Βία και Εκφοβισμός μεταξύ των μαθητών στο σχολείο

Βία και Εκφοβισμός μεταξύ των μαθητών στο σχολείο Τι είναι ο σχολικός εκφοβισμός; Μορφή επιθετικότητας μεταξύ των μαθητών στο σχολείο «Ένα παιδί εκφοβίζεται ή θυματοποιείται όταν εκτίθεται επανειλημμένα και για αρκετό διάστημα σε αρνητικές ενέργειες εκ μέρους ενός ή περισσότερων άλλων μαθητών.» Διαφέρει από άλλες μορφές επιθετικότητας; (Olweus, 2001,, 2001, σσ. 5-6) Ιδιαιτερότητες της επιθετικότητας Απρόκλητη, αδικαιολόγητη, άδικη Επαναλαμβανόμενη Ασκείται από ένα ισχυρότερο παιδί («δράστης») σε ένα ασθενέστερο («θύμα») Έχει στόχο να προκαλέσει φόβο, ανησυχία ή πόνο Το ισχυρότερο παιδί αντλεί από αυτήν κάποιο όφελος (π.χ. ευχαρίστηση, κοινωνικό κύρος, απόκτημα) Το ασθενέστερο παιδί δεν μπορεί να υπερασπιστεί τον εαυτό του Είναι το σύνηθες πείραγμα μεταξύ των παιδιών; Είναι σύγκρουση, διαμάχη, διαφωνία μεταξύ των παιδιών; Είναι διαφορές που μπορούν να λύσουν τα παιδιά μόνα τους, χωρίς τη βοήθεια των ενηλίκων ή των συνομηλίκων; Δεν είναι πείραγμα, γιατί δεν είναι αμοιβαίο δεν γίνεται με παιγνιώδη και φιλικό τρόπο δεν σταματά όταν ενοχλείται το παιδί

Δεν είναι ισότιμη σύγκρουση Είναι ασύμμετρη αλληλεπίδραση Είναι συστηματική κατάχρηση δύναμης Εξ ορισμού, το παιδί χρειάζεται βοήθεια Μορφές εκφοβισμού Σωματικός Λεκτικός Σεξ ς ουαλικός Φυλετικός/Ρατσιστικός Ηλεκτρονικός Αρπαγή/καταστροφή πραγμάτων Απειλή/Εξαναγκασμός Ακόμα Κοινωνικός αποκλεισμός (αποκλεισμός από την ομάδα των συνομηλίκων) Έμμεσος εκφοβισμός Ο κοινωνικός αποκλεισμός είναι πολύ συχνή και πολύ επώδυνη μορφή εκφοβισμού, είναι σχεσιακός εκφοβισμός. Είναι λιγότερο εμφανής στους ενηλίκους (εκπαιδευτικούς). Αν δεν τον θεωρούμε μορφή εκφοβισμού, δεν παρεμβαίνουμε! Τι άλλο γίνεται «πίσω από την πλάτη μας», «κάτω από τη μύτη μας», ώστε «πέφτουμε πέφτουμε από τα σύννεφα» όταν το ανακαλύπτουμε, αν το ανακαλύπτουμε; Έμμεσος εκφοβισμός Παραδείγματα: Διάδοση αρνητικής φήμης «Κάρφωμα Κάρφωμα» με το βλέμμα Επίμονη παρακολούθηση Συστηματική αγνόηση, σιωπή Εκφοβισμός όσων σχετίζονται με το «θύμα»

