Η Επιλογή Νομισματικού Καθεστώτος σε Ανοικτές Οικονομίες Σταθερές Ισοτιμίες, Κυμαινόμενες Ισοτιμίες ή Ενιαίο Νόμισμα
Νοµισµατική Πολιτική σε Ανοικτές Οικονοµίες Σε ένα καθεστώς κυμαινομένων συναλλαγματικών ισοτιμιών μία νομισματική επέκταση μπορεί να οδηγήσει την οικονομία προς υψηλή απασχόληση, προκαλώντας υποτίμηση της συναλλαγματικής ισοτιμίας, η οποία οδηγεί σε προσωρινή βελτίωση του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών. Αντίθετα, σε ένα καθεστώς σταθερών συναλλαγματικών ισοτιμιών, η νομισματική πολιτική δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την επίτευξη εσωτερικής και εξωτερικής ισορροπίας, καθώς πρέπει να παραμείνει προσανατολισμένη στη σταθεροποίηση της συναλλαγματικής ισοτιμίας. 2
Δηµοσιονοµική Πολιτική σε Ανοικτές Οικονοµίες Μία προσωρινή δημοσιονομική επέκταση μπορεί να οδηγήσει την οικονομία προς υψηλότερη απασχόληση, αλλά προκαλώντας επιδείνωση στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών. Ανεξάρτητα από το καθεστώς που διέπει τον προσδιορισμό της συναλλαγματικής ισοτιμίας, η χρήση της δημοσιονομικής πολιτικής προκαλεί σύγκρουση μεταξύ της επιδίωξης της εσωτερικής και της εξωτερικής ισορροπίας. Ο μόνος τρόπος αντιμετώπισης της βραχυχρόνιας σύγκρουσης μεταξύ εσωτερικής και εξωτερικής ισορροπίας σε ένα καθεστώς σταθερών ισοτιμιών είναι η αναδιάταξη (υποτίμηση) της ισοτιμίας. 3
Σταθερές ή Κυµαινόµενες Ισοτιµίες; Γιατί μία χώρα να θέλει να απεμπολήσει το βραχυχρόνιο εργαλείο της νομισματικής πολιτικής, επιλέγοντας ένα καθεστώς σταθερών ισοτιμιών. Ακόμη περισσότερο, γιατί να θέλει να συμμετάσχει σε μία νομισματική ζώνη, όπως η ζώνη του ευρώ, στην οποία δεν υπάρχει καν η δυνατότητα αναδιάταξης της ισοτιμίας. Πρέπει να ξεπεράσουμε τους περιορισμούς της βραχυχρόνιας ανάλυσης και να αναλύσουμε τα υπέρ και τα κατά των δύο καθεστώτων προσδιορισμού της συναλλαγματικής ισοτιμίας τόσο μεσοχρόνια όσο και μακροχρόνια. Μόνο τότε θα μπορούμε να έχουμε μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα των πλεονεκτημάτων και των μειονεκτημάτων των εναλλακτικών συστημάτων. 4
Πληθωριστικές Προσδοκίες και Νοµισµατική Πολιτική Η συστηματική χρήση της νομισματικής πολιτικής μπορεί να οδηγήσει σε καθεστώς υψηλού και αυξανόμενου πληθωρισμού, χωρίς αποτελέσματα στη μάχη κατά της ανεργίας. Κατά συνέπεια, το μεγάλο πλεονέκτημα των κυμαινομένων ισοτιμιών, ότι επιτρέπουν στη νομισματική πολιτική να επιδιώκει βραχυχρόνια τόσο την εσωτερική όσο και τη εξωτερική ισορροπία, χάνει μεγάλο μέρος της ελκυστικότητας του. 5
Πληθωριστικές Προσδοκίες και Νοµισµατική Πολιτική Προσδοκίες και Καμπύλη Phillips! π=π e - au+b όπου a,b>0! Αρχικές Προσδοκίες π 0, Στόχος κυβέρνησης για την ανεργία u 0 π 1 =π 0 - au 0 +b=π 0 +a((b/a)- u 0 ) 6
