ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «Σύγχρονες προσεγγίσεις στη γλώσσα και τα κείμενα» Ειδίκευση Νεοελληνικών Σπουδών

ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «Σύγχρονες προσεγγίσεις στη γλώσσα και τα κείμενα» Ειδίκευση Νεοελληνικών Σπουδών Αναστασία Οικονόμου Ποικίλη Στοά Ετήσιον Ημερολόγιον (1881-1899 & 1912-1914) Παρουσίαση και αναλυτικά ευρετήρια ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Επιβλέπουσα καθηγήτρια: Γεωργία Γκότση Πάτρα Νοέμβριος 2014 1

2

Περιεχόμενα ΠΡΟΛΟΓΟΣ..... 9 Α ΜΕΡΟΣ: ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 14 1. Τα εκδοτικά στοιχεία της Ποικίλης Στοάς... 14 2. «Ημερολόγιο-Περιοδικό»: Οι καταβολές του είδους... 17 3. Η ταυτότητα της Ποικίλης Στοάς... 20 3.1. Προγραμματικές δηλώσεις... 24 3.2. Ύλη... 25 3.2.1. Μεταφράσεις... 31 3.2.2. Νεκρολογίες... 34 3.2.3. Μουσική... 37 3.3. Συνεργάτες... 40 3.3.1. Έλληνες και ξένοι συγγραφείς... 40 3.3.2. Επώνυμες και ανώνυμες συνεργασίες... 43 3.3.3. Το φύλο των συνεργατών... 44 3.3.4. Γυναικεία γραφή... 45 3.4. Αναγνωστικό κοινό και γλώσσα... 53 3.5. Εικονογράφηση... 54 3.5.1. Θέματα χαρακτικών... 55 3

3.5.2. Καλλιτέχνες... 56 ΕΠΙΛΟΓΟΣ... 59 Β ΜΕΡΟΣ: ΑΝΑΛΥΤΙΚΑ ΕΥΡΕΤΗΡΙΑ Αρχές της ευρετηρίασης... 62 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΚΑΤΑ ΤΟΜΟΥΣ... 64 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΣΥΝΕΡΓΑΤΩΝ... 162 Α Έλληνες... 162 Β Ξένοι... 206 Γ Ανώνυμα κείμενα... 212 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΚΥΡΙΩΝ ΟΝΟΜΑΤΩΝ - ΕΡΓΩΝ - ΕΝΤΥΠΩΝ... 219 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ... 362 Ποιήματα... 362 Α Πρωτότυπα... 362 1. Έλληνες συγγραφείς...... 362 1α. Ανώνυμα... 362 1β. Κατά συγγραφέα... 362 2. Ξένοι συγγραφείς... 382 Β Μεταφρασμένα... 383 1. Ανώνυμα... 383 2. Κατά συγγραφέα... 383 4

Πεζά κείμενα... 386 Α Πρωτότυπα... 386 1. Ανώνυμα... 386 2. Κατά συγγραφέα... 386 Β Μεταφρασμένα... 393 1. Ανώνυμα... 393 2. Κατά συγγραφέα... 393 Θέατρο... 396 Α Πρωτότυπα έργα... 396 1. Κατά συγγραφέα... 396 Β Μεταφρασμένα έργα... 396 1. Ανώνυμα... 396 2. Κατά συγγραφέα... 396 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΕΙΚΟΝΩΝ... 399 Α ΑΝΑ ΘΕΜΑ... 399 1. Αντικείμενα... 399 2. Διαγράμματα... 399 3. Σκηνές-Χαρακτήρες... 400 4. Πορτραίτα... 406 5. Τοπία - Κτήρια - Μνημεία... 419 6. Λοιπά... 420 Β ΑΝΑ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗ... 421 5

1. [δυσανάγνωστη υπογραφή]... 421 2. Ξένοι Καλλιτέχνες... 421 3. Έλληνες Καλλιτέχνες... 424 4. Ανυπόγραφα... 431 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΧΩΡΩΝ - ΤΟΠΩΝ - ΚΤHΡΙΩΝ - ΠΕΡΙΟΧΩΝ... 447 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΟΡΩΝ... 456 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΝΕΚΡΟΛΟΓΙΩΝ... 464 Α Έλληνες... 464 Β Ξένοι... 471 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 474 6

7

8

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Στόχος της παρούσας εργασίας είναι η περιγραφή της ταυτότητας και η ευρετηρίαση του ετήσιου εγκυκλοπαιδικού εντύπου Ποικίλη Στοά με εκδότες αρχικά τον Ιωάννη Αρσένη και πολύ αργότερα τον Μιχαήλ Ραφαήλοβιτς. Η Ποικίλη Στοά κυκλοφόρησε στην Αθήνα την περίοδο 1881-1914 ανά διαστήματα. 1 Η κυκλοφορία της μπορεί να διακριθεί σε τρεις περιόδους: περίοδος Α : 1881-1898 (1881-1887, 1889, 1891, 1894-1896, 1898), περίοδος Β : 1899 και περίοδος Γ : 1912-1914. Απαρτίζεται από 16 τόμους και εξετάστηκε στο σύνολό της. Η μελέτη της Ποικίλης Στοάς έγινε με βάση το ψηφιοποιημένο αντίτυπο που φυλάσσεται στο Εθνικό Λαογραφικό και Ιστορικό Αρχείο (Ε.Λ.Ι.Α.). Ψηφιακό αντίτυπό της βρίσκεται στη διαδικτυακή βάση Κοσμόπολις της Βιβλιοθήκης και του Κέντρου Πληροφόρησης του Πανεπιστημίου Πατρών. 2 Μέρος της εργασίας αυτής θα αξιοποιηθεί από τη Βιβλιοθήκη και το Κέντρο Πληροφόρησης του Πανεπιστημίου Πατρών για τον εμπλουτισμό του Πίνακα Περιεχομένων του ψηφιακού αυτού αντιτύπου. Η παρούσα εργασία αποτελείται από δύο μέρη: στο πρώτο και εισαγωγικό μέρος, ύστερα από μια σύντομη αναφορά στο ημερολογιακό είδος, στο οποίο εγγράφεται η Ποικίλη Στοά, εξετάζεται το περιεχόμενό της και παρουσιάζονται τα συμπεράσματα της έρευνάς μου σχετικά με την ύλη και τους συνεργάτες (συγγραφείς και μεταφραστές) της έκδοσης. Όπως θα φανεί, η ταυτότητα του εντύπου δεν προσδιορίζεται μόνο από τις προθέσεις του εκδότη ή των εκδοτών του, αλλά από το σύνολο των συνεργατών και το είδος των συνεργασιών που αυτοί προσφέρουν. Το δεύτερο μέρος της εργασίας αποτελείται από οκτώ (8) πίνακες, στους οποίους ευρετηριάζονται δεδομένα του εντύπου. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι η Ποικίλη Στοά από το έτος 1899 χάνει τον ημερολογιακό της χαρακτήρα και προσειδιάζει σε περιοδικό. Συγκεκριμένα, την δεύτερη (1899) και τρίτη περίοδο (1912-1914) κυκλοφορίας της έχει πλέον τον χαρακτήρα του περιοδικού, όπως δείχνουν και οι νέοι υπότιτλοι: «Εθνική Εικονογραφημένη Επετηρίς» (1899, 1912) και «Εθνική Εικονογραφημένη Επιθεώρησις» (1914). Στο σημείο αυτό θα ήθελα να εκφράσω τις ευχαριστίες μου στην επιβλέπουσα καθηγήτριά μου κα Γεωργία Γκότση για τις χρήσιμες παρατηρήσεις της σε όλη τη διάρκεια εκπόνησης της εργασίας αυτής. Ευχαριστίες οφείλω και στα άλλα δύο μέλη της τριμελούς 1 Βλ. σχετικά το λήμμα «Ποικίλη Στοά» στη ΜΕΕ (χ.χ., 20: 450) και στο ΛΝΛ (2012, 1832-1833). 2 http://kosmopolis.lis.upatras.gr/index.php/poikili_stoa (ανάκτηση: 13/10/2014). 9

εξεταστικής επιτροπής, την κα Στέση Αθήνη και την κα Άννα Κατσιγιάννη, για τις καίριες παρατηρήσεις τους αλλά και στην κα Κατερίνα Κωστίου που διάβασε πρόθυμα την εργασία μου. Όλες τους με μύησαν στο σαγηνευτικό χώρο των εφημερίδων και των περιοδικών κατά τη διάρκεια των μαθημάτων τους. Τέλος, ευχαριστώ θερμά την οικογένειά μου και κυρίως τους γονείς μου για την ενθάρρυνση και την ηθική τους στήριξη χωρίς τη βοήθειά τους δεν θα είχα μπορέσει να πραγματοποιήσω τις μεταπτυχιακές σπουδές μου. Φυσικά φέρω αποκλειστικά την ευθύνη για τυχόν λάθη και αβλεψίες που υπάρχουν στο κείμενο και τα ευρετήρια. 10

11

12

Α ΜΕΡΟΣ: ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ 13

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1. Τα εκδοτικά στοιχεία της Ποικίλης Στοάς ΤΙΤΛΟΣ Ποικίλη Στοά (τ. Α - ΙΓ ) ΥΠΟΤΙΤΛΟΣ Ετήσιον Ημερολόγιον (τ. Α - Γ ) Εθνικόν Ημερολόγιον (τ. Δ - Θ ) Εθνικόν Εικονογραφημένον Ημερολόγιον (τ. Ι - ΙΓ ) Εθνική Εικονογραφημένη Επετηρίς (τ. ΙΔ - ΙΕ ) Εθνική Εικονογραφημένη Επιθεώρησις (τ. ΙΣΤ ) ΕΣΩΦΥΛΛΟ Σύγχρονος Καλλιτεχνική και Φιλολογική Στοά (τ. Θ - ΙΔ ) ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ Ιωάννης Αρσένης (1881-1899) Ιωάννης Αρσένης, Μιχαήλ Α. Ραφαήλοβιτς (1912-1914) ΤΟΠΟΣ ΕΚΔΟΣΗΣ Αθήναι ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΑ Ελληνικής Ανεξαρτησίας (1881-1882) Ενώσεως (1883-1884) Αττικού Μουσείου (1885) Των Καταστημάτων του Ανέστη Κωνσταντινίδου (1886) Β. Αυλής, Ν. Ιγγλέση και Κορίννης (1887) Αλεξάνδρου Παπαγεωργίου (1889, 1894-1895) 14

Των Καταστημάτων του Ανέστη Κωνσταντινίδου και Αλέξανδρου Παπαγεωργίου (1891) Εστίας (1896) Εστίας Κ. Μάισνερ και Καργαδούρη (1899) Εστίας Μάισνερ, Καργαδούρη και Θ. Αποστολόπουλου (1912) Εστίας και Αυγής (1914) ΔΙΑΡΚΕΙΑ (1 η Δεκεμβρίου 1881-1 η Δεκεμβρίου 1914) ΜΕΓΕΘΟΣ τ. Α (1881) 268 σ. τ. Β (1881) 328 σ. τ. Γ (1883) 424 σ. τ. Δ (1884) 474 σ. τ. Ε (1885) 575 σ. τ. ΣΤ (1886) 498 σ. τ. Ζ (1887) 312 σ. τ. Η (1889) 438 σ. τ. Θ (1891) 418 σ. τ. Ι (1894) 442 σ. τ. ΙΑ (1895) 426 σ. τ. ΙΒ (1896) 428 σ. τ. ΙΓ (1898) 480 σ. τ. ΙΔ (1899) 584 σ. τ. ΙΕ (1942) 648 σ. τ. ΙΣΤ (1914) 576 σ. ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΤΗΤΑ Ετήσιο (με διακοπές) 15

ΤΙΜΗ ΤΟΜΟΥ «3 νέες δραχμές», «εν τω εξωτερικώ δρ. ν. 4», «χρυσοδεμένον δρ. 6» και «Δημόσια Γραφεία, Υπουργεία δραχ. ν. 4» (τ. Γ ) ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΕΣ Βιβλιοθήκη ΕΛΙΑ. Βιβλιοθήκη Πανεπιστημίου Πατρών, σε ψηφιακή μορφή στη βάση Κοσμόπολις: http://kosmopolis.lis.upatras.gr/index.php/poikili_stoa. 16