Σοβαρότητα του εκφοβισμού Μεγάλη διακύμανση από ακραία περιστατικά βίας μέχρι έμμεσο, αδιόρατο εκφοβισμό. Ανάλογες και οι παρεμβάσεις. Πού συμβαίνει ο εκφοβισμός; Προαύλιο Διάδρομοι Τουαλέτες Τάξη Προς και από το σχολείο Γι αυτό, πολλά περιστατικά εκφοβισμού δεν γίνονται αντιληπτά από τον εκπαιδευτικό. Ένας ή πολλοί; Μια ομάδα εκφοβίζει ένα παιδί; Ναι Μια ομάδα εκφοβίζει μια άλλη ομάδα; Ναι Ένα παιδί εκφοβίζει μια ομάδα; Ναι Ένα παιδί εκφοβίζει ένα άλλο παιδί; Ναι Άρα, ο εκφοβισμός μπορεί να είναι άλλοτε ατομικό και άλλοτε ομαδικό φαινόμενο. Δεν ισχύει Ο εκφοβισμός είναι σχεδόν πάντοτε ομαδικό φαινόμενο. Όχι Οι συνομήλικοι είναι παρόντες στην πλειοψηφία των περιστατικών εκφοβισμού. Όχι Συμμετοχικοί ρόλοι «Δράστες» «Θύματα» «Δρ ς άστε/θύματα» (ή προκλητικά «θύματα») Βοηθοί του «δράστη» Ενισχυτές του «δράστη» Αμέτοχοι μέτοχοι παρατηρητές ή παριστάμενοι Υπερασπιστές του «θύματος»

Η κοινωνική δυναμική του «δράστη» Αποκτά κύρος, ισχύ, κυριαρχία μέσα στην ομάδα. Είναι συχνά δημοφιλής. Η συμπεριφορά του επιδεινώνεται με το χρόνο, γιατί ενισχύεται από άλλους «δράστες» και από την ομάδα. Το παράδοξο του αμέτοχου παρατηρητή Η πλειοψηφία των παιδιών έχουν αρνητική στάση απέναντι στον εκφοβισμό αλλά δεν παρεμβαίνουν. Γιατί; Φοβάται μήπως γίνει και ο ίδιος στόχος. Δεν θέλει να χάσει το δικό του κοινωνικό κύρος σχετιζόμενος με το «θύμα». Δεν θέλει να χάσει την αυτοεκτίμησή του «εγώ είμαι καλός, δεν θα μου συμβεί». Ενισχύεται η ταυτότητά του - «εγώ δεν είμαι σαν κι αυτόν» και η συνοχή της ομάδας. Διάχυση ευθύνης «υπάρχουν τόσοι, κάποιος άλλος θα βοηθήσει». Διαπιστώνει ότι δεν αντιδρούν και οι άλλοι αμέτοχοι παρατηρητές - «άγνοια της πλειοψηφίας». Πιστεύει ότι το «θύμα» το αξίζει ( εφόσον συνήθως είναι ένα). Η αρνητική προκατάληψη για το θύμα αυξάνεται με το χρόνο το θύμα αποκτά έναν «κοινωνικό ρόλο» στην ομάδα. Το «θύμα» μπορεί να κρύβει την οδύνη του. Εκφοβισμός και ηλικία Ο εκφοβισμός αυξάνεται ή μειώνεται με την ηλικία; Υπάρχει και στο νηπιαγωγείο. Τα παιδιά των πρώτων τάξεων του δημοτικού είναι συχνός στόχος των μεγαλύτερων παιδιών. Αυξάνεται από την αρχή προς το τέλος της παιδικής ηλικίας. Αυξάνεται κατά την είσοδο σε καινούρια εκπαιδευτική βαθμίδα (π.χ. γυμνάσιο). Αυξάνονται ο λεκτικός, ο έμμεσος εκφοβισμός και ο κοινωνικός αποκλεισμός και μειώνεται ο σωματικός