Πληθωριστικές Προσδοκίες και Νοµισµατική Πολιτική π 1 =π 0 +a((b/a)- u 0 )! Αν u 0 <b/a τότε π 1 >π 0 π 2 =π 1 +a((b/a)- u 0 )=π 0 +2a((b/a)- u 0 ) π Ν =π 0 +Νa((b/a)- u 0 )!! 7
Πληθωριστικές Προσδοκίες και Νοµισµατική Πολιτική Μόνο αν η κυβέρνηση συνειδητοποιήσει ότι η συστηματική επιδίωξη της διατήρησης του ποσοστού ανεργίας στο επίπεδο u 0 μέσω της νομισματικής πολιτικής συνδέεται με συνεχώς αυξανόμενο πληθωρισμό μπορεί να αντιμετωπιστεί το πρόβλημα αυτό. Το μόνο ποσοστό ανεργίας που συνδέεται με μη αυξανόμενο πληθωρισμό είναι το ποσοστό που ορίζεται από το b/a. Το ποσοστό αυτό συχνά αναφέρεται ως το φυσικό ποσοστό ανεργίας. 8
Πληθωριστικές Προσδοκίες και Νοµισµατική Πολιτική u n =b/a Το φυσικό ποσοστό ανεργίας είναι το μόνο το οποίο είναι συμβατό με μεσοχρόνια και μακροχρόνια σταθερό πληθωρισμό. Η νομισματική και η συναλλαγματική πολιτική δεν μπορούν να διατηρήσουν μεσοχρόνια την ανεργία κάτω από το φυσικό της ποσοστό. Το μόνο που μπορούν να κάνουν είναι να αντιμετωπίσουν τις επιπτώσεις προσωρινών διαταραχών που ενδεχομένως προκαλούν αποκλίσεις της ανεργίας από το φυσικό της ποσοστό. 9
Πληθωριστικές Προσδοκίες και Νοµισµατική Πολιτική Αν σε ένα καθεστώς κυμαινομένων ισοτιμιών, η κυβέρνηση και η κεντρική τράπεζα χρησιμοποιούν το εργαλείο της νομισματικής πολιτικής με τρόπο που οδηγεί σε υψηλό και αυξανόμενο πληθωρισμό, τότε ίσως είναι προτιμότερη η επιλογή ενός συστήματος σταθερών ισοτιμιών με ένα νόμισμα χαμηλού πληθωρισμού. Κάτι τέτοιο θα διασφαλίσει τη μεσοχρόνια πτώση του πληθωρισμού, χωρίς ιδιαίτερο κόστος για την ανεργία. 10
Συναλλαγµατικές Κρίσεις και Συστήµατα Σταθερών Ισοτιµιών Μία από τις μεγαλύτερες αδυναμίες ενός συστήματος σταθερών ισοτιμιών είναι ότι μπορεί να καταρρεύσει υπό το βάρος μιας κρίσης εμπιστοσύνης στη δυνατότητα της κεντρικής τράπεζας να διατηρήσει σταθερή την ισοτιμία. Μία κρίση εμπιστοσύνης μπορεί να δημιουργηθεί είτε λόγω θεμελιωδών λόγων, όπως για παράδειγμα λόγω του ότι τα συναλλαγματικά διαθέσιμα μιας κεντρικής τράπεζας δεν επαρκούν για να κάνει τις απαιτούμενες παρεμβάσεις στην αγορά συναλλάγματος, είτε και λόγω αυτόνομων μεταβολών των προσδοκιών στις διεθνείς αγορές συναλλάγματος. 11
Συναλλαγµατικές Κρίσεις και Συστήµατα Σταθερών Ισοτιµιών Αν για οποιοδήποτε λόγο δημιουργηθούν προσδοκίες για επικείμενη υποτίμηση της συναλλαγματικής ισοτιμίας, αυτές θα οδηγήσουν σε αύξηση των εγχωρίων επιτοκίων, προκειμένου να διατηρηθεί σταθερή η ισοτιμία. Ταυτόχρονα, η κεντρική τράπεζα θα υποχρεωθεί να κάνει παρεμβάσεις στην αγορά συναλλάγματος, μειώνοντας τα συναλλαγματικά της διαθέσιμα. 12
Συναλλαγµατικές Κρίσεις και Συστήµατα Σταθερών Ισοτιµιών i = i * Se S S S e < S i > i * 13