2. «Ημερολόγιο - Περιοδικό»: Οι καταβολές του είδους Η Ποικίλη Στοά λόγω της ποικιλομορφίας της ύλης της, η οποία εμφαίνεται στον τίτλο της αλλά και του ημερολογιακού της χαρακτήρα Ετήσιον (εθνικόν) Ημερολόγιον δηλώνει στον υπότιτλό της ανήκει σε μια ιδιαίτερη κατηγορία του έντυπου βιβλίου: βρίσκεται ανάμεσα στο περιοδικό ποικίλης ύλης και στο ετήσιο ημερολόγιο. Οι απαρχές του ημερολογίου ανιχνεύονται στο ανάγλυφο μαρμάρινο μνημείο που βρίσκεται εντοιχισμένο στην πρόσοψη του βυζαντινού ναού της Παναγίας της Γοργοεπηκόου, δίπλα στην Μητρόπολη των Αθηνών. Είναι μια ζωοφόρος που αναπαριστά τις διαδοχικές εικόνες του αστρονομικού ζωδιακού κύκλου και άλλες αστρονομικές και καιρικές προσωποποιήσεις. Στην Αρχαία Ελλάδα κατασκευάζονταν ανάγλυφοι πίνακες, στους οποίους αποτυπώνονταν το διάγραμμα των μηνών και πληροφορίες για τις μεγάλες γιορτές, τις γεωργικές εργασίες και τους ανέμους, τοποθετημένοι κυρίως σε ναούς προς χρήση του κοινού. Πριν την εφεύρεση της τυπογραφίας τα ημερολόγια αντιγράφονταν σε εκκλησιαστικά βιβλία, όπου οι γιορτές σημειώνονταν μεταξύ των τροπαρίων και των προσευχών. Με την ανάπτυξη της τυπογραφίας 3 εμφανίστηκαν οι πρώτες μορφές έντυπων ημερολογίων κατά τον 12ο αιώνα: πρόκειται για τα «αλμανάκ» (almanac, almanacco) 4 ή «καλεντάρια» (calendar) 5 που κυκλοφορούσαν σε χειρόγραφη μορφή τόσο στην Ευρώπη (Αλμανάκ του John Somers στην Οξφόρδη το 1380) όσο και την Αμερική (Αλμανάκ για το σωτήριον έτος 1639 στο Κέμπριτζ της Μασσαχουσέτης). Τα ημερολόγια αυτά αποτελούσαν ολιγοσέλιδα 3 Για τις καταβολές του «Ημερολογίου» και μια σύντομη, κατατοπιστική και ιστορική επισκόπηση των ελληνικών ημερολογίων βλ. το λήμμα «Ημερολόγιο» στο ΛΝΛ (2012, 802-806). Επίσης, Αρσένης (1883, 3-22, ιδ. 19-20). 4 Η Παπαδάκη (1998, 12) σημειώνει ότι έχουν διατυπωθεί διάφορες απόψεις για την προέλευση της ονομασίας «Αλμανάκ» με επικρατέστερη αυτή που δηλώνει την αραβική αρίθμηση «αλ» και «μανάκ». Τα αλμανάκ εκδίδονταν αρχικά από μοναχούς, αστρονόμους και ιατρούς. Η ύλη τους ήταν σύνθετη και διευρυμένη. Περισσότερα για τα εκδιδόμενα Αλμανάκ στον ευρωπαϊκό χώρο βλ. Παπαδάκη (1998, 12-16). 5 Στον πρόλογο του Νέου Ημερολογίου του 1821 (Βιέννη, Δαβιδοβίκης, 1821) αναφέρεται ότι το: «Το Καλενδάριον ουν είναι ένας ακριβής κατάλογος περιέχων όλας τας ημέρας του χρόνου σημειωμένας με τα ονόματα των Αγίων, και διωρισμένας καθ εβδομάδας και μήνας, τους κύκλους του ηλίου και της σελήνης, τας ινδικτιώνας, τας διαφόρους φάσεις της σελήνης, τας ισημερίας, και τα ηλιοστάσια, τας εκλείψεις, και έτερα χρήσιμα πράγματα. Όλα δε τα άλλα, ως αι όψεις των πλανητών, αι προρρήσεις των μελλόντων κακών, αι εκλογαί των ημερών, και τα παρόμοια είναι μάταια και ανωφελή, ως τη φύσει και τη θρησκεία αντιβαίνοντα, διό και δικαίως παραλιμπάνονται [...]». Χαριτάτος (1977, 102). 17

φυλλάδια μικρού μεγέθους με ημερολογιακή (εορτολόγια, μηνολόγια, πασχάλια), θρησκευτική και αστρολογική ύλη που αφορούσε τις θέσεις και κινήσεις των άστρων και τις φάσεις της Σελήνης, γενεαλογίες βασιλιάδων, προγνωστικά καιρού, προβλέψεις για τη γεωργία, για τους σεισμούς, προφητείες για μελλοντικά πολιτικά γεγονότα, πληροφορίες για θρησκευτικά ζητήματα, κτλ. Σταδιακά τα ημερολόγια άρχισαν να κυκλοφορούν ετησίως. Το Almanach pour l annèe 1533 του François Rabelais έχει καταγραφεί ως το πρώτο ετήσιο ημερολόγιο και εντοπίζεται στη Γαλλία τον 16ο αιώνα. Η σύνθεση αυτή των αλμανάκ επεκτάθηκε στην Αγγλία, τη Ρωσία και τη Γερμανία. Πρώτοι οι Γερμανοί εκδότες διακόσμησαν τα Αλμακάν με χαλκογραφίες και ξυλογραφίες. Επίσης προσέθεσαν παρτιτούρες μουσικής, διηγήματα και περιηγητικές εντυπώσεις με σκοπό να τα μετατρέψουν σε αναγνώσματα ποικίλης ύλης. 6 Στην Ιταλία τα εκδιδόμενα ημερολόγια έφεραν την επωνυμία «καζαμίας», όνομα αποδιδόμενο στο φανταστικό πρόσωπο Casamia, το οποίο είχε αστρολογικές ικανότητες. Περιείχε διάφορα κείμενα με αφελές περιεχόμενο. Ο πρώτος καζαμίας τυπώθηκε στη Ραβέννα το 1763. Τα ημερολόγια εξελίχθησαν με γοργό ρυθμό σε λαϊκά έντυπα και άρχισαν να εξαπλώνονται με γρήγορους ρυθμούς σε όλες τις κοινωνικές τάξεις, καθώς για μεγάλο χρονικό διάστημα αποτελούσαν μοναδικό ανάγνωσμα όλης της οικογένειας. Η ύλη, εκτός της καθιερωμένης, εμπλουτιζόταν συνεχώς με πλήθος πληροφοριών και οδηγιών, λόγου χάρη κανόνες υγιεινής, συνταγές, πρακτικές ιατρικές γνώσεις, στατιστικές και πίνακες αποστάσεων. Επίσης περιλάμβαναν εκλαϊκευτικά επιστημονικά άρθρα κάθε είδους (ιστορικά, γεωγραφικά, λαογραφικά), καθώς και ψυχαγωγική ύλη, όπως αινίγματα, γρίφους, παιχνίδια, προβλήματα, ανέκδοτα, παρτιτούρες μουσικής με λίγα λόγια ο,τιδήποτε μπορούσε να κεντρίσει το ενδιαφέρον και τη φαντασία του απλού λαϊκού ανθρώπου. 6 Βλ. Παπαδάκη (1998, 12-13). 18

Τα ελληνικά ημερολόγια με τον τίτλο «ημερολόγιο», «καλενδάριον» ή «καζαμίας» εμφανίστηκαν κατά την προεπαναστατική περίοδο και τυπώνονταν στις παροικίες του Ελληνισμού της Διασποράς κατά μίμηση ξένων ημερολογίων: στη Βενετία στο τυπογραφείο του Μιχαήλ Γλυκή, στη Βιέννη στα τυπογραφεία Βεντότη και Πούλιου, στην Κωνσταντινούπολη, στη Βούδα, κ.α. 7 Μετά την ίδρυση του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους ημερολόγια και καζαμίες τυπώνονταν από τυπογράφους, φιλολογικούς συλλόγους, οργανισμούς, λογίους, ιδιώτες και επαγγελματίες. Το πρώτο ημερολόγιο που τυπώθηκε στην Ελλάδα έχοντας τη μορφή των ευρωπαϊκών αλμανάκ είναι η Εφετηρίς του Βασιλείου της Ελλάδας διά το έτος 1837. Η ανάπτυξη και διάδοση του ημερολογιακού είδους από τα μέσα του 19ου ως τα μέσα του 20ού αιώνα επέφερε σταδιακά αλλαγές στο περιεχόμενο της ύλης: η ημερολογιακή και αστρολογική ύλη μειώθηκε και δόθηκε μεγαλύτερη έκταση στη λογοτεχνική και ευρύτερη εγκυκλοπαιδική ύλη. Η εξέλιξη αυτή στα περιεχόμενα είχε ως αποτέλεσμα τα ημερολόγια να αποκτήσουν αρκετές ομοιότητες με τα περιοδικά. Παρόλα αυτά το μικρό κομψό σχήμα των ημερολογίων και η σταθερή συχνότητα της έκδοσής τους που ήταν, συνήθως, ένας τόμος ανά έτος, τα διέκριναν από τα ποικιλόμορφα περιοδικά. Στο εξώφυλλο του τόμου του 1912 αναγράφεται ότι η Ποικίλη Στοά εκδίδεται «κατ έτος τη 1 η Δεκεμβρίου». Συνεργάτες των ημερολογιών την περίοδο αυτή ήταν λόγιοι, επιστήμονες, λογοτέχνες και καλλιτέχνες. Ο συνολικός αριθμός των ελληνικών ημερολογίων, που εκδόθηκαν από τον 18ο αιώνα μέχρι περίπου τα μέσα του 20ού αιώνα, δεν έχει προσδιοριστεί με απόλυτη ακρίβεια υπολογίζεται πάντως ότι ξεπερνούν τα 700. 8 Όπως παρατηρεί η Κατερίνα Κωστίου, παρόλο που το πεδίο μελέτης τους διαθέτει ποικιλόμορφο ενδιαφέρον, παραμένει άγνωστο και αδιερεύνητο, με εξαίρεση ελάχιστες μελέτες. 9 Τα περισσότερα ημερολόγια ήταν βραχύβια (διάρκειας ενός έως δύο ετών), κάποια όμως εκδόθηκαν για πέντε έως οκτώ έτη και κάποια άλλα υπήρξαν μακροβιότερα όπως το ετήσιο έντυπο Ποικίλη Στοά. 7 Βλ. Χαριτάτος (1977, 94-95). Για τα ημερολόγια και τους καζαμίες που εκδόθηκαν στην Ελλάδα βλ. Παπαδάκη (1998, 20-21). 8 Ο Χαριτάτος προβαίνει σε έναν κατά προσέγγιση υπολογισμό εκφράζοντας τις επυφυλάξεις του (1977, 94, 95, 97, 101). 9 Βλ. Κωστίου (2002, 151). 19