Ο εκφοβισμός αυξάνεται στην εφηβεία; Μειώνεται στην εφηβεία, γιατί οι έφηβοι δεν θεωρούν εκφοβισμό οτιδήποτε δυσάρεστο τους συμβαίνει οι έφηβοι διαθέτουν περισσότερους μη επιθετικούς τρόπους αλληλεπίδρασης μειώνεται ο αριθμός των μεγαλύτερων παιδιών που μπορούν να εκφοβίσουν τα μικρότερα. Αλλά στην εφηβεία ο εκφοβισμός είναι συνήθως επώδυνος γιατί είναι χρόνιος έμμεσος, άρα όχι εμφανής δεν αποκαλύπτεται στους ενηλίκους. Εκφοβισμός και φύλο Τα αγόρια είναι «δράστες», «θύματα» και «δράστες/θύματα» πιο συχνά από τα κορίτσια. Τα αγόρια προτιμούν το σωματικό, το σεξουαλικό και τον ηλεκτρονικό εκφοβισμό. Τα κορίτσια συνήθως εκφοβίζονται από αγόρια. Τα κορίτσια προτιμούν τον κοινωνικό αποκλεισμό και τον έμμεσο εκφοβισμό. Ποιος φταίει; Η κοινωνία; Η εποχή; Τα ΜΜΕ; Το εκπαιδευτικό σύστημα; Η οικογένεια; Οι «κακές παρέες»; Οι «δράστες»; Τα «θύματα»; Ένα μεγάλο δάχτυλο δείχνει τον φταίχτη.

Αιτίες του εκφοβισμού «Δράστες» Γενετική προδιάθεση για επιθετικότητα, κυριαρχία Τιμωρητικοί, απορριπτικοί γονείς Γονείς που δεν θέτουν όρια Γονείς που ενθαρρύνουν την επιθετικότητα «Θύματα» Μήπως τα «θύματα» έχουν κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που τα καθιστούν εύκολους στόχους; Σωματική αδυναμία Διαφορετικότητα (π.χ. φυλή, εθνικότητα, ταυτότητα φύλου, ειδική ανάγκη, εμφάνιση) Γενετική προδιάθεση για αναστολή Υπερπροστατευτικοί γονείς Σε πολλές περιπτώσεις, καμία εμφανής αιτία Προσοχή στις προκαταλήψεις! Εξ ορισμού, ο εκφοβισμός είναι απρόκλητος, αδικαιολόγητος. Δεν αξίζει στο παιδί αυτό που του συμβαίνει! Το ιδιαίτερο προφίλ του «δράστη» Είναι ανασφαλής, με χαμηλή αυτοεκτίμηση; Συνήθως έχει υψηλή αυτοεκτίμηση, «αμυντικός εγωτισμός». Μπορεί να είναι και δημοφιλής. Έχει την ικανότητα να μπαίνει στη θέση του άλλου; Ναι. Γνωρίζει τι ακριβώς είναι αυτό που πληγώνει τον άλλον. Το πρόβλημά του είναι να νιώσει τον άλλον ενσυναίσθηση.

Συνήθεις συμβουλές του εκπαιδευτικού προς το «θύμα» Αποφυγή [«Μην τους πλησιάζεις», «φύγε»] Υποτίμηση της σοβαρότητας [«Δεν έγινε τίποτα», «μη δίνεις σημασία»] Υπεράσπιση του εαυτού [«Κάνε κι εσύ το ίδιο»] Υποστήριξη από φίλους [«Ζήτα βοήθεια από τους φίλους σου»] Βοήθεια από το δάσκαλο [«Να έρχεσαι να μου το λες κι εγώ θα τον κανονίσω»] Απόδοση ευθύνης [«Μην τους προκαλείς»] Αντιλήψεις των εκπαιδευτικών για τον εκφοβισμό «Είναι φυσιολογικό φαινόμενο της παιδικής ηλικίας και της ανάπτυξης» «Είναι αναπόφευκτο φαινόμενο της σχολικής ζωής συνέβαινε ανέκαθεν» «Ενδυναμώνει το παιδί για να αντιμετωπίσει μελλοντικές δυσκολίες» Καμία από τις αντιλήψεις αυτές δεν είναι λειτουργική. Γιατί είναι απαραίτητη η πρόληψη και η παρέμβαση; «Θύματα» Κατάθλιψη, μοναξιά, άγχος Χαμηλή αυτοεκτίμηση Διαταραχές ύπνου, διατροφής Ψυχοσωματικά συμπτώματα Πτώση της σχολικής επίδοση Σχολική άρνηση Επιρρεπή σε ατυχήματα Σοβαρές σωματικές βλάβες, δολοφονία Απόπειρα αυτοκτονίας, αυτοκτονία «Δράστες» Σκασιαρχείο Εγκατάλειψη σχολείου Τάσεις φυγής από το σπίτι Αντικοινωνική παραβατική συμπεριφορά