Συναλλαγµατικές Κρίσεις και Συστήµατα Σταθερών Ισοτιµιών Οταν εκδηλωθεί μια κρίση εμπιστοσύνης, η κεντρική τράπεζα έχει δύο επιλογές. Η πρώτη είναι να ανεβάσει τα εγχώρια επιτόκια σε, χωρίς να εγκαταλείψει τη σταθερή ισοτιμία. Η απαιτούμενη άνοδος των επιτοκίων μπορεί να είναι μεγάλη. Η δεύτερη επιλογή είναι να υποχωρήσει στις πιέσεις και είτε να προχωρήσει σε μία υποτίμηση της συναλλαγματικής ισοτιμίας, είτε να επιλέξει τη μετάβαση σε ένα καθεστώς κυμαινομένων ισοτιμιών. 14
Συναλλαγµατικές Κρίσεις και Συστήµατα Σταθερών Ισοτιµιών Διατηρώντας επαρκώς υψηλά τα επιτόκια καθιστά ασύμφορο στους διαπραγματευτές στην αγορά συναλλάγματος να δανείζονται στο εγχώριο νόμισμα με επιτόκιο i, και να μετατρέπουν το προϊόν του δανείου σε συνάλλαγμα το οποίο έχει τη χαμηλότερη απόδοση i*. Με τον τρόπο αυτό η κεντρική τράπεζα περιορίζει την εκροή συναλλάγματος, αλλά υποχρεώνεται να αυξήσει τα σημαντικά εγχώρια επιτόκια, με κόστος για τα νοικοκυριά και τις επιχειρήσεις. 15
Μια Τυπική Συναλλαγµατική Κρίση Στην αρχή η κυβέρνηση και η κεντρική τράπεζα διαβεβαιώνουν σε όλους τους τόνους ότι δεν σκοπεύουν να προχωρήσουν σε υποτίμηση. Εκδίδουν ανακοινώσεις και γίνονται δηλώσεις σε υψηλό και ανώτατο επίπεδο. Σπανίως η γραμμή αυτή πείθει. Η κεντρική τράπεζα αρχίζει να ανεβάζει τα βραχυχρόνια επιτόκια και να κάνει παρεμβάσεις στην αγορά συναλλάγματος. Και αυτή η γραμμή άμυνας μπορεί να αποδειχθεί μη αποτελεσματική, ιδιαίτερα αν η αύξηση των επιτοκιών είναι ανεπαρκής για να πείσει τους κερδοσκόπους να σταματήσουν να στοιχηματίζουν σε μία υποτίμηση. Μετά από μερικές ώρες, ή μέρες, ή εβδομάδες, η κεντρική τράπεζα θα καταφύγει είτε σε μία πολύ μεγάλη αύξηση των επιτοκίων, ώστε να πείσει τις αγορές ότι δεν σκοπεύει να υποτιμήσει, είτε θα ενδώσει και θα υποτιμήσει το νόμισμα μέσω εφάπαξ υποτίμησης ή μετάβασης σε ένα καθεστώς κυμαινομένων ισοτιμιών. 16
Συναλλαγµατικές Κρίσεις και Συστήµατα Σταθερών Ισοτιµιών Κρίση Στερλίνας, Μαύρη Τετάρτη 16 Σεπτεμβρίου 1992 (Απώλεια Συναλλαγματικών Διαθεσίμων 27 δις στερλίνες, Κόστος στήριξης 3,4 δις στερλίνες). Κρίση Πέσο, τέλη 2001, αρχές 2002, ισοτιμία με δολάριο απο 1/1 στα 3,75/1 σε έξι μήνες, κατάρρευση τραπεζικού συστήματος, πληθωρισμός, ύφεση Πολλές άλλες κρίσεις παλαιότερα και πιο πρόσφατα 17
Συναλλαγµατικές Κρίσεις και Συστήµατα Σταθερών Ισοτιµιών Ενα σύστημα σταθερών ισοτιμιών, όχι μόνο δεν επιτρέπει τη χρήση της νομισματικής πολιτικής για τη σταθεροποίηση της οικονομίας, αλλά υπόκειται και στην πιθανότητα συναλλαγματικών κρίσεων, οι οποίες κατά κανόνα συνεπάγονται μεγάλο οικονομικό κόστος. 18