3. Η ταυτότητα της Ποικίλης Στοάς Όπως αναφέρθηκε, η Ποικίλη Στοά καλύπτει χρονικά την περίοδο 1881-1914 και διακρίνεται σε τρεις περιόδους: 1881-1898, 1899 και 1912-1914, με βάση τις επιγραφές «Περίοδος Β» και «Περίοδος Γ» στα εξώφυλλα των τόμων 1899 και 1912 αντίστοιχα. Την πρώτη και δεύτερη περίοδο έκδοσης της Ποικίλης Στοάς, εκδότης ήταν ο νομικός, δημοσιογράφος, λόγιος και λογοτέχνης Ιωάννης Αρσένης (<;>-1925). Ο Αρσένης γεννήθηκε στην Κεφαλονιά και πέθανε στην Αθήνα, στην πόλη που μεγάλωσε, σπούδασε και έγινε διδάκτωρ του Δικαίου. Από μικρή ηλικία είχε αναμειχθεί με λογοτεχνικούς κύκλους στην Αθήνα και υπήρξε πρόεδρος πολλών φιλολογικών και καλλιτεχνικών συλλόγων. Πριν την έκδοση της Ποικίλης Στοάς υπήρξε διευθυντής του καλλιτεχνικού περιοδικού Καλαί Τέχναι και αργότερα του περιοδικού Αι Μούσαι. Τη διετία 1912-1914 συνεκδότης του περιοδικού έγινε ο Μιχαήλ Α. Ραφαήλοβιτς (;), γνωστός δικηγόρος της Αθήνας με καταγωγή από την Κέρκυρα. Τα φιλολογικά και καλλιτεχνικά του ενδιαφέροντα τον ώθησαν να παροτρύνει τον Ιωάννη Αρσένη να επανεκδόσουν την Ποικίλη Στοά. 10 Όπως αναφέρει ο Ιωάννης Αρσένης, το 1912 στον εξαγγελτικό πρόλογό του «Προς τον απανταχού Ελληνισμόν» (1912, 7): 10 Οι βιβλιογραφικές αναφορές για τους δύο αυτούς εκδότες είναι ελάχιστες. Για λιγοστές βιογραφικές πληροφορίες βλ. Παπαδάκη (1998, 53-63) και το λήμμα «Αρσένης Ιωάννης» στη ΜΕΕ (χ.χ., 5: 664). 20

Τώρα, ο αγών του εθνικού αυτής προορισμού [...] στεγάζεται υπό της ευγενούς ενισχύσεως εκλεκτού ανιδρύτου και παραστάτου, εξ αληθούς έρωτος προς την Φιλολογίαν και εξ άκρας εκτιμήσεως προς το έργον, αναλαβόντος την εδραίωσιν και συνέχισιν του νέου αυτού βίου, προς ενίσχυσιν του οποίου θαρρούντως ήδη επιζητείται η εμψύχωσις του Ελληνικού Δημοσίου, παρ ου περιφανή έσχεν εν τω παρελθόντι δείγματα η Ποικίλη Στοά και διά της απροσποιήτου υποστηρίξεως αυτού, εγαλουχήθη εις τα πρώτα βήματά της. 11 Ο Παύλος Νιρβάνας με το ψευδώνυμο Νρβ * * * δημοσιεύει στην Ποικίλη Στοά ένα επαινετικό κείμενο, συνοδευόμενο από μια φωτογραφία, για τον συνεκδότη του εντύπου (1912, 240): Πλήρης ωραίων αισθημάτων, ελαυνόμενος, από τον άσβεστον πόθον να ενισχύσει τας αγαθάς τάσεις και να εμψυχώσει τους σκοπούς της προόδου και του Πολιτισμού, έχων έμφυτον το καλλιτεχνικόν χάρισμα και ιδέας αποβλέπουσας εις την προαγωγήν της Φιλολογίας μας, ενεκολπώθη το έργον της «Ποικίλης Στοάς», εξ αγνής εκτιμήσεως και συμπαθής προς τον άδικον και αιφνίδιον θάνατόν της επιθυμία μάλλον παρωτρύνθη να την ανασύρει εκ του σκότους, εκ της νεκροφανείας και του ληθάργου εις ον την εβύθιζεν εξαφνική παραζάλη, και να συνεχίσει την δυσαναπλήρωτον έκδοσίν της με μίαν αδελφικήν και γενναιόφρονα έφεσιν, με ιδεώδη πατριωτικά και καλλιτεχνικά, συνεργαζόμενος μετά του Ανταίου της Ελληνικής Εκδοτικής, [...] κ. Ιωάννου Αρσένη. Στο εξώφυλλο κάθε τόμου αναγράφεται ο τίτλος, ο υπότιτλος, το έτος και η χρονολογία έκδοσης, το όνομα του εκδότη με τη συμπλήρωση της «ευνοϊκής συμμετοχής έγκριτων λογίων», ο τόπος, το τυπογραφείο και το έτος τύπωσης του εντύπου. Τα στοιχεία αυτά εξετάζονται λεπτομερώς στη συνέχεια. Ο τίτλος συνοδεύεται πάντα από έναν υπότιτλο, στοιχείο που χαρακτηρίζει τα περισσότερο ημερολόγια και περιοδικά της εποχής. Ποικιλομορφία τίτλων και υπότιτλων διακρίνει την Ποικίλη Στοά σε όλη τη διάρκεια κυκλοφορίας της. Συγκεκριμένα, τα έτη 1881-1884 12 το έντυπο έφερε τον υπότιτλο «Ετήσιον Ημερολόγιον», τα έτη 1885-1891 «Εθνικόν Ημερολόγιον» και τα έτη 1894-1898 «Εθνικόν Εικονογραφημένον Ημερολόγιον». Ως «Εθνική Εικονογραφημένη Επετηρίς» εγκαινιάστηκε το έτος 1899 η νέα περίοδος του «Ετησίου σπουδαίου περιοδικού Συγγράμματος, εκ της δημιουργίας του οπoίου επιζητηθήσεται πλέον μία νέα Φιλολογική αναπτέρωσις, μία νέα Φιλολογική αφύπνισις, μία 11 Στα παραθέματα έχει πραγματοποιηθεί μερικός εκσυχγρονισμός της ορθογραφίας. Συγκεκριμένα τα διαλυτικά έχουν διατηρηθεί όπου είναι απαραίτητο, η υπογεγραμμένη έχει απαλειφθεί από τη δοτική πτώση και λόγω πολυτυπίας του ημερολογίου στην υποτακτική έγκλιση έχει αντικατασταθεί το «η» με «ει». 12 Λόγω της παρουσίασης δύο χρονολογιών (έτους τύπωσης και έτους έκδοσης) στο εξώφυλλο του εκάστοτε τόμου βάζω σε πλάγια μορφή τα έτη που υπάρχουν στον τίτλο της Ποικίλης Στοάς για αποφυγή σύγχυσης. 21

πλήρης εν τω συνόλω Φιλολογική αναγέννησις» 13. Σημειώνουμε επίσης ότι οι τόμοι των ετών 1891-1899 έφεραν στο εσώφυλλο και τον τίτλο «Σύγχρονος Καλλιτεχνική και Φιλολογική Στοά». Μετά τη διακοπή της κυκλοφορίας το 1899 το έντυπο θα επανακυκλοφορήσει στη διάρκεια των ετών 1912-1914. Στον τελευταίο τόμο (1914) φέρει πια τον υπότιτλο «Εθνική Εικονογραφημένη Επιθεώρησις». Η αλλαγή των υποτίτλων δεν επιφέρει ουσιαστικές αλλαγές στη θεματολογία του εντύπου, εκτός της παύσης της ημερολογιακής ύλης από τον τόμο του έτους 1899: Αλλ η προ καιρού φιλοτεχνηθείσα εις φιλολογικήν και καλλιτεχνικήν ανθοδέσμην εργασία αυτή, είναι τόσον πολύτιμος, παραμείνασα δ έκτοτε τελείως άγνωστος, δεν φαίνεται να υπέστει ουδεμίαν εκ της παρελεύσεως του χρόνου επίδρασιν. 14 Ειδοποιός διαφορά υπάρχει μόνο στην εικονογράφηση: παρατηρείται αύξηση των χαρακτικών και διακόσμηση των σελίδων του περιοδικού στους τόμους της τελευταίας διετίας (1912-1914). Σύμφωνα με τη Βέρα Παπαδάκη «από το 1885 και μετά τα εξώφυλλα της Ποικίλης Στοάς είναι εκπληκτικής ομορφιάς, σε τόνους πότε μπλε πότε κόκκινου πότε γκρί ή σκούρου πράσινου, χρυσοποίκιλτα με ανάγλυφα σχέδια, αληθινά έργα τέχνης». 15 Σχεδόν κάθε χρόνο την έκδοση της Ποικίλης Στοάς αναλαμβάνει διαφορετικό τυπογραφείο, καθώς ο λεπτολόγος Ιωάννης Αρσένης επιθυμούσε κάθε τόμος να διακρίνεται για την εκλεπτυσμένη καλαισθησία του. Συγκεκριμένα, το έντυπο εκδίδεται: «εκ του τυπογραφείου της Ελληνικής Ανεξαρτησίας τα έτη 1881-1882, «εκ του τυπογραφείου της Ενώσεως» τα έτη 1883-1884, «εκ του τυπογραφείου του Αττικού Μουσείου» το έτος 1885, «εκ του τυπογραφείου των Καταστημάτων του Ανέστη Κωνσταντινίδου» το έτος 1886, «εκ της τυπογραφίας της Β. Αυλής 16 Ν. Ιγγλέση και Κορίννης 17» το έτος 1887, στο τυπογραφείο 13 [Αρσένης] (1899, 2). 14 [Αρσένης] (1912, 5). 15 Βλ. Παπαδάκη (1998, 54). 16 Ο προσδιορισμός «Β. Αυλής» αναφέρεται στο αθηναϊκό βιβλιοπωλείο Beck και Barth που έφερε τη διάκριση «Προμηθευταί Βασιλικής Αυλής». Καινοτομία του βιβλιοπωλείου αποτέλεσε η κυκλοφορία του Καταλόγου ελληνικών βιβλίων διά δώρον του Νέου Έτους το 1887. Η βιβλιοεμπορική δραστηριότητα του Beck τερματίστηκε το 1910 όταν πούλησε το μερίδιό του στον Κ. Ελευθερουδάκη. Βλ. το λήμμα «Εκδοτικοί Οίκοι» στο ΛΝΛ (2012, 596). 17 Η επωνυμία «Κορίννη» υπάρχει για το τυπογραφείο «Κορίννης» του Διονυσίου Χιώτη και Αθανασίου Σακελλαρίου. Βλ. το λήμμα «Εκδοτικοί Οίκοι» στο ΛΝΛ (2012, 596). 22