«Δράστες/Θύματα» Έχουν χαρακτηριστικά και των δραστών και των θυμάτων. Διατρέχουν πολύ υψηλό κίνδυνο για προβλήματα προσαρμογής και ψυχικής υγείας. Δημοκρατικές κοινωνίες Ανθρωπιστικό πνεύμα Υποχρέωση των ενηλίκων Δικαιώματα των παιδιών για Ασφάλεια στο σχολείο Προστασία σωματικής ακεραιότητας Προστασία ψυχικής υγείας Εξασφάλιση μάθησης Τα παιδιά έχουν ανάγκη να νιώσουν ότι η δυστυχία τους γίνεται αντιληπτή από τους ενηλίκους αποκαλύπτεται η φωνή τους εισακούεται κάτι μπορεί να γίνει για να περιοριστεί η οδύνη τους. Σχετική νομοθεσία Νομοθεσία που επιβάλλει ή ενθαρρύνει την εφαρμογή αντι-εκφοβιστικής πολιτικής υπάρχει σε ορισμένες χώρες. Η οπτική που βασίζεται στα ανθρώπινα δικαιώματα και στην ψυχολογία της ειρήνης περιορίζει σημαντικά τις δυσκολίες της εφαρμογής των προγραμμάτων. Δυσκολίες των εκπαιδευτικών διεθνώς Δεν γνωρίζουν ποια παρέμβαση είναι κατάλληλη σε κάθε περίπτωση. Φοβούνται ότι, αν παρέμβουν, θα επιδεινώσουν την κατάσταση. Δεν παρεμβαίνουν συχνά. Αξιοσημείωτα ποσοστά εκπαιδευτικών αναφέρουν ότι είναι χρήσιμη τακτική να μην κάνουν τίποτα. Αξιοσημείωτα ποσοστά μαθητών αναφέρουν ότι οι εκπαιδευτικοί δεν κάνουν τίποτα ή επιδεινώνουν την κατάσταση.

Πόσο εφικτή είναι η πρόληψη και η παρέμβαση στην Ελλάδα; Τι νιώθουν οι εκπαιδευτικοί: πίεση, άγχος, φόβο, εξουθένωση, μοναξιά. Τι λείπει από τους εκπαιδευτικούς: Σχετική εκπαίδευση, επιμόρφωση χρηματοδότηση συνεργασία με άλλους ειδικούς άνωθεν υποστήριξη οργανωμένα προγράμματα γενική πολιτική κατά του εκφοβισμού. Διεθνείς πρακτικές Επίπεδα παρεμβάσεων Κοινότητα Οικογένεια Σχολείο Τάξη Ομάδα συνομηλίκων Παιδί Κοινότητα Ενημέρωση (π.χ., εκδηλώσεις, διανομή έντυπου υλικού) Καλές δημόσιες σχέσεις Οικογένεια Συγκεντρώσεις γονέων όλου του σχολείου Συγκεντρώσεις γονέων της τάξης Ενημέρωση γονέων με έντυπο υλικό Συμβουλευτική γονέων «δραστών» και «θυμάτων» Σχολείο Υιοθέτηση συλλογικής αντι-εκφοβιστικής τακτικής Σχολική επιτροπή Ημερίδες στο σχολείο Ομάδες εκπαιδευτικών Επιτήρηση μαθητών

