρόσχωση έκτασης 1,694 km 2 (ρυθµός 0,08 km2/έτος). Τέλος για την τελευταία περίοδο παρατήρησης οι εκτάσεις που χάθηκαν στο νότιο και δηµιουργήθηκαν στο βόρειο δέλτα εκτιµήθηκαν αντίστοιχα σε 0,024 km 2 και 0,223 km 2. Σχήµα 4. Γεωµορφολογικός χάρτης του δέλτα του ποταµού Καλαµά. Figure 4. Geomorphological map of the Kalamas river delta. 4. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΗ ΜΕΛΛΟΝΤΙΚΗ ΑΝΟ Ο ΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΙΑΣ ΣΤΑΘΜΗΣ Οι περιοχές των δέλτα που αναµένεται άµεσα να αντιµετωπίσουν σηµαντικό πρόβληµα κατάκλισης από µια ενδεχόµενη άνοδο της θαλάσσιας στάθµης είναι αυτές που έχουν υψόµετρο µικρότερο από 50 cm. Οι εκτάσεις της υψοµετρικής αυτής ζώνης για τα δέλτα που µελετήθηκαν ανέρχονται σε 12,5 km 2, 2,58 km 2, 7,02 km 2 και 6,5 km 2 για τα δέλτα του Εύηνου, του Μόρνου, του Καλαµά και του Πηνειού αντίστοιχα. Πέραν όµως των χαµηλών αυτών περιοχών σηµαντικές θα είναι και οι επιπτώσεις στις µεγαλύτερες υψοµετρικές ζώνες των 0,5-1 m και 1-2 m δεδοµένου ότι ακόµη και αν δεν κατακλυσθούν άµεσα θα αναδιανεµηθούν οι χρήσεις γης εντός αυτών. Ο Πίνακας 1 περιλαµβάνει τις εκτάσεις των χρήσεων γης ανά υψοµετρική ζώνη για κάθε ένα από τα µελετηθέντα δέλτα. Αξιοσηµείωτο είναι ότι µεταξύ άλλων σηµαντικό πρόβληµα αναµένεται να αντιµετωπίσει η πόλη του Μεσολογγίου στο βορειοδυτικό άκρο του δέλτα του Εύηνου σηµαντικό τµήµα της οποίας βρίσκεται κάτω από το 1 m (Karymbalis and Chalkias, 2005). Για το συγκεκριµένο δέλτα αρκετά σηµαντικές θα είναι οι επιπτώσεις για την Κλείσοβα αφού η 92
κατάκλυση της περιοχής του Λούρου θα επέτρεπε την επικοινωνία του Πατραϊκού Κόλπου µε τη λιµνοθάλασσα. Πίνακας 1. Κατανοµή των χρήσεων γης (σε km 2 ) στις υψοµετρικές ζώνες 0-0,5, 0-1 και 0-2 m για τα δέλτα των ποταµών Εύηνου (Ε), Μόρνου (Μ), Καλαµά (Κ) και Πηνειού (Π). Table 1. Land uses (in km 2 ) that occupy the elevation zones of 0-0.5, 0-1 and 0-2 m for each one of the Evinos (E), Mornos (M), Kalamas (K) and Pinios (P) river deltas. Χρήση γης Υψοµετρική ζώνη 0-0,5 m Υψοµετρική ζώνη 0-1 m Υψοµετρική ζώνη 0-2 m Ε Μ Κ Π Ε Μ Κ Π Ε Μ Κ Π Αστική δόµηση 1,80 0,01 0,01 0,02 2,90 0,01 0,01 0,050 3,60 0,01 0,02 0,05 Μόνιµες καλλιέργειες 3,00 1,00 0,24 4,56 7,70 1,95 0,40 10.5717,50 3,10 6,55 2,58 Αιγιαλοί 5,80 0,4 2,19 0,97 7,60 0,43 3,22 1,071 8,40 0,53 3,70 1,26 άσος πλατύφυλλων 0,28 0,973 1,50 Φυσικοί βοσκότοποι 2,19 0,69 3,04 2,069 3,67 4,66 Σκληροφυλλική βλάστηση 0,01 0,047 0,97 Τυρφώνες 0,92 1,83 4,12 Παράκτια έλη 1,90 1,17 1,47 3,10 1,32 1,56 3,60 1,43 1,56 Σύνολο (km 2 ) 12,50 2,58 7,02 6,51 21,30 3,71 10,0614,78 33,1 5,07 15,9511,01 Μεγάλο µέρος των χαµηλών εκτάσεων καταλαµβάνεται από καλλιεργήσιµα εδάφη