του Αλεξάνδρου Παπαγεωργίου 18 τα έτη 1889, 1894 και 1895, «εκ του τυπογραφείου των Καταστημάτων του Ανέστη Κωνσταντινίδου» και «εκ του τυπογραφείου Αλέξανδρου Παπαγεωργίου» 19 το έτος 1891, «εκ του τυπογραφείου της Εστίας» το έτος 1896, «εκ του τυπογραφείου της Εστίας Κ. Μάισνερ και Καργαδούρη» το έτος 1899, «εκ του τυπογραφείου «Εστία» Μάισνερ και Καργαδούρη και των καταστημάτων Θ. Αποστολόπουλου» το έτος 1912 και «εκ των τυπογραφείων Εστίας και Αυγής» το έτος 1914. Στον τελευταίο τόμο (1914) αναγράφεται και η διεύθυνση των γραφείων της Ποικίλης Στοάς (Οδός Δεριγνύ 50) και ο αριθμός τηλεφώνου (430). Η έκδοση του ετήσιου εντύπου χρονολογείται ένα χρόνο νωρίτερα από τη χρονολογία που αναγράφει ο τίτλος. Η τιμή της ετήσιας συνδρομής αναγράφεται στο οπισθόφυλλο και η ένδειξη υπάρχει μόνο στους τόμους των ετών 1882 και 1883. Στον τόμο του 1883 αναφέρεται ότι «τιμάται 3 νέων δραχμών», «εν τω εξωτερικώ δρ. ν. 4», «χρυσοδεμένον δρ. 6» και «Δημόσια Γραφεία, Υπουργεία δραχ. ν. 4». Για τον συνολικό αριθμό των συνδρομητών διατίθεται μια πληροφορία στο τέλος του τόμου του 1884 από τον Ιωάννη Αρσένη: «Η διά το παρόν έτος πρόσκλησις 3.000 περίπου συνδρομητών εκλεκτών είναι ύψιστη ηθική δι ημάς αμοιβή, ης ευχόμεθα να φανώμεν αντάξιοι». 20 Οι συνδρομητές φαίνεται ότι κάθε χρόνο αυξάνονταν, αν λάβουμε υπόψη όσα αναγράφονται για «τιράζ» «εις 3.500 αντίτυπα» στο εξώφυλλο του τόμου του 1886. Ο τόπος πώλησης της Ποικίλης Στοάς «ευρίσκεται παρ άπασι τοις εν Αθήναις Βιβλιοπώλαις αντί δραχμών νέων τριών». 21 Το έντυπο είναι μεγάλου σχήματος (8ο) και αρκετά ογκώδες. 22 Ο αριθμός των σελίδων του δεν παραμένει σταθερός: ο πρώτος τόμος (1881) αποτελείται από διακόσιες εβδομήντα (270) σελίδες, οι οποίες στα επόμενα χρόνια αυξάνονται φτάνοντας τις εξακόσιες σαράντα οκτώ (648) στον τόμο του 1912. 18 Αναγράφεται «εκ του τυπογραφείου Αλεξάνδρου Παπαγεωργίου» στον τόμο του 1889 και «Τύποις Αλεξάνδρου Παπαγεωργίου» στους τόμους των ετών 1894 και 1895. Μετά την αποχώρηση του Θρασύβουλου Παπαλεξανδρή λόγω της εκλογής του ως δημοτικού συμβούλου το 1887, ο τυπογράφος Αλέξανδρος Παπαγεωργίου συνέχισε την τυπογραφική του δραστηριότητα και την επέκτεινε και στον εκδοτικό τομέα. Βλ. το λήμμα «Εκδοτικοί Οίκοι» στο ΛΝΛ (2012, 596). 19 «Εκ παραδρομής εις το α τυπογρ. φύλλο φέρεται ότι ο παρών τόμος εξετυπώθη εις τα Καταστήματα του κ. Αν. Κωνσταντινίδου. Αληθώς μεν μέρος αυτού εγένετο εν αυτοίς, το όλον όμως της λίαν επιμελημένης και λαμπράς τυπογραφικής εργασίας οφείλεται εις το παρ ημίν διαπρέπον επί ευσυνειδήτω τέχνη, και φιλοτίμω προθυμία Τυπογραφείον του κ. Αλ. Παπαγεωργίου». Αρσένης (1891, 416). 20 Αρσένης (1884, 461). 21 Αρσένης (1882, οπισθόφυλλο). 22 Βλ. Παπαδάκη (1998, 54). 23

Κάθε τόμος αφιερώνεται σε διακεκριμένες προσωπικότητες του έτους τύπωσης της Ποικίλης Στοάς. Έτσι, για παράδειγμα, ο τόμος του δευτέρου έτους (1882) είναι αφιερωμένος στη «σεπτή υμών ανάσση», βασίλισσα Όλγα, σύζυγο του βασιλιά Γεωργίου Α, ενώ ο τόμος του τρίτου (1883) και πέμπτου έτους (1885) στον Γεώργιο Ζαρίφη, «ανδρί μεγατίμω και προστάτη των γραμμάτων». 3.1. Προγραμματικές δηλώσεις Στον πρόλογο του πρώτου τόμου του 1881 εξαγγέλλεται η έκδοση της Ποικίλης Στοάς και δηλώνεται ότι το έντυπο έρχεται ως «πλήρωσις πάσης εθνικής ανάγκης». Ο εκδότης συνδέει την ανάπτυξη του περιοδικού τύπου με την εθνική πρόοδο θεωρώντας ότι η μείωση της κυκλοφορίας περιοδικών εντύπων την εποχή αυτή έθετε ως επιτακτική ανάγκη την έκδοση του ημερολογίου του: «Και αληθώς σήμερον ό,τε κακή μοίρα, ο περιοδικός τύπος επαισθήτως ηλαττώθη, η ανάγκη αύτη παρίσταται επί μάλλον καταφανής» (1881, 3). Στον ίδιο εξαγγελτικό πρόλογο τονίζεται ο σκοπός της έκδοσης: η δημοσιευμένη ύλη θα καλύψει το κενό που έχει δημιουργηθεί λόγω της αισθητής απουσίας περιοδικών και θα προσφέρει στον αναγνώστη βασικές γνώσεις αλλά και ηθικά διδάγματα: Μηνιαία ή και κατά περιόδους μακροτέρας εκδιδόμενα φύλλα, συμπαρακολουθούντα την σύγχρονον φιλολογία και τας επιστήμας συμπεριλαμβάνοντα και ερμηνεύοντα εν ολίγοις παν ό,τι νέον και άξιον λόγου σχετιζόμενον με τα γράμματα και τας τέχνας, είναι τα μόνα δυνάμενα να μεταδώσωσιν, ευχερέστερον πολλάκις των πολυτόμων συγγραφών, στοιχειώδεις γνώσεις εις πάσαν τάξιν ανθρώπων και πάντα φιλαναγνώστην και, παρακηλούντα διά του ανθηρού ύφους και της ποικίλης ύλης, να διδάξωσιν αυτόν τα ύψιστα ενίοτε διδάγματα, τας υπάτας θεωρίας. 23 Η επιμέλεια και η συγγραφή της δημοσιευμένης ύλης στηρίζεται σε διακεκριμένους συγγραφείς, «των οποίων μόνο τα ονόματα δύναται να εμπνεύσωσιν την εμπιστοσύνη». 24 Με λίγα λόγια ο εκδότης υπόσχεται την εκπαίδευση και την αναμόρφωση του μέσου Έλληνα αναγνώστη μέσω της προσφοράς ευχάριστης και ωφέλιμης ύλης. Η κυκλοφορία του πρώτου τεύχους του περιοδικού είναι επιτυχής σύμφωνα με τα λεγόμενα του Ιωάννη Αρσένη στην εξαγγελία έκδοσης του δεύτερου τόμου (1882): 23 Αρσένης (1881, 3). 24 Αρσένης (1881, 3). 24

Η ταχεία κατανάλωσις απάντων των αντιτύπων της Ποικίλης Στοάς κατά το λήξαν έτος, οι προστεθέντες πολυάριθμοι νέοι συνδρομηταί, αι πανταχόθεν αποστελλόμενοι διατριβαί εισί τόσα επί πλέον εχέγγυα της ελπιζομένης επιτυχίας. 25 3.2. Ύλη Ο εκδότης της Ποικίλης Στοάς στο άρθρο του «Πνεύμα και Ύλη», δημοσιευμένο στον τρίτο τόμο (1883), αναφέρεται στην ποικιλία της παρεχόμενης ύλης και στην ωφέλιμη ποιότητά της: Τα ημερολόγια είνε φιλολογικά κέντρα, πνευματικαί στοαί και πανδαισίαι, ένθα συγκεντρούται και αμιλλάται λογάς όμιλος ευπαιδεύτων και ευπτέρων διανοιών και όπου πας λόγιος, πας φιλομαθής και φιλόβιβλος υπό πάσας τας τάσεις και εκφράσεις του πνεύματος δύναται να εύρει και έχει διαρκείς ηδίστας ψυχικάς απολαύσεις και ανακουφίσεις και πολλά τα χρήσιμα και εν αυτώ τω κοινωνικώ βίω. Έχουσι κάτι από όλα, ως μέλισσαι, όσον οιόν τε φιλοκαλώς, συλλέγοντα εν ταις σελίσιν αυτών το ηδύ και το ωφέλιμον. Τοιαύτα δε όντα, δύνανται να συμβάλωσιν εξαιρέτως εις την ζωπύρησιν των γραμμάτων και του πνευματικού εν γένει βίου και τον αναμορφωτικόν της κοινωνίας σκοπόν. 26 Συνεπώς, ο τίτλος της Ποικίλης Στοάς δηλώνει την ποικιλομορφία της δημοσιευμένης ύλης. Πιο συγκεκριμένα παραπέμπει στην Ποικίλη στοά της αρχαίας Αθήνας, όπου φιλοξενούνταν θαυμάσια έργα τέχνης. 27 Ο παραλληλισμός αυτός υποδηλώνει ότι το έντυπο στόχευε να γίνει η Ποικίλη στοά της εποχής του, προβάλλοντας στις σελίδες του εξίσου αξιόλογα έργα όχι μόνο συγγραφικά, αλλά και καλλιτεχνικά. Στο δεύτερο τόμο, στην αφιέρωση του ημερολογίου προς την βασίλισσα Όλγα, ο Ιωάννης Αρσένης (1882, 2) σημειώνει χαρακτηριστικά ότι: [...] αποταμιεύων τα εκλεκτότερα προϊόντα των καλλιτεχνικωτέρων παρ ημίν δημοσιογραφικών καλάμων, και συγκεντρών εν αυτώ τας αττικωτέρας ευφυΐας περί τα γράμματα, τας τέχνας και τας επιστήμας, [εσκέφθη] να διασώζει την φιλολογικήν, ως ειπείν, την καλλιλογικήν και την επιστημονικήν εκάστου έτους φυσιογνωμίαν. 25 Αρσένης (1882, 4). 26 Αρσένης (1883, 20-21). 27 Βλ. Καστριώτης (1893, 187-188). 25

Η Ποικίλη Στοά ακολουθεί αρχικά τον ημερολογιακό τύπο και γι αυτό στην αρχή των τόμων των ετών 1881-1898 υπάρχει ημερολογιακή ύλη: «Πασχάλιον», «Εορτολόγιον», «Ετήσιον Ημερολόγιον» και Αστρολογικές προβλέψεις. Αυτού του είδους η ύλη καταργείται από τον τόμο του έτους 1899 και μετά. Όταν η Ποικίλη Στοά χάνει τον ημερολογιακό της χαρακτήρα, αλλάζει και ο υπότιτλος, ο οποίος ανταποκρίνεται στη νέα φύση της ως περιοδικού πια, χωρίς ωστόσο η ύλη της να χάνει κάποιο από τα υπόλοιπα χαρακτηριστικά της. Στις σελίδες της Ποικίλης Στοάς, με και χωρίς ημερολογιακή ύλη, φιλοξενούνται κάθε είδους κείμενα, όπως εγχώρια και μεταφρασμένη έντεχνη παραγωγή (έμμετρη και πεζή), θεατρικά έργα (αρχαία τραγωδία, κωμωδίες και μεταφρασμένα έργα), βιογραφίες, εκλαϊκευμένα επιστημονικά άρθρα και επιστημονικές μελέτες με ποικίλο περιεχόμενο (αρχιτεκτονικό, βιολογικό, γλωσσικό, ιστορικό κτλ.), νεκρολογίες, ανέκδοτα, συμβουλές και μουσικά κομμάτια συνοδευόμενα από στίχους και παρτιτούρα. Την ποικιλία αυτή της ύλης σημειώνει και ο Φιλότεχνος (ψευδώνυμο του Δ. Ι. Καλογερόπουλου) 28 στο άρθρο του Μια Δεκαπενταετηρίς: «Κατά την μακράν αυτής σταδιοδρομίαν ουδενός κλάδου των Καλών Τεχνών ημέλησε, τίποτε δεν αφήκε το οποίον να μη θίξει. Η Επιστήμη, καθ όλας αυτής τας εκδηλώσεις, η Κοινωνία, η Φιλολογία, αι Τέχναι, η Πολιτεία, έσχον εν τη Ποικίλη Στοά περιφανείς εργάτας και διαπρεπείς αντιπροσώπους». 29 Η ύλη στον πρώτο τόμο (1881) διαρθρώνεται σε δύο μέρη: τη «Λογογραφία» και τις «Ποιήσεις». Το πρώτο περιλαμβάνει λογοτεχνικά έργα πεζού λόγου, άρθρα και εκλαϊκευμένες μελέτες, το δεύτερο ποιήματα. Στο δεύτερο τόμο (1882), όμως, η «ποικιλωτέρα ύλη και μάλλον ευπρόσδεκτος» οργανώνεται «αναλόγως του ύφους και του θέματος, βαθμηδόν εκ των τερπνοτέρων εις τα σοβαρώτερα και εκ τούτων πάλιν εις τα τερπνότερα προχωρούντες». Γι αυτό το πρώτο μέρος φέρει τον τίτλο «Ποικίλη» και περιλαμβάνει «τας ελαφράς διατριβάς» έπεται το δεύτερο μέρος, η «Ακαδημία» με «τα σοβαρά έργα» και το τρίτο μέρος, ο «Παρνασσός» με την «Ποίησιν». 30 Η συγκεκριμένη κατανομή της ύλης διατηρείται και στους δύο επόμενους τόμους (1883-1884). Από τον πέμπτο τόμο (1885) και μέχρι το τέλος κυκλοφορίας της Ποικίλης Στοάς η δημοσιευμένη ύλη εντάσσεται σε μία ενιαία ενότητα με τον υπότιτλο «Σύγχρονος φιλολογική και καλλιτεχνική στοά». 28 Για την ταυτοποίηση των ψευδωνύμων με τα πραγματικά ονόματα των συγγραφέων βλ. Ντελόπουλος (2005). 29 Φιλότεχνος (1912, 12). 30 Αρσένης (1882, 4-5). 26