Τάξη Διαμόρφωση κανόνων κατά του εκφοβισμού Δραστηριότητες του αναλυτικού προγράμματος Παιχνίδι ρόλων, δραματοποίηση, βίντεο Αξιοποίηση λογοτεχνίας, τέχνης Νέες τεχνολογίες (π.χ. διαδραστικά παιχνίδια μέσω Η/Υ) Συνεργατική μάθηση Συναντήσεις της τάξης Ομάδα συνομηλίκων Υποστήριξη, βοήθεια από ικανούς συνομηλίκους «Διαμεσολάβηση» από ικανούς συνομηλίκους Οι αμέτοχοι παρατηρητές γίνονται υποστηρικτές του «θύματος» Άτομο Σοβαρές συζητήσεις με τους «δράστες», τα «θύματα» και τις οικογένειές τους Εκπαίδευση σε: κοινωνικές δεξιότητες, ενσυναίσθηση, διαχείριση θυμού, αυτοέλεγχο κ.ά. Κυρώσεις Αλλαγή τάξης ή σχολείου Απο-ενοχοποιητική προσέγγιση * Μέθοδος μεριστής έγνοιας * Επανορθωτική δικαιοσύνη * * Σε ατομικό και ομαδικό επίπεδο συγχρόνως Ποιες πρακτικές έχουν αποδειχθεί αποτελεσματικές; διεθνώς Συλλογική αντι-εκφοβιστική τακτική Ολιστική-συστημική προσέγγιση, παρέμβαση σε όλα τα επίπεδα Προσωπική δέσμευση των εκπαιδευτικών, ενθουσιασμός Πιστή εφαρμογή του προγράμματος Στενή εποπτεία του προγράμματος από ειδικούς Επιτήρηση των μαθητών

Ενδεικτικές πρακτικές κατά του εκφοβισμού ελλείψει οργανωμένου προγράμματος στην Ελλάδα Επίγνωση της ύπαρξης και της σοβαρότητας του εκφοβισμού στην Ελλάδα Ανταλλαγή απόψεων Καταγραφή των αναγκών στο σχολείο Παρατήρηση, ανώνυμα ερωτηματολόγια (π.χ., του Olweus) Ημερίδα στο σχολείο, με ειδικούς, για ενημέρωση εκπαιδευτικών και γονέων Υιοθέτηση συλλογικής αντι-εκφοβιστικής τακτικής «Κοινή γλώσσα» «Δεν δεχόμαστε τον εκφοβισμό στο σχολείο μας και θα προσπαθήσουμε να τον σταματήσουμε» Συμφωνία και καταγραφή: ορισμός και μορφές εκφοβισμού, δικαιώματα και ευθύνες, τι θα κάνει το σχολείο, πώς θα αξιολογήσει τις παρεμβάσεις Διαμόρφωση κανόνων κατά του εκφοβισμού κατόπιν συζήτησης με τους μαθητές. Ανάρτηση των κανόνων σε εμφανές σημείο. 4 κανόνες κατά του εκφοβισμού 1. Δεν πρέπει να εκφοβίζουμε τους συμμαθητές μας. 2. Πρέπει να προσπαθούμε να βοηθάμε τους συμμαθητές μας που εκφοβίζονται. 3. Πρέπει να βάζουμε στις παρέες μας τους συμμαθητές μας που μένουν συνήθως έξω από αυτές. Εκφοβίζω = πειράζω, ενοχλώ με άσχημο τρόπο 4. Αν γνωρίζουμε ότι κάποιος συμμαθητής μας εκφοβίζεται, θα το πούμε σε κάποιον ενήλικο στο σχολείο ή στο σπίτι. Το ίδιο θα κάνουμε αν εκφοβίζουν εμάς τους ίδιους. Να σπάσει η «συνωμοσία της σιωπής». Να καταρριφθεί η πεποίθηση ότι όποιος αναφέρει τον εκφοβισμό, «καρφώνει» αλλά να προστατευθούν όσοι το κάνουν.