Διακυµάνσεις και Ανισορροπίες στα Καθεστώτα Κυµαινοµένων Ισοτιµιών Ούτε τα καθεστώτα κυμαινομένων ισοτιμιών λειτουργούν πάντοτε σταθεροποιητικά. Υπάρχουν σημαντικές βραχυχρόνιες αλλά και μεσοχρόνιες διακυμάνσεις των ονομαστικών και των πραγματικών ισοτιμιών, οι οποίες προκαλούνται από μεταβολές στις προσδοκίες για τη μελλοντική πορεία των ισοτιμιών και των επιτοκίων, σε συνδυασμό με τη σταδιακή προσαρμογή των τιμών. Κατά τεκμήριο, οι διακυμάνσεις αυτές δεν συνδέονται με την ανάγκη επίτευξης εσωτερικής και εξωτερικής ισορροπίας και συχνά λειτουργούν αποσταθεροποιητικά, με σημαντικό οικονομικό κόστος. 19
Διακυµάνσεις και Ανισορροπίες στα Καθεστώτα Κυµαινοµένων Ισοτιµιών e S t+1 S t = 1+ i t 1+ i S e * t+1 t = 1+ i e t+1 e S e t+2 1+ i * t+1 S t = 1+ i t 1+ i t * S t = 1+ i t 1+ i t * e 1+ i t+1 e 1+ i * t+1 e 1+ i t+1 e S e t+2 1+ i * t+1 e... 1+ i t+n 1 e 1+ i * t+n 1 e S t+n 20
Διακυµάνσεις και Ανισορροπίες στα Καθεστώτα Κυµαινοµένων Ισοτιµιών Η τρέχουσα συναλλαγματική ισοτιμία εξαρτάται από δύο κατηγορίες προσδοκιών. Τις προσδοκίες για τη μελλοντική εξέλιξη των εγχώριων και των διεθνών επιτοκίων για τις επόμενες n περιόδους, και την προσδοκία για την τιμή της ισοτιμίας n περιόδους από σήμερα. Οτιδήποτε επηρεάζει αυτές τις προσδοκίες επηρεάζει τη σημερινή τιμή της ισοτιμίας και προκαλεί διακυμάνσεις. Διακυμάνσεις και στην πραγματική ισοτιμία 21
Διακυµάνσεις στην Ονοµαστική και την Πραγµατική Ισοτιµία $/ 22
Διακυµάνσεις στην Ονοµαστική και την Πραγµατική Ισοτιµία /$ 23
Διακυµάνσεις και Ανισορροπίες στα Καθεστώτα Κυµαινοµένων Ισοτιµιών Οταν μετά την κατάρρευση του συστήματος του Bretton Woods, οι χώρες μετέβησαν στο σύστημα των κυμαινομένων ισοτιμιών, οι υποστηρικτές της μετάβασης αυτής περίμεναν ότι οι συναλλαγματικές ισοτιμίες δεν θα είχαν μεγάλες διακυμάνσεις, καθώς θα προσδιορίζονταν από τα θεμελιώδη δεδομένα των οικονομιών. Οι διακυμάνσεις που υπήρξαν, και που συνεχίζονται, τους εξέπληξαν, όπως εξέπληξαν και τους περισσότερους οικονομολόγους. 24
Διακυµάνσεις και Ανισορροπίες στα Καθεστώτα Κυµαινοµένων Ισοτιµιών Επρεπε να φθάσουμε στα μέσα της δεκαετίας του 1970 για να συνειδητοποιηθεί ότι οι διακυμάνσεις αυτές δεν ήταν αποτέλεσμα παράλογης κερδοσκοπίας, αλλά ορθολογική αντίδραση της αγοράς συναλλάγματος σε νέα δεδομένα που επηρεάζουν τη μελλοντική πορεία των επιτοκίων και των ισοτιμιών. Μία χώρα που επιλέγει ένα σύστημα κυμαινομένων ισοτιμιών, θα υφίσταται τις επιπτώσεις, και το ενδεχόμενο κόστος, από τις μεγάλες διακυμάνσεις της ονομαστικής και της πραγματικής της ισοτιμίας. 25