Η Ποικίλη Στοά είχε ως στόχο τη διαπαιδαγώγηση του αναγνωστικού κοινού μέσω της προώθησης της ελληνικής καλλιτεχνικής και λογοτεχνικής παραγωγής. Άρθρα, μελέτες, ποιήματα, πεζά έργα, κ.ά. προέρχονταν από Έλληνες δημιουργούς και δημοσιογράφους και ξεπερνούσαν σε όγκο το λιγοστό αντίστοιχο μεταφρασμένο υλικό. Το έντυπο στηριζόταν σε ελληνικές συνεργασίες, όπως αποδεικνύεται από την αλληλογραφία του εκδότη με τους συνεργάτες. Οι απαντητικές επιστολές των συνεργατών δημοσιεύονταν πριν το δημοσιευμένο υλικό. Για παράδειγμα, πριν τη δημοσίευση της μελέτης του νομικού και πολιτικού Γεώργιου Ν. Φιλάρετου «Ασπασία. Ήρα του Ολυμπίου Περικλέους» (1899, 22) υπάρχει η απαντητική επιστολή του ίδιου του συγγραφέα: Επανελθών εκ του «Παρνασσού» ένθα περί της Ασπασίας και του Περικλέους χθες ωμίλησα εύρον επί του γραφείου μου την υμετέραν επιστολήν, δι ης ευηρεστήθητε να ζητήσετε την μελέτην ταύτην, όπως την δημοσιεύσητε εις την Εθνικήν Επετηρίδα του «Δεκάτου Πέμπτου Τόμου». Συγκυρία ευχάριστος! Πλείστοι των τιμησάντων με διά της ευμενούς ακροάσεως των είχον ήδη εκφράσει την επιθυμίαν της δημοσιεύσεως. Λίαν δ ευχαρίστως απεδεξάμην την υμετέραν πρότασιν, διότι εν τη καλλιτεχνικωτάτη «ΠΟΙΚΙΛΗ ΣΤΟΑ», εορταζούση μάλιστα την Δεκαπενταετηρίδα αυτής, αξίζει να δημοσιευθεί το υπέρ των καλλωπιστών του άστεως μικρόν μου μνημόσυνον, ατέχνως μεν παρασκευασθέν υπό χειρός μη ειδήμονος, τεκμηριούν όμως ευσέβειαν αναμνήσεων. Προς τούτο πέμπω το χειρόγραφον μετά προσθήκης περικοπών τινών, ας χάριν συντομίας χρόνου είχον κατά την ομιλίαν παραλείψη [...]. Δράττομαι δε της ευκαιρίας ταύτης, όπως ενθέρμως συγχαρώ υμάς επί τη ευεργετική δράσει του δεκαπενταετούς της «ΠΟΙΚΙΛΗΣ ΣΤΟΑΣ» βίου, ευγλώττως μαρτυρούντος διά της συγκρίσεως της προς τα βελτίω πορείας πρόοδον πνεύμα τα εν ούτω βραχεί χρόνω γενόμενα άλματα. Διότι το φιλόκαλον και φιλοπρόοδον πνεύμα της υμετέρας διευθύνσεως πολλάς ηδυνήθη να υπερπηδήσει δυσχερείας και να καταστήσει την «Εθνικήν Επετηρίδα», φιλολογικόν εντευκτήριον, ένθα τοσούτον επωφελώς συναντώνται οι καλλιεργηταί των Ελληνικών θησαυρών. Δέξασθε, παρακαλώ, την διαβεβαίωσιν της εξαιρέτου προς υμάς υπολήψεως, μεθ ης διατελώ όλως πρόθυμος. Επίσης, ο πολιτικός και δημοσιογράφος Θεόδωρος Ν. Φλογαΐτης μαζί με τη «φιλολογικήν πραγματείαν» Ιστορία της Γραμματικής (1895, 65) αποστέλλει και μια επιστολή στην οποία προτάσσει τη σπουδαιότητα έκδοσης περιοδικών εντύπων εκείνη την εποχή, ευχαριστώντας ταυτόχρονα τον εκδότη για την πρόταση που δέχτηκε: 27

Φρονών ότι όργανον δραστήριον της προαγωγής και αναπτύξεως του πνευματικού των Εθνών βίου είναι και η έκδοσις περιοδικών φύλλων, εις α κατατακτέα και τα υπό τύπον ημερολογίου ενιαυσίως εκδιδόμενα, μετά χαράς συνάγω εκ της προ εμέ φιλόφρονος επιστολής Σας την πρόθεσιν υμών προς εξακολούθησιν της εκδόσεως της «Ποικίλης Στοάς», ήτις αληθώς είναι κατά πάντα αξία του φερομένου υπ αυτής ωραίου ονόματος, παρέχουσα πάντοτε εξαίρετον τέρψιν άμα και ωφέλειαν εις τους πολυπληθείς αναγνώστας αυτής διά της διακεκριμένης ποικιλίας και σπουδαιότητος των εν αυτή άρθρων και πραγματειών. [...] Ως ανταπόδοση για την αποστολή των κειμένων, τα οποία θα κοσμούσαν τις σελίδες του εντύπου, η διεύθυνση της Ποικίλης Στοάς αρκετές φορές ευχαριστεί τους συγγραφείς της ή τις οικογένειές τους. Συνήθως, οι ευχαριστίες βρίσκονται σε υποσελίδιες σημειώσεις με την ένδειξη «Σ. Δ. Π. Σ.». Παραδείγματος χάρη, εκφράζονται ευχαριστίες στην οικογένεια του Θεόδωρου Ορφανίδη για την αποστολή του ανέκδοτου ποιήματος «Ιώτας» του ποιητή: Ευτυχήσασα η «Ποικίλη Στοά» εις τον τόμον του 1887 να δημοσιεύσει δύο μεγάλα άσματα εκ του μόνου υπολειφθέντος ανεκδότου εξόχου ποιήματος ο ΙΩΤΑΣ, του αείμνηστου Θεοδώρου Ορφανίδου, κοσμεί περιβλέπτως και τας σελίδας του παρόντος τόμου διά του τελευταίου άσματος, καθόσον ατυχώς ουδέν έτερον χειρόγραφον ανευρέθη. Και ήδη εκφράζομεν ευγνώμονας ευχαριστήσεις προς την ευγενή οικογένειαν του Ανδρός. 31 Επιστρέφοντας στη διάρθρωση της ύλης της Ποικίλης Στοάς, σημειώνουμε ότι στο τέλος κάθε τόμου υπάρχει πίνακας περιεχομένων. Στους τόμους των ετών 1912 και 1914 προστίθενται αγγελίες και διαφημίσεις που καλύπτουν τις τελευταίες σελίδες του περιοδικού, τέσσερις (σ. 636-640) και δεκατέσσερις (σ. 557-571) αντίστοιχα. Η ύλη που καταλαμβάνει τις περισσότερες σελίδες της Ποικίλης Στοάς έχει έντεχνο χαρακτήρα και θα μελετηθεί στη συνέχεια. Πρόκειται κυρίως για ποιητικά έργα, για διάφορα πεζά κείμενα, όπως διηγήματα, αφηγήματα, ιστορήματα, μυθιστόρημα, χρονογράφημα, παραμύθι, και για θεατρικά έργα. Ο αριθμός των διηγημάτων που δημοσιεύονται στο περιοδικό είναι ισχνός. Η πλειονότητα των έργων είναι δύσκολο να ενταχθεί σε κάποιο από τα γνωστά γραμματολογικά είδη και γι αυτό εμπίπτει στον όρο «αφήγημα». Τα κείμενα αυτά παρουσιάζουν σημεία σύγκλισης. Διακρίνονται από χαλαρή πλοκή, μακρόσυρτες διαλογικές σκηνές και έκφραση 31 Ορφανίδης (1887, 21). 28

ερωτικού συναισθήματος. Περιγράφονται, συνήθως, οι σκέψεις και οι εμπειρίες των κεντρικών προσώπων των έργων. Με λίγα λόγια τα αφηγήματα αυτά χαρακτηρίζονται από λογοτεχνίζον ύφος. Τα περισσότερα από τα ποιήματα που δημοσιεύονται στην Ποικίλη Στοά έχουν ρομαντικά χαρακτηριστικά. Διακρίνονται από έντονο ερωτισμό, λυρικότητα και συναισθηματική έξαρση είναι ποιήματα που «τραγουδούν» έναν έρωτα εξιδανικευμένο, μελαγχολικό, ανολοκλήρωτο και καταδικασμένο. Πολλές φορές οι τίτλοι των ποιημάτων υποδεικνύουν το περιεχόμενο των στίχων τους. Πρόκειται κυρίως για ποιήματα των Αριστοτέλη Βαλαωρίτη, Ανδρέα Μαρτζώκη, Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή, Αχιλλέα Παράσχου, Νεοκλή Γ. Καζάζη, Άγγελου Βλάχου, Αριστομένη Προβελέγγιου, κ.ά. Επιπρόσθετα δημοσιεύονται «ελεγεία» σε νεκρά άτομα, ποιήματα που εκφράζουν τη σχέση λογοτεχνίας με την απώλεια και τον θάνατο. Η «ελεγεία» αποτελούσε κατά την αρχαιότητα είδος της λυρικής ποίησης. Στην Ποιητική τέχνη του Ορατίου θεωρείται ότι ο θρήνος ήταν το αρχικό περιεχόμενο της ελεγείας. Η λέξη «ελεγείον» συναντάται για πρώτη φορά τον 5ο αι. στην ποίηση του Κριτία και χαρακτηρίζει το μετρικό είδος «πεντάμετρο». 32 Στις Τρωάδες του Ευριπίδη εντοπίζεται η λέξη «έλεγος» που σημαίνει θρήνος, σημασία που έδωσαν μετέπειτα και οι Αλεξανδρινοί φιλόλογοι. Σύμφωνα με τον Gregory Nagy ο «έλεγος» παραπέμπει σε λυπητερό και πένθιμο τραγούδι που συνοδευόταν από τον αυλό. Μάλιστα τονίζει πως ετυμολογικά ο όρος elegos σχετίζεται με την αρμενική λέξη elegn, που αναφέρεται στο ίδιο είδος πνευστού οργάνου. 33 Ωστόσο, η ελεγεία δεν είχε αποκλειστικά θρηνητικό χαρακτήρα η ύπαρξη ερωτικών (Μίμνερμος), πολεμικών (Τυρταίος), πολιτικών (Σόλων) και ποικίλου περιεχομένου ελεγειών δικαιολογεί αυτή την άποψη. 34 Οι Λατίνοι (Γάλλος, Τίβουλλος, Προπέρτιος, Οβίδιος) 32 Το «πεντάμετρο» σύμφωνα με το Lesky (1990 5, 184-185) «αποτελείται από δύο ημιστίχια του δακτυλικού εξάμετρου, κομμένου στην πενθημιμερή τομή, βαλμένα στη σειρά, ώστε να αποτελέσουν ένα στίχο. Μαζί με έναν εξάμετρο που προηγείται, κάμνουν τη στροφή του ελεγειακού δίστιχου». Την ίδια άποψη εκφράζει και ο Nagy (2010, 13-14), ο οποίος εξετάζει αναλυτικά τη μετρική μορφή της αρχαίας ελληνικής ελεγείας και δίνει τα χαρακτηριστικά της. Για την εξέλιξη της «ελεγείας» στην αρχαιότητα βλ. Lesky (1990 5, 184-190). 33 Βλ. Nagy (2010, 13-14) και Sacks (1897, 2-3). 34 Βλ. Lesky (1990 5, 190-199) και Pfau (2010, 546-547). Η Margaret Alexiou επισημαίνει ότι η ποικιλία στο περιεχόμενο των σωζόμενων αρχαίων ελεγείων μπορεί να εξηγηθεί στα πλαίσια των θρησκευτικών μεταρρυθμίσεων του 6ου αι. π.χ. Οι πρώτες πένθιμες ελεγείες είχαν τη μορφή αυτοσχέδιων διστίχων, γραμμένων στο ελεγειακό μέτρο, και είναι πιθανό η θεματολογία τους να διευρύνθηκε σε πολιτικά και κοινωνικά ζητήματα. Άλλωστε, οι πρώιμες ελεγείες, που δεν ήταν πένθιμες, είχαν ως σκοπό τη μετάδοση πληροφοριών, τη παρότρυνση και τη διδασκαλία, στοιχεία που καθιστούσαν το ύφος τους σοβαρό, αντίστοιχο με το ύφος των θρήνων. Βλ. Alexiou (2002, 179-181) και Nagy (2010, 13-14). 29