Αυξημένη επιτήρηση των μαθητών στα «καυτά σημεία» του σχολείου Άμεση παρέμβαση! «Δεν είμαστε αστυνομικοί» αλλά και «Δεν δεχόμαστε τον εκφοβισμό» Βελτίωση του προαύλιου χώρου: ευκαιρίες για επαφή, ψυχαγωγία ( ανία, συνωστισμός), κατάργηση των «κρυφών» χώρων, διαχωρισμός μικρότερων-μεγαλύτερων παιδιών Δραστηριότητες του αναλυτικού προγράμματος Συζήτηση για κατανόηση του εκφοβισμού: μορφές, επιπτώσεις, συμμετοχικοί ρόλοι Αφήγηση (ιστορίες), βίντεο, ζωγραφική Παιχνίδι ρόλων για αύξηση της ενσυναίσθησης Ασκήσεις για κατανόηση της διαφορετικότητας Συζήτηση για εύρεση εναλλακτικών λύσεων Έπαινος Δεν δίνεται συχνά! Για την αντιμετώπιση του εκφοβισμού Για την εκδήλωση αντίθετων από τον εκφοβισμό συμπεριφορών Κυρώσεις Κατόπιν συζήτησης και συμφωνίας με τους μαθητές Να παρουσιάζονται ως φυσικές συνέπειες της εκφοβιστικής συμπεριφοράς Να ταιριάζουν στην ηλικία, το φύλο, την προσωπικότητα του μαθητή Να μη χρησιμοποιείται ως κύρωση επιπλέον σχολική εργασία Πιο ακραία τακτική: «μηδενική ανοχή» Παραδείγματα κυρώσεων o Σοβαρή ατομική συζήτηση με το μαθητή o Ο μαθητής κάθεται έξω από το γραφείο του διευθυντή στο διάλειμμα o Ο μαθητής πηγαίνει για 1-2 ώρες σε άλλη τάξη o Ο μαθητής μένει κοντά στον εκπαιδευτικό σε ορισμένα διαλείμματα o Ο μαθητής παραπέμπεται στο διευθυντή για σοβαρή συζήτηση

o Ο μαθητής στερείται ένα προνόμιο Το πρόβλημα με τις κυρώσεις Τι κάνουμε στους «δράστες»; Μόνο για σοβαρά περιστατικά Το τελευταίο μέσο αντιμετώπισης Συχνά, δεν είναι αποτελεσματικές Διαφωνία μεταξύ των ειδικών για τη χρήση τους Εναλλακτικά, τι μπορούμε να κάνουμε; Τι κάνουμε με και για τους «δράστες»; Απο-ενοχοποιητική προσέγγιση Δεν αποδίδονται ευθύνες στους «δράστες» και στα «θύματα». Δεν συζητούνται οι λεπτομέρειες των περιστατικών. Αυξάνεται η ταύτιση με το «θύμα», η ενσυναίσθηση, η έγνοια, ο αλτρουισμός. Γιατί είναι δύσκολο να εφαρμοστεί; Ο εκπαιδευτικός ταυτίζεται με τη δυστυχία του «θύματος» νιώθει θυμό για τους «δράστες» βιώνει τάση για εκδίκηση θυμάται τις προσωπικές του εμπειρίες θυματοποίησης πιστεύει ότι το «θύμα» παθαίνει αυτό που αξίζει. Βήματα: 1. Συζήτηση με το «θύμα» ( πώς νιώθει) 2. Συζήτηση με την ομάδα των «δραστών» και των παρατηρητών: εξηγείται το πρόβλημα, πώς νιώθει το «θύμα», χωρίς κατηγορίες, τονίζεται η σημασία της ευθύνης να κάνουν κάτι γι αυτό, προτείνονται και καταγράφονται λύσεις 3. Νέα συνάντηση για αξιολόγηση της βελτίωσης + στενή επιτήρηση