συνεπώς σηµαντικές θα είναι οι επιπτώσεις για τις τοπικές αγροτικές οικονοµίες. Περιορισµός των καλλιεργήσιµων εκτάσεων θα προκληθεί επιπλέον από την υφαλµύρινση των υδροφόρων οριζόντων και των εδαφών που γειτνιάζουν µε την ακτογραµµή. Πρέπει να αναφερθεί ότι σε περιοχές όπου παρατηρείται διάβρωση και υποχώρηση της ακτογραµµής τα φαινόµενα αυτά ενδέχεται να ενταθούν µε την άνοδο της θαλάσσιας στάθµης ενώ σε περιοχές που προελαύνουν, κυρίως ενεργές εκβολές, ενδέχεται τα αρνητικά αποτελέσµατα να µετριαστούν λόγω της προσφοράς και απόθεσης ποτάµιων ιζηµάτων. Η εκτίµηση του δείκτη παράκτιας τρωτότητας κατά µήκος των δελταϊκών ακτογραµµών µε σκοπό την ποσοτικοποίηση των παρατηρήσεων και τον εντοπισµό των πλέον τρωτών περιοχών, αποτελεί έναν από τους επόµενους στόχους της παρούσας προσπάθειας. 5. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Οι γεωµορφές της παράκτιας ζώνης που απεικονίστηκαν κατά τη γεωµορφολογική χαρτογράφηση των δελταϊκών σχηµατισµών οδήγησαν στη διαπίστωση ότι η κύρια διεργασία που λαµβάνει χώρα κατά µήκος των δελταϊκών ακτογραµµών στις περιοχές παλαιών εγκαταλελειµµένων εκβολών είναι κυρίως η διάβρωση. Αντίθετα οι σηµερινές ενεργές εκβολές, η θέση των οποίων στις περιπτώσεις του Εύηνου, του Μόρνου και του Καλαµά είναι αποτέλεσµα ανθρώπινων επεµβάσεων, προελαύνουν. Η διαχρονική παρατήρηση των µεταβολών των ακτογραµµών σε διάφορες χρονικές περιόδους έδειξε ότι στις περισσότερες περιπτώσεις σχετίζονται άµεσα µε τις ανθρωπογενείς επεµβάσεις τόσο στο χώρο των δελταϊκών πεδιάδων όσο και στο ανάντη τµήµα των λεκανών απορροής. Για το δέλτα του Εύηνου ποταµού διαπιστώθηκε προέλαση των σηµερινών εκβολών, που προέκυψαν µετά την τεχνητή οριοθέτηση και ευθυγράµµιση της κοίτης του ποταµού το 1959, µε µέσο ρυθµό 36 m/έτος ενώ η παλαιά εκβολή, που βρίσκεται ανατολικά της νέας, υποχωρεί µε ρυθµούς 3.6 m/έτος. Για το 93
δέλτα του Μόρνου η υποχώρηση εντοπίζεται στην περιοχή της παλαιάς εκβολής του ενός από τους δύο κλάδους διανοµής, που εγκαταλείφθηκε σταδιακά µετά το 1980, οπότε κατασκευάστηκε και άρχισε να λειτουργεί το φράγµα στον άνω ρου του ποταµού για την υδροδότηση της Αθήνας. Οι ρυθµοί αυτοί κυµαίνονται από 3,2 έως 5,0 m/έτος για την περίοδο 1986-1998. Η περιοχή των σηµερινών εκβολών ενώ παλαιότερα προήλαυνε κατά περίπου 4,0 m/έτος, σήµερα υποχωρεί µε µέσο ρυθµό 11,0 m/έτος. Στο δέλτα του Καλαµά οι ανθρωπογενείς επεµβάσεις εντοπίζονται στην κατασκευή ενός χαµηλού φράγµατος στην κορυφή του δέλτα και ενός τεχνητού καναλιού που εκβάλει βόρεια των φυσικών εκβολών του ποταµού οι οποίες πλέον εγκαταλείφθηκαν από το 1962. Ο ρυθµός προέλασης της περιοχής των νέων εκβολών εκτιµήθηκε σε 0,1 km 2 /έτος για την περίοδο 