υιοθέτησαν την ελεγειακή φόρμα με σκοπό την έκφραση ερωτικού παραπόνου. 35 Την αδιαφορία του αγαπημένου θρηνούσε η ρωμαϊκή «ελεγεία». 36 Παρομοίως, κατά το Μεσαίωνα η ελεγειακή ποίηση εκφράζει τη θλίψη για την απώλεια του αγαπημένου προσώπου με σκοπό την παρηγοριά. 37 Από τον 16ο έως τον 18ο αι. η ελεγειακή ποίηση αποκτά τη μορφή της επικήδειας ποίησης. Η ποίηση αυτή διερευνά το νόημα του θανάτου εκφωνείται δίπλα από τον ανοικτό τάφο και αναφέρεται στους επικείμενους κινδύνους που θα προκύψουν από την απώλεια του αναντικατάστατου για την κοινωνία τεθνεώτος ανθρώπου, ο οποίος θα μεταβεί σε μια καλύτερη κατάσταση, στην αιώνια βασιλεία των Ουρανών, καθώς η υπάρχουσα εποχή υπήρξε διεφθαρμένη και ανοίκεια για τον νεκρό. 38 Στη νεότερη εποχή το είδος της ελεγείας καλλιεργήθηκε σε πολλές λογοτεχνίες από σπουδαίους δημιουργούς: από τον Πετράρχη και τον Λεοπάρντι στην Ιταλία, από τον Λαφονταίν στην Γαλλία, από τον Σέλλεϋ και τον Τέννυσον στην Αγγλία, από τον Γκαίτε, τον Σίλλερ, τον Χάινε και τον Καντ στην Γερμανία. 39 Στην Ελλάδα με το είδος ασχολήθηκαν ο Σολωμός, ο Παλαμάς, ο Ελύτης και ο Καρυωτάκης. Κοινό χαρακτηριστικό των τριαντατεσσάρων (34) δημοσιευμένων ελεγείων στην Ποικίλη Στοά αποτελεί ο θρηνητικός χαρακτήρας τους θεματοποιούνται η απώλεια, ο θάνατος, το κενό και η μοναξιά. Παρατηρείται ότι ο θάνατος ενός σπουδαίου προσώπου οδηγούσε στη δημοσίευση περισσοτέρων του ενός ποιημάτων για το τεθνεόν αυτό άτομο στην Ποικίλη Στοά. (βλ. Ευρετήριο Λογοτεχνικών Κειμένων). Τις περισσότερες φορές τα δημοσιευμένα ποιήματα αποτελούν ολιγόστιχες συνθέσεις, στοιχείο που επιβεβαιώνει την παρατήρηση της Μάρθας Καρπόζηλου (1991, 172) ότι «σε σύγκριση με παλαιότερα περιοδικά δεν αποτελούν πολύστιχες συνθέσεις, αλλά σύντομες οι οποίες ταιριάζουν στα εκδοτικά δεδομένα των περιοδικών τόσο για τεχνικούς, όσο και εσωτερικούς λόγους». Επίσης, η διεύθυνση του εντύπου προτιμά να μην υπάρχει κενός χώρος στις σελίδες και έτσι καταφεύγει στη λύση του «γεμίσματος» με τετράστιχα χωρίς ιδιαίτερη αξία καθώς 35 Βλ. Pfau (2010, 547) και Sacks (1897, 4-7). 36 Βλ. Miller (2010, 46). 37 Βλ. Fumo (2010), 121-122). 38 Βλ. Clymer (2010, 171-172). 39 Βλ. Pfau (2010, 546-548). 30

και με μικρού μεγέθους χαρακτικά, ιδίως στους δύο τελευταίους τόμους του περιοδικού (1912-1914). Όπως δείχνουν τα στατιστικά δεδομένα του παρακάτω πίνακα, διαπιστώνει κανείς ότι όσον αφορά στην ποσοτική κατανομή της ύλης, η ποίηση διατηρεί το προβάδισμα. Το προβάδισμα αυτό μπορεί να αποδοθεί στις αισθητικές προτιμήσεις ενός αστικού και εν γένει καλλιεργημένου αναγνωστικού κοινού, αλλά και στις επιλογές του εκδότη και των μετέπειτα εκδοτών της Ποικίλης Στοάς. Συνολικά στο έντυπο δημοσιεύθηκαν επτακόσια επτά (707) ποιητικά έργα Ελλήνων ποιητών και σαράντα (40) μεταφρασμένα έναντι εκατόν πενήντα ενός (152) πεζών έργων (αφηγήματα, διηγήματα, ιστόρημα, χρονογράφημα, μυθιστόρημα) Ελλήνων λογοτεχνών και τριάντα οκτώ (38) μόνο ξένων συγγραφέων (αφηγήματα, διηγήματα, ιστόρημα, παραμύθι). Περιορισμένη είναι η παρουσία των θεατρικών έργων: εννιά (9) ελληνικών και έξι (6) μεταφρασμένων. Πίνακας 1: Ποσοτική κατανομή της έντεχνης ύλης της Ποικίλης Στοάς ποιητικά έργα πεζά έργα θεατρικά έργα 2% 20% 78% 3.2.1. Μεταφράσεις Όσον αφορά στη μεταφρασμένη ύλη παρατηρούμε ότι τα σημαντικά πληροφοριακά στοιχεία που πλαισιώνουν ένα μεταφρασμένο κείμενο, λόγου χάρη όνομα συγγραφέα, όνομα μεταφραστή και η ένδειξη της γλώσσας-πρωτοτύπου, αποτελούν δείκτες πιστοποίησης του μεταφρασμένου κειμένου και δίνονται σε όλο το μεταφρασμένο προς δημοσίευση υλικό. Ωστόσο, εκτός των δηλωμένων μεταφρασμένων κειμένων, υπάρχει και ποικιλία κειμένων (άρθρα, μελέτες, βιογραφίες, νεκρολογίες), τα οποία αποτελούν στην πραγματικότητα 31

μεταφράσεις ξενόγλωσσων άρθρων, παρόλο που οι συνεργάτες 40 που τα υπογράφουν είναι Έλληνες. Λόγω, όμως, της μη ύπαρξης κάποιας σχετικής ένδειξης, που να υποδεικνύει ότι αποτελούν μετάφραση, καταχωρούνται εδώ ως μη μεταφρασμένα. Πρέπει να σημειωθεί, ακόμη, ότι στη διάρθρωση της ύλης δεν υφίσταται διαχωρισμός ανάμεσα σε πρωτότυπα και μεταφρασμένα έργα όλο το υλικό παρουσιάζεται ως μια ενιαία ενότητα. Από τις συνολικά ογδόντα μία (81) μεταφράσεις έντεχνων κειμένων εννέα (9) παραμένουν αταύτιστες, καθώς δεν κατέστη δυνατό να προσδιοριστεί το όνομα του συγγραφέα και οι τίτλοι των πρωτότυπων κειμένων, παρόλο που αρκετές φορές δίνεται η πληροφορία της γλώσσας από την οποία γίνεται η μετάφραση (βλ. Ευρετήριο λογοτεχνικών κειμένων). Από τη στατιστική επεξεργασία των δεδομένων προκύπτει ότι οι μεταφράσεις ποιητικών κειμένων (40) υπερτερούν αριθμητικά ελάχιστα των μεταφρασμένων πεζών κειμένων (38) και ακολουθούν με μεγάλη ποσοτική διαφορά οι μεταφράσεις των θεατρικών έργων. Πίνακας 2: Μεταφραστικές έντεχνες δοκιμές στην Ποικίλη Στοά 40 Ο όρος «συνεργάτες», που χρησιμοποιώ στην παρούσα μελέτη, συμπεριλαμβάνει και τους μεταφραστές, εκτός των συγγραφέων. Πρέπει να αποσαφηνίσω ότι αρκετά ποιήματα αναδημοσιεύονται μετά το θάνατο των δημιουργών τους, που σημαίνει πως κάποιος συνεργάτης της Ποικίλης Στοάς επιμελείται αυτή τη δημοσίευση. Θεωρώ πως ο όρος αυτός καλύπτει την πολυτυπία των προσώπων που δημοσιεύουν του έντυπο. 32

Σχετικά με το ζήτημα της λογοτεχνίας από την οποία προέρχονται τα μεταφράσματα, η γαλλική 41 υπερέχει έναντι των άλλων ευρωπαϊκών (αγγλική, γερμανική, ιταλική) και μη (περσική, ινδική, κινέζικη) λογοτεχνιών. Οι συνεργάτες του περιοδικού μεταφράζουν έργα των François-René de Chateaubriand, Alexander Dumas, Émile Zola, François Coppée, κ.ά. Φαίνεται πως βασικό κριτήριο επιλογής είναι η αναγνωρισιμότητα των ξένων αυτών συγγραφέων στο ευρωπαϊκό, κυρίως, περιβάλλον καθώς και η προβολή των διαφορετικών ρευμάτων που αντιπροσωπεύουν: για παράδειγμα, ο Σατωβριάν είναι ρομαντικός, ο Ζολά νατουραλιστής. Για την επιλογή των κειμένων αυτών δεν υπάρχει κάποια ένδειξη της πηγής άντλησης του κειμένου. Όπως προαναφέρθηκε, οι περισσότερες μεταφράσεις της Ποικίλης Στοάς προέρχονται από τη γαλλική λογοτεχνία. Πάντως, υψηλό ποσοστό κατέχουν μεταφρασμένα έργα της ιταλικής λογοτεχνίας και ακολουθούν έργα της γερμανικής και αγγλικής λογοτεχνίας. Από τις άλλες ξενόγλωσσες λογοτεχνίες μεταφράζονται ελάχιστα κείμενα, κυρίως από τη ρωσική, την ινδική, την κινέζικη, τη σέρβικη και τη δανέζικη. Όσον αφορά στη ρωσική λογοτεχνία, έχει υποστηριχτεί από την Όλγα Αλεξανδροπούλου ότι «μεγάλο μέρος των αναφερόμενων στη ρωσική λογοτεχνία δημοσιευμάτων, που παρουσιάστηκαν στον ελληνικό τύπο περί τα μέσα του αιώνα [19ου αι.], ήλθαν από τη Δύση κομίζοντας δανεισμένες, θα λέγαμε, εκτιμήσεις. 42 Η ίδια εκτίμηση έχει γίνει και από τη Σόνια Ιλίνσκαγια: «Από τη Δύση (κυρίως από τη Γαλλία) καταφθάνει στην Ελλάδα πλούσια ροή πληροφόρησης, καθώς και μεταφράσεις ρωσικών έργων, που αξιοποιούνται από τα περιοδικά κυρίως έντυπα». 43 41 Κατά τον 19ο αιώνα η γαλλική και γαλλόγλωσση λογοτεχνία κατέχει υψηλά ποσοστά στη μεταφραστική διαδικασία, όπως επισημαίνουν ο Κασίνης (1998, 17-κ.ε.) και η Πολέμη (2006, 28). 42 Βλ. Αλεξανδροπούλου (2006, 427). 43 Βλ. Ιλίνσκαγια (2006, 27). 33