Μέθοδος της μεριστής έγνοιας Πλήττει την κοινωνική δυναμική του εκφοβισμού Θεωρεί τον εκφοβισμό «ασύμμετρη» σύγκρουση ανάμεσα σε ένα παιδί και σε μια ομάδα Επιχειρεί να αυξήσει τη δύναμη του παιδιού, να το καταστήσει ισότιμο στην επίλυση της σύγκρουσης Σπάει τον «κύκλο της βίας» Ο εκπαιδευτικός ως ενήλικος διαμεσολαβητής («αρχέτυπο») Οι συζητήσεις ξεκινούν με τον «δράστη» Θεωρείται δεδομένο ότι ο «δράστης» ανησυχεί για τη δική του κατάσταση Ο «δράστης» συνήθως ισχυρίζεται ότι είναι αθώος αυτό ακριβώς σημαίνει ότι μπορεί να δείξει έγνοια Οι συζητήσεις με το «θύμα» στοχεύουν και στην αλλαγή της συμπεριφοράς του Επανορθωτική δικαιοσύνη Συνδυάζει έγνοια, συμπάθεια, σεβασμό + ανάληψη ευθύνης Αναγνώριση της βλάβης που προκαλείται στον άλλο Επανόρθωση της βλάβης μέσα σε ένα πλαίσιο, μια κοινότητα (πρόσωπα κύρους) που παρέχει υποστήριξη κα έγνοια και επιτρέπει στο παιδί τη συμμετοχή του σε αυτή επανένταξη Διαχείριση της ντροπής «Δράστες»: ανέκφραστη ντροπή που γίνεται θυμός «Θύματα»: υπερβολική ντροπή που γίνεται φαύλος κύκλος αυτομομφής Στόχος: η «ντροπή επανένταξης» στην κοινότητα, ο υπεύθυνος πολίτης Υποστήριξη από τους συνομηλίκους Κοινωνικώς ικανά παιδιά αποδοκιμάζουν ανοιχτά τον εκφοβισμό γίνονται υπερασπιστές του «θύματος» εκπαιδεύονται ως «διαμεσολαβητές» Οι αμέτοχοι παρατηρητές γίνονται υπερασπιστές του «θύματος» Τα μεγαλύτερα παιδιά βοηθούν τα μικρότερα Προστατευτικές δυαδικές φιλίες

Συμβουλευτική γονέων «δραστών» Να μην ανέχονται τον εκφοβισμό Να αυξάνουν την ενσυναίσθηση του παιδιού τους Να ενθαρρύνουν το παιδί τους να επανορθώσει στην πράξη Να χρησιμοποιούν κυρώσεις όταν χρειάζεται Να χρησιμοποιούν έπαινο Να επιβλέπουν περισσότερο το παιδί Συμβουλευτική γονέων «δραστών» Να γνωρίζουν τους φίλους των παιδιών Να αφιερώνουν χρόνο στα παιδιά για να τα γνωρίσουν καλύτερα Να τα βοηθούν να βρίσκουν διεξόδους στην επιθετικότητα, τη δύναμη, την τάση για κυριαρχία Να μειώσουν την τηλεθέαση βίας και την ενασχόληση με βίαια ηλεκτρονικά παιχνίδια Συμβουλευτική γονέων «θυμάτων» Να επικοινωνούν έγκαιρα με τον εκπαιδευτικό Να ενισχύουν την αυτοεκτίμηση, τα ταλέντα του παιδιού Να ενισχύουν τη διεκδικητικότητα, το θάρρος του παιδιού Να φροντίζουν για τη σωματική άσκηση και τη μείωση του σωματικού άγχους του παιδιού Να το εντάσσουν σε νέα πλαίσια, ομάδες Να ενθαρρύνουν τις στενές φιλίες Να μην το υπερπροστατεύουν Να φροντίζουν την υγιεινή και την εμφάνισή του Για το προκλητικό «θύμα»: να ενισχύουν τις κοινωνικέ κοινωνικές δεξιότητές του, την κατανόηση των κοινωνικών κανόνων, τον αυτοέλεγχο, να αναζητούν βοήθεια από ειδικό (π.χ. υπερκινητικότητα)

Επίλογος Ο εκφοβισμός είναι τελικά θέμα κοινωνικο-πολιτικό και ηθικό. «Ορθώνω το ανάστημά μου» αλλά και «Υπολογίζει ο ένας στη βοήθεια του άλλου». Εκτός από το «σύστημα» που φταίει συνήθως για όλα, υπάρχει και η ελεύθερη βούληση και η ατομική ευθύνη.