Σταθερές ή Κυµαινόµενες Ισοτιµίες Σε ένα καθεστώς κυμαινομένων συναλλαγματικών ισοτιμιών μία χώρα έχει τη δυνατότητα χρήσης της νομισματικής πολιτικής για την αντιμετώπιση βραχυχρόνιων διαταραχών που επηρεάζουν την παραγωγή, την απασχόληση και την εξωτερική ισορροπία. Αυτή η δυνατότητα αποτελεί ένα σημαντικό πλεονέκτημα ενός καθεστώτος κυμαινομένων ισοτιμιών. Αντίθετα, σε ένα καθεστώς σταθερών συναλλαγματικών ισοτιμιών, η νομισματική πολιτική δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί, καθώς πρέπει να παραμείνει προσανατολισμένη στη σταθεροποίηση της συναλλαγματικής ισοτιμίας. 26
Σταθερές ή Κυµαινόµενες Ισοτιµίες Αν μία κυβέρνηση ή μία κεντρική τράπεζα δεν χρησιμοποιεί με φειδώ αυτό το εργαλείο, και καταλήγει να προκαλεί υψηλό και αυξανόμενο πληθωρισμό, που σε τελική ανάλυση δεν συμβάλλει ούτε στη σταθεροποίηση της πραγματικής οικονομίας, τότε είναι ίσως προτιμότερη η επιλογή σταθεροποίησης της ισοτιμίας απέναντι σε ένα νόμισμα χαμηλού πληθωρισμού. Ετσι μπορεί αντιμετωπισθεί το πρόβλημα του υψηλού πληθωρισμού, με την εισαγωγή αντιπληθωριστικής αξιοπιστίας από το νόμισμα αυτό. 27
Σταθερές ή Κυµαινόµενες Ισοτιµίες Σε κάθε περίπτωση, σε ένα καθεστώς σταθερών ισοτιμιών ελλοχεύει ο κίνδυνος συναλλαγματικών κρίσεων, οι οποίες μπορούν να προκαλέσουν σημαντικό οικονομικό κόστος και να αποσταθεροποιήσουν όχι μόνο την ισοτιμία, αλλά και την οικονομία γενικότερα. Ο κίνδυνος αυτός δεν απειλεί τα συστήματα κυμαινομένων ισοτιμίων, στα οποία όμως υπάρχουν μεγάλες βραχυχρόνιες και μεσοχρόνιες διακυμάνσεις των ονομαστικών και των πραγματικών ισοτιμιών. Η πλειοψηφία των οικονομολόγων σήμερα, ιδίως των προερχομένων από τις ΗΠΑ, θεωρούν ότι τα συστήματα κυμαινομένων ισοτιμιών υπερτερούν. 28
Σταθερές ή Κυµαινόµενες Ισοτιµίες Δύο εξαιρέσεις. Πρώτον, όταν μία χώρα δεν μπορεί να διασφαλίσει την αντιπληθωριστική αξιοπιστία της νομισματικής της πολιτικής, και, δεύτερον, όταν μία ομάδα χωρών έχει στενούς οικονομικούς δεσμούς και παρόμοια οικονομικη διάρθρωση. Στην τελευταία περίπτωση, μπορεί κανείς να πει ότι η ομάδα αυτή των χωρών αποτελεί μία βέλτιστη νομισματική περιοχή (optimum currency area), και ενδεχομένως να υπερτερεί ένα νομισματικό καθεστώς όχι απλώς σταθερών ισοτιμιών, αλλά και ενός ενιαίου νομίσματος. 29
Βέλτιστες Νοµισµατικές Περιοχές: Τα Δύο Κριτήρια του Mundell Κάτω από ποιες συνθήκες μια ομάδα χωρών θα ήθελε να λειτουργεί υπό καθεστώς ενιαίου νομίσματος (Mundell) Mε κοινό νόμισμα, μειώνεται σημαντικά το κόστος των οικονομικών συναλλαγών και ενισχύεται ο ανταγωνισμός καθώς οι τιμές στις διάφορες χώρες εκφράζονται σε κοινή βάση. Πρώτο κριτήριο: Οι χώρες έχουν στενούς οικονομικούς δεσμούς και παρόμοια διάρθρωση και υπόκεινται σε παρόμοιες μακροοικονομικές διαταραχές. Αυτό σημαίνει ότι μία ενιαία νομισματική πολιτική θα ήταν κατάλληλη για την αντιμετώπιση αυτών των διαταραχών. 30