Πίνακας 3: Η μεταφρασμένη λογοτεχνία ανά γλώσσα στην Ποικίλη Στοά 25 20 15 10 5 0 Αν και δεν δίνεται κάποια συγκεκριμένη πληροφορία στην Ποικίλη Στοά, εικάζω ότι και τα έργα της ινδικής, περσικής, σέρβικης, κινέζικης και δανέζικης λογοτεχνίας δεν μεταφράζονται απευθείας από τη γλώσσα-πηγή, αλλά διαμέσου άλλων γλωσσών, κυρίως της γαλλικής. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα η γαλλική γλώσσα να υπερτερεί έναντι των άλλων γλωσσών, στοιχείο που παρατηρείται και στις αυτοτελείς εκδόσεις μεταφρασμένων έργων του 19ου αιώνα. 44 Σύμφωνα με την Κ. Γ. Κασίνη «το ποσοστό των έργων που μεταφράζονται από τη γαλλική και μέσω της γαλλικής γλώσσας κατά τον ΙΘ αιώνα πολλαπλασιάζεται σε σχέση με τους προηγούμενους αιώνες, φθάνοντας το 64,94% του συνόλου». 45 3.2.2. Νεκρολογίες Σταθερή σχεδόν στήλη της Ποικίλης Στοάς αποτελούσαν οι «Νεκρολογίαι», σύντομοι λόγοι για τη ζωή και το έργο απολεσθέντων ατόμων γίνεται αναφορά στις αγαθές πράξεις και στην προσφορά τους στο κοινωνικό σύνολο. 46 Το λογοτεχνικό αυτό είδος γνώρισε μεγάλη διάδοση στα τέλη του 19ου αιώνα και καλλιεργήθηκε τόσο από ποιητές όσο και από πεζογράφους. 47 Η ύπαρξη της συγκεκριμένης στήλης στο ετήσιο έντυπο αποδεικνύει το ιδιαίτερο ενδιαφέρον 44 Βλ. Κασίνης (2005, 43-70, ιδ. 60). 45 Βλ. Κασίνης (2006, κα ). 46 Βλ. σχετικά το λήμμα «Νεκρολογία» στο Ματάκιας (χ.χ., 354). 47 Βλ. Παπαδάκη (1998, 53-54). 34

που έδειχνε ο εκδότης για το θέμα αυτό. Βέβαια, πολλές νεκρολογίες δεν ενσωματώνονται στη συγκεκριμένη στήλη, αλλά συναποτελούν με την υπόλοιπη ύλη μια ενιαία ενότητα. Στο σημείο αυτό χρειάζεται να ξεκαθαριστεί μία σύγχυση που παρατηρείται στο περιοδικό: στους τόμους των ετών 1881, 1882, 1889, 1891 και 1894 η στήλη φέρει τον τίτλο «Βιογραφίαι» 48 ενώ στον τόμο του έτους 1912 τον τίτλο «Εικόνες και βιογραφήματα», παρόλο που στην ουσία τα δημοσιευμένα κείμενα αποτελούν νεκρολογίες. Για την εναλλακτική χρήση του όρου ενδεικτική είναι η σημείωση στη νεκρολογία του Κωνσταντίνου Δ. Βαρδουνιώτη, η οποία φιλοξενείται στη στήλη «Νεκρολογίαι» του τρίτου τόμου (1883), και στην οποία αναφέρεται ότι «Η Ποικίλη Στοά θεωρεί καθήκον αυτής, απαραίτητον, να κατατάξη εν τη σειρά των αξιομνημόνευτων βιογραφικών και την βιογραφικήν ταύτην σημείωσιν...». Στις νεκρολογίες του εντύπου προτάσσονται τα βιογραφικά στοιχεία και πληροφορίες για τη ζωή των απολεσθέντων προσώπων καθώς, επίσης, και οι αγαθοεργίες που προσέφεραν στο κοινωνικό σύνολο. Στη συνέχεια τα πρόσωπα αυτά επαινούνται για τις πράξεις τους, οι οποίες αφενός θα τους εξασφαλίσουν μια γαλήνια ουράνια ζωή και αφετέρου το όνομά τους θα χαραχθεί στις μνήμες των ανθρώπων. Συνήθως, οι νεκρολογίες συνοδεύονται από ένα πορτραίτο του τεθνεώτος. Μέλημα της Ποικίλης Στοάς είναι να αποτίσει φόρο τιμής σε προσωπικότητες που διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στη ζωή της Ελλάδας. Τα πρόσωπα αυτά προέρχονται από τον στρατιωτικό, πολιτικό, δικαστικό, πνευματικό και κοινωνικό χώρο της Ελλάδας ή της ελληνικής διασποράς. Από τα τριακόσια εβδομήντα εννιά (379) λήμματα που συγκεντρώνονται στο Ευρετήριο Νεκρολογιών μόνο εικοσιεπτά (27) αναφέρονται σε ξένα άτομα του πνευματικού (Βύρων, Ουγκώ, Δουμάς υιός), του καλλιτεχνικού (Βάγνερ) αλλά και του στρατιωτικού βίου (Λουδοβίκος Στελβάχ, Ερρίκος Τραίμπερ). Όσον αφορά στους Έλληνες, ιδιαίτερη βαρύτητα δίνεται στον στρατιωτικό τομέα, τόσο στον στρατό ξηράς όσο και στο πολεμικό ναυτικό. Έτσι, αποτίεται φόρος τιμής στους αγωνιστές της Επανάστασης του 1821 (στρατιώτες, συνταγματάρχες, αρχιναυάρχους και γενικά σε αξιωματούχους όλων των βαθμίδων των ενόπλων δυνάμεων), αλλά και στους αγωνιστές διαφόρων άλλων πολέμων, όπως οι Βαλκανικοί πόλεμοι. Πολλοί απ αυτούς λόγω 48 Στο περιοδικό Εβδομάς υπάρχει το λήμμα «Βιογραφίαι και Νεκρολογίαι», ενώ στον Κόσμο για το ίδιο θέμα υπάρχουν δύο διαφορετικά λήμματα, το ένα με τίτλο «Μελέται βιογραφικαί» και το άλλο με τίτλο «Νεκρολογίαι». Βλ. Καρπόζηλου (1991, 101). 35

της λήψης καινοτόμων αποφάσεων και της επιτυχημένης πορείας τους κατά τη διάρκεια των επαναστάσεων κατάφεραν να εξελιχθούν σε υψηλά ιστάμενα πρόσωπα. Για παράδειγμα έγιναν πολιτικοί (Δημήτριος Παπαδιαμαντόπουλος, Περικλής Μαυρομιχάλης, Νικόλαος Πιεράκος Μαυρομιχάλης), γραμματείς υπουργών (Δημήτριος Τριγγέτας), αξιωματούχοι (Θεοχάρης Λαπαθιώτης, Νικόλαος Τριτάκης). Νεκρολογίες πολιτικών προσώπων αφορούν υπουργούς, βουλευτές, και πληρεξούσιους στις Εθνοσυνελεύσεις και γενικότερα πρόσωπα που διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στη δημιουργία και τη λειτουργία του νεοσύστατου ελληνικού κράτους, όπως οι Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, Δημήτριος Δρόσος, Γεώργιος Ζηνόπουλος, Σπυρίδων Ρώμας, Ιωάννης Δεληγιάννης, κ. ά. Επίσης, στην Ποικίλη Στοά νεκρολογούνται λόγιοι, δάσκαλοι και καθηγητές Πανεπιστημίου, κυρίως των Θετικών Επιστημών (Χαράλαμπος Πρετεντέρης Τυπάλδος), ιατροί (Σπυρίδων Μπαλάνος), δικαστικοί, αξιωματούχοι (ανώτατα στελέχη, πρόξενοι, κτλ.) και γενικά άτομα από τον πνευματικό (Σπυρίδων Βελλίνης, Αναστάσιος Γούδας) και καλλιτεχνικό χώρο. Αξίζει να σημειωθεί ότι στο σύνολο των Ελλήνων νεκρολογημένων προσώπων συγκαταλέγονται και εβδομήντα (70) γυναίκες, κοινό στοιχείο των οποίων αποτελεί το φιλανθρωπικό τους έργο, όπως η Ελένη Παπαρρηγοπούλου, η Μαρία Βενιζέλου Ρούφου, η Ελπίς Σκαρλάτου Σούτσου, κ.ά. Μερικές φορές για το ίδιο απολεσθέν πρόσωπο, δημοσιεύονται περισσότερες απο μία διαφορετικές νεκρολογίες, όπως συμβαίνει με την Ελένη Α. Αρσένη, τη Δήμητρα Γ. Κοντού, την Πιπίνα Δ. Βαλλώση, την Καλλιόπη Δ. Ευγενίδου, την Πολυξένη Π. Χαριλάου, τον Δημήτρη Αντωνόπουλο, τον Μιχαήλ Κωτσάκο, τον Ιωάννη Π. Χαρίση, και τον Ιωάννη Ν. Τζαβέλλα (βλ. Ευρετήριο Νεκρολογιών). Για την εκφώνηση των νεκρολογιών κατά τη νεκρώσιμη ακολουθία βρίσκουμε πληροφορίες μόνο για τον επικήδειο λόγο, που εκφώνησε ο Ανδρέας Κ. Σπηλιόπουλος για τον Διομήδη Πολυχρονιάδη «εν τω Μητροπολιτικώ ναώ του Αιγίου την 23 ην Νοεμβρίου 1892 κατ εντολήν του Δημοτικού συμβουλίου». 49 Εικάζουμε ότι το σύνολο των νεκρολογιών 49 Σπηλιόπουλος (1894, 428-430). 36

δημοσιεύονται στην Ποικίλη Στοά ως μία επιπλέον απόδοση τιμής στο έργο των νεκρών πλέον προσώπων. 3.2.3. Μουσική Το καλλιτεχνικό στίγμα της Ποικίλης Στοάς είναι εμφανές και στη στήλη της Μουσικής, η οποία υπάρχει ως επίμετρο στο τέλος κάθε τόμου με δική της σελιδαρίθμηση. Η συγκεκριμένη στήλη απουσιάζει μόνο από τον τόμο του 1891. Όπως διαβάζουμε: «Εκ του τόμου τούτου ελλείπει φέτος Μουσικόν τεμάχιον, διότι ατυχώς αργά εγένετο η χάραξις του σταλέντος προς ημάς Ωραίου Έργου του διακεκριμένου παρ ημίν Μουσικοδιδασκάλου κ. Λ. Διμέντου». 50 Επίσης, στους τόμους των ετών 1912 και 1914 η στήλη δεν υπάρχει στο τέλος του περιοδικού, αλλά ενσωματώνεται στην υπόλοιπη δημοσιευμένη ύλη και παραχωρεί τη θέση της σε αγγελίες και διαφημίσεις, πράγμα που παρατηρείται για πρώτη φορά σ αυτούς τους τόμους. Αυτό συμβαίνει διότι, όπως έχει αναφερθεί παραπάνω, το διάστημα 1912-1914 το περιοδικό φέρει τον υπότιτλο Εθνική Εικονογραφημένη Επετηρίς και ξεκινά μια νέα περίοδος κυκλοφορίας. Η στήλη της «Μουσικής» αποτελείται από την παρτιτούρα του τραγουδιού συνοδευόμενη συνήθως από τους στίχους του. Σε κάθε τόμο δημοσιεύεται ένα μουσικό κομμάτι, εκτός των τόμων των 1899, 1896 και 1913 στους οποίους δημοσιεύονται δύο μουσικά κομμάτια και του τόμου του 1912 που δημοσιεύονται τρία. Οι συνθέτες είναι κυρίως Έλληνες (Αλέξανδρος Κατακουζηνός, Σπύρος Μπεκατώρος, Γεώργιος Λαμπίρης, Α. Σπινέλης, Αρ. Β. Πανόπουλος, Σπυρίδων Ξύνδας, Μανώλης Καλομοίρης, Δημήτριος Ρόδιος, Διονύσιος Σ. Λαυράγκας, Κ. Μ. Παπαγεωργίου και Έλλη Αριστέως), εκτός του Λουδοβίκου Σ. Δι-Μέντου και του Α. Σάιλερ, και συνήθως βασίζονται σε ξένα μουσικά πρότυπα. Στους τόμους των ετών 1885, 1899 και 1914 υπάρχουν μελοποιημένα ποιήματα των Γεωργίου Βιζυηνού, Γεωργίου Δροσίνη, Ιωάννη Πολέμη, Τάκη Μπέτσου και Διονύσιου Ηλιακόπουλου. Στη συνέχεια δίνονται αναλυτικότερες πληροφορίες για τους σημαντικότερους συνθέτες που παρουσιάζονται στην Ποικίλη Στοά. 50 Αρσένης (1891, 416). 37