1945-2000 ενώ για την περιοχή των παλαιών εκβολών περιορίστηκε κατά 0.18 km 2 /έτος. Αιτία αυτής της απώλειας γης, κυρίως αρδευόµενων καλλιεργήσιµων εκτάσεων, είναι η κατάκλιση από τη θάλασσα εξαιτίας τόσο της διακοπής τροφοδοσίας της περιοχής αυτής µε ποτάµιο ίζηµα όσο και η καθίζηση της δελταϊκής πεδιάδας που προκαλείται από την συµπύκνωση των δελταϊκών ιζηµάτων. Η κοίτη του Πηνειού ποταµού στη δελταϊκή πεδιάδα δεν έχει υποστεί τεχνητό περιορισµό ή ευθυγράµµιση. Οι µετατοπίσεις της κοίτης και η σταδιακή αλλαγή της θέσης των εκβολών οφείλονται σε φυσικές διεργασίες που σχετίζονται µε ακραίες πληµµυρικές παροχές του ποταµού. Η περιοχή των παλαιών εκβολών, που φαίνεται να εγκαταλείφθηκαν το 1955, υποχωρεί µε µέσο ρυθµό 4,0 m/έτος ενώ οι σηµερινές εκβολές έχουν προελάσει µε ρυθµό που φθάνει τα 11,0 m/έτος. Εκτιµήθηκε ότι µια πιθανή άνοδος της θαλάσσιας στάθµης κατά 0,5 m, που θεωρείται το πιθανότερο σενάριο ως το έτος 2100, θα προκαλούσε την κατάκλιση 6,5 km 2, 7,02 km 2 12,5 km 2 και 2,58 km 2 των δέλτα του Πηνειού, του Καλαµά, του Εύηνου και του Μόρνου αντίστοιχα που φιλοξενούν κατά κύριο λόγο καλλιεργήσιµες εκτάσεις αλλά και οικολογικής σηµασίας υγροτόπους. 6. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Galloway, W.E. (1975). "Process framework for describing the morphological and stratigraphic evolution of deltaic depositional systems" in: M. L. Broussard (ed.), Deltas, Models for Exploration.87-98, Houston Geol. Soc., Houston. IPCC. (2007). "Climate Change 2007: IPCC Synthesis Report" 52 p. Κarymbalis, Ε., Μ. Τegou, and Ο. Τsalkitsi. (2001). "Study of delta formation factors at central Greece" (in Greek) Bulletin of the Geological Society of Greece vol. ΧΧΧΙV/1, 381-388. Karymbalis, Ε. and C. Chalkias. (2005). "A GIS RS approach in vulnerability assessment of deltaic coastal zone due to the impact of sea-level rise" in: Proceedings of International Symposium on GIS and Remote Sensing: Environmental Applications, 299-306. Karymbalis, E., K. Gaki-Papanastassiou, and H. Maroukian. (2007). "Recent geomorphic evolution of the fan delta of the Mornos river, Greece: natural processes and human impacts", Bulletin of the Geological Society of Greece vol. XXXVII, 1538-1551. Maroukian, H., K. Gaki-Papanastassiou, K. Pavlopoulos, and A. Zamani. (1995). "Comparative geomorphological observations in the Kalamas delta in western Greece and the Sperkhios delta in eastern Greece" in: Rapp. Comm. Int. Mer. Medit., 34, 110 (Abstract). Maroukian, H., and E. Karymbalis. (2004). "Geomorphic evolution of the fan delta of the Evinos river in western Greece and human impacts in the last 150 years", Z. Geomorph. N.F. 48(2), 201-217. 94