Βέλτιστες Νοµισµατικές Περιοχές: Τα Δύο Κριτήρια του Mundell Το δεύτερο κριτήριο στο οποίο έδωσε έμφαση ο Mundell ήταν η κινητικότητα των συντελεστών παραγωγής, και ιδίως της εργασίας, μεταξύ των χωρών. Ακόμη και αν οι χώρες δεν έχουν παρόμοια διάρθρωση, και δεν υπόκεινται σε κοινές μακροοικονομικές διαταραχές, η υψηλή κινητικότητα της εργασίας θα εξομάλυνε τις διακυμάνσεις της ανεργίας. Διαταραχές που προκαλούν αύξηση της ανεργίας σε μία χώρα, ή μία υποομάδα χωρών, θα οδηγούσαν σε μετακίνηση εργαζομένων προς τις υπόλοιπες χώρες χαμηλής ανεργίας, κάτι που θα εξομάλυνε το πρόβλημα της ανεργίας χωρίς την ανάγκη υποτίμησης. 31
Βέλτιστες Νοµισµατικές Περιοχές: Οι Ηνωµένες Πολιτείες της Αµερικής Καμμία ομάδα χωρών δεν πληροί και τα δύο αυτά κριτήρια. Ούτε καν οι ΗΠΑ. Οι 50 πολιτείες έχουν διαφορετική οικονομική διάρθρωση και υπόκεινται σε διαφορετικές μακροοικονομικές διαταραχές. Ωστόσο στις ΗΠΑ υπάρχει μεγάλη κινητικότητα των εργαζομένων από πολιτεία σε πολιτεία. Για αυτό το λόγο και οι περισσότεροι αναλυτές θεωρούν ότι οι ΗΠΑ προσεγγίζουν την έννοια μιας βέλτιστης νομισματικής περιοχής. 32
Βέλτιστες Νοµισµατικές Περιοχές: Η Ευρωπαϊκή Εµπειρία Στην ΕΕ και την ΕΖ, οι χώρες του Ευρωπαϊκού νότου έχουν διαφορετική διάρθρωση από τις χώρες του βορρά και υπόκεινται σε διαφορετικές οικονομικές διαταραχές. Επιπλέον, η κινητικότητα της εργασίας στην Ευρωπαϊκή Ενωση είναι πολύ πιο περιορισμένη σε σχέση με τις ΗΠΑ, λόγω γλωσσικών και πολιτιστικών εμποδίων και διαφορών, με αποτέλεσμα να μην υπάρχει η δυνατότητα ταχείας και σημαντικής εξομάλυνσης των διακυμάνσεων της ανεργίας στις διάφορες χώρες. Η πρόσφατη εμπειρία του Ευρωπαϊκού νότου είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα του πόσο απέχει η Ευρωζώνη από την έννοια της βέλτιστης νομισματικής περιοχής. 33
Βέλτιστες Νοµισµατικές Περιοχές: Η Έκταση της Δηµοσιονοµικής Ενοποίησης Ακόμη και όταν η νομισματική πολιτική δεν μπορεί να αντιμετωπίσει τις επιπτώσεις διαταραχών που έχουν ασύμμετρες επιπτώσεις σε διάφορες χώρες, σε κάποιο βαθμό οι επιπτώσεις αυτές μπορούν να αντιμετωπιστούν σε χώρες που έχουν ενοποιημένα δημοσιονομικά συστήματα, μέσω των λεγόμενων αυτόματων σταθεροποιητών. Στις ΗΠΑ, μία διαταραχή που αυξάνει την ανεργία σε μία πολιτεία, ας πούμε στην Καλιφόρνια, οδηγεί αυτόματα σε δημοσιονομικές μεταβιβάσεις προς αυτή την πολιτεία, μέσω μηχανισμών, όπως το ομοσπονδιακό φορολογικό σύστημα και το ομοσποσδιακό σύστημα επιδότησης των ανέργων. Αυτό συμβαίνει διότι υπάρχει ένας ομοσπονδιακός προϋπολογισμός που ξεπερνά το 20% του ΑΕΠ. Στην Ευρωπαϊκή Ενωση ο κοινοτικός προϋπολογισμός μετά βίας πλησιάζει το 1% του ΑΕΠ, ενώ τόσο το φορολογικό σύστημα, όσο και το σύστημα επιδότησης των ανέργων, παραμένουν στη δικαιοδοσία των κρατών μελών, με αποτέλεσμα να είναι κατακερματισμένα. 34