Ο παλαιότερος συνθέτης του περιοδικού ήταν ο Σπυρίδων Ξύνδας (1812/1814-1896), 51 ένας από τους δημιουργούς της Επτανησιακής Σχολής κλασικής μουσικής. Μαθήτευσε κοντά στον Νικόλαο Μάντζαρο, αλλά αργότερα σπούδασε και στη Νάπολη. Μετά την επιστροφή του στην Κέρκυρα ίδρυσε μαζί με τον δάσκαλό του Μάντζαρο τη Φιλαρμονική Εταιρεία Κερκύρας, στην οποία δίδαξε θεωρία της μουσικής και εκκλησιαστική μουσική. Ο Σπυρίδων Ξύνδας συνέθεσε καντάδες, όπερες σε ιταλικά και ελληνικά λιμπρέτα, πλήθος έργων για κιθάρα και ασχολήθηκε ιδιαιτέρως με τη φωνητική μουσική. Διακεκριμένος μουσικός και συνθέτης πολλών έργων ήταν ο Γεώργιος Λαμπίρης (1833-1889), 52 που έλαβε τις πρώτες μουσικές του γνώσεις από τον πατέρα του στη γενέτειρά του, την Κεφαλονιά. Η μουσική του παιδεία συνεχίστηκε στην Κέρκυρα με δάσκαλο τον Μάντζαρο και τελειοποιήθηκε σε ωδείο της Νεάπολης της Ιταλίας. Κατά την εγκατάστασή του στην Αθήνα τού προσφέρθηκε η θέση του διευθυντή του Ωδείου Αθηνών, την οποία, όμως, απέρριψε. Συνέθεσε ιταλικές συμφωνίες, χορούς, χορωδιακή μουσική και τραγούδια σε ελληνικούς, γαλλικούς και ιταλικούς στίχους. Το 1876 απέσπασε βραβείο στον μουσικό διαγωνισμό των Γ Ολυμπίων (1876) για τα πρώτα του έργα Ο Βασιλικός και Να γινόμουνα πουλάκι. Στα Ολύμπια του 1886 βραβεύτηκε για τα τρία ακόλουθα θεωρητικά του έργα: Στοιχειώδης διδασκαλία της μουσικής και ωδικής, Διδασκαλία της μουσικής και μεταθέσεως και Πραγματεία περί αρμονίας. Ο Λαμπίρης, επίσης, έγραψε αρκετά εμβατήρια για πιάνο και μελοποίησε μεγάλο αριθμό λυρικών τραγουδιών. Ο μουσικός και ποιητής Αλέξανδρος Κατακουζηνός (1840-1892) 53 επιμελήθηκε τη μουσική στήλη του εντύπου σε πέντε τόμους (1882-1885, 1889). Σπούδασε και εργάστηκε στη Βιέννη και στην Αθήνα. Ανέλαβε τη θέση του διευθυντή των χορωδιών στη Βιέννη και την Οδησσό και τη θέση του δασκάλου της χορωδίας των Ανακτόρων, του νεοσύστατου τότε Ωδείου Αθηνών και του Αρσάκειου Σχολείου. Στον ορθόδοξο ναό της Βιέννης διηύθυνε τη τετράφωνη λειτουργική μουσική και γι αυτό θεωρείται άλλωστε ο εισηγητής του πολυφωνικού συστήματος στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ψαλμωδία. Παράλληλα 51 Βλ. το λήμμα «Ξύνδας Σπυρίδων» στο Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό Κλασικής Μουσικής (2004). 52 Βλ. το λήμμα «Γιώργος Λαμπίρης» στο Καλογερόπουλος (2001, τ. 4) και στη ΜΕΕ (χ.χ., 15: 753). 53 Βιογραφικές πληροφορίες για τον μουσικό Αλέξανδρο Κατακουζηνό βλ. στην ιστοσελίδα των Academic Dictionaries and Encyclopedias: http://greek_greek.enacademic.com/219155/%ce%9a%ce%b1%cf%84%ce%b1%ce%ba%ce%bf%cf %85%CE%B6%CE%B7%CE%BD%CF%8C%CF%82,_%CE%91%CE%BB%CE%AD%CE%BE%CE%B1% CE%BD%CE%B4%CF%81%CE%BF%CF%82 [ανάκτηση 24/6/2014]. 38

ασχολήθηκε με την ποίηση και συνεργάστηκε με το περιοδικό Διάπλασις των Παίδων (1879-1922) του Γρηγορίου Ξενόπουλου. Ο Διονύσιος Λαυράγκας (1860/1864-1941) 54 θεωρείται ο θεμελιωτής του «Ελληνικού μελοδράματος» και ανήκει στην λεγόμενη Επτανησιακή μουσική σχολή. Έλαβε τη μουσική του παιδεία αρχικά στην γενετειρά του την Κεφαλλονιά και ύστερα συνέχισε τις σπουδές του στην Ιταλία και στη Γαλλία. Μαζί με τον Λουδοβίκο Σπινέλη δημιούργησαν τον μουσικό θίασο «Ελληνικό Μελόδραμα» πραγματοποιώντας περιοδείες σε διάφορα μέρη της Ελλάδας και της διασποράς (Κωνσταντινούπολη, Σμύρνη, Αλεξάνδρεια, Οδησσό, κ.α.). Ασχολήθηκε με τη σύνθεση συμφωνικής μουσικής, μελοδραμάτων, τραγουδιών και καντάδων. Στο συνθετικό του έργο περιελαμβάνονται, επίσης, έργα για βιολί και πιάνο, έργα καθολικής λειτουργίας και άσματα της Θείας Λειτουργίας. Περίφημος συνθέτης θεωρείται, ακόμη, ο Δημήτριος Ρόδιος (1862-1957), 55 παρόλο που αρχικά ασχολήθηκε με τη δικηγορία. Με την αποπεράτωση των σπουδών του στη Νομική Σχολή εργάστηκε ένα μικρό χρονικό διάστημα ως δικηγόρος, αλλά εγκατέλειψε το επάγγελμα αυτό για να ασχοληθεί με τη μουσική, την οποία αγάπησε από μικρό παιδί. Υπήρξε μαθητής του Αλέξανδρου Κατακουζηνού στο Ωδείο Αθηνών, όπου μελετούσε φωνητική και βιολί. Γράφει πολλά τραγούδια και χορωδίες και εκδίδει και δύο τόμους σχολικών τραγουδιών. Ο μουσικός και συνθέτης Μανώλης Καλομοίρης (1883-1962) 56 ίδρυσε την Εθνική Μουσική Σχολή της Ελλάδας. Το μουσικό του έργο συνδέθηκε με την ελληνική παράδοση και το δημοτικό τραγούδι. Σπούδασε πιάνο και ανώτερα θεωρητικά στη Βιέννη και εκεί ήρθε σε επαφή με τη γερµανική µουσική και κυρίως με έργα του Βάγκνερ, τα οποία τον επηρέασαν αρκετά. Εκτός του συνθετικού του έργου συνέγραψε παιδαγωγικά βιβλία για τη θεωρία της μουσικής. Ζ. Δεν κατέστη δυνατό να ταυτιστεί ο συνθέτης που υπογράφει με το αρχικώνυμο Γ. Ι. 54 Βλ. το λήμμα «Λαυράγκας Διονύσιος» στο Λεξικόν «Ηλίου» (χ.χ., ΙΓ : 204) 55 Βλ. το λήμμα «Ρόδιος Δημήτριος» στο Λεξικόν «Ηλίου» (χ.χ., ΙΘ : 519). Επίσης, βλ. Θεοδωροπούλου (1957, 1016-1017). 56 Βλ. Τουλάτου (2011). 39

3.3. Συνεργάτες Ο εκδότης Ιωάννης Αρσένης προβάλλει συνεχώς την αγαστή σχέση των συνεργατών με την Ποικίλη Στοά. Όπως φαίνεται, οι συνεργάτες του εντύπου δεν πληρώνονταν για τα κείμενά τους και η κυκλοφορία της Ποικίλης Στοάς στηριζόταν στην καλοπροαίρετη διάθεσή τους: Πιστεύομεν δε αφ ετέρου ότι διά των επενεχθεισών εν γένει βελτιώσεων περί την έκδοσιν και της προσοχής περί την εκλογήν της ύλης θέλομεν φανεί αρεστοί και εις τους ημετέρους συνεργάτας και τας αξιοτίμους συνεργάτιδας, οίτινες ενεπιστεύθησαν ημίν τα διανοητικά αυτών προϊόντα και προς ους και δημοσία ομολογούμεν ευγνωμοσύνην και χάριτας. 57 Πρωτίστως όμως ενίσχυσεν ημάς υπερμέτρως και ενθαρρυντικώτατα η ευγενής και προθυμοτάτη συνεργασία και συνδρομή διακεκριμένων λογίων και ευπαιδεύτων κυριών, ων τα εμβριθή και ωραία έργα αρχήθεν εκόσμησαν τας σελίδας της Ποικίλης Στοάς και πολλών φιλομούσων και αξιοτίμων φίλων, οίτινες ασμένως και ενθέρμως συνεμόχθησαν. 58 3.3.1. Έλληνες και ξένοι συγγραφείς Συνεργάτες της Ποικίλης Στοάς είναι γνωστοί πνευματικοί άνθρωποι της εποχής αλλά και παλαιότεροι συγγραφείς (π.χ. Μάτεσις, Δοσίου, κ.ά). Η παρουσία τους σε εφημερίδες και περιοδικά της προγενέστερης και σύγχρονης εποχής, όπως τα Ευτέρπη, Πανδώρα, Χρυσαλλίς, Εβδομάς, Εστία, υπήρξε έντονη. 59 Πρέπει να επισημανθεί ότι δεν υπήρχαν τακτικοί συνεργάτες. Πολλοί συνεργάτες δημοσίευαν στο έντυπο είτε ένα κείμενό τους είτε και περισσότερα σε διαφορετικούς τόμους σε απόσταση μεγάλου χρονικού διαστήματος. Ελάχιστοι παρατηρούνται να δημοσιεύουν επί σειρά ετών κείμενά τους, όπως οι Στέφανος Ξένος, Αχιλλεύς Παράσχος, Δημήτριος Βαρδουνιώτης, Τιμολέων Αμπελάς, Σταμάτιος Βάλβης, Ιωάννης Τσακασιάνος, Στέφανος Μαρτζώκης, Κωστής Παλαμάς, Ιωάννης Πολέμης, Μιλτιάδης Μαλακάσης, Ηλίας Βουτιερίδης, κ.ά. Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, ο εκδότης της Ποικίλης Στοάς έστελνε επιστολή στον εκάστοτε συνεργάτη με την οποία ζητούσε συνεργασία και εν συνεχεία ο εκάστοτε συγγραφέας, που αποδεχόταν την πρόταση, έστελνε απαντητική επιστολή συνοδευόμενη με κείμενο της δικής του επιλογής. 57 Αρσένης (1882, 5). 58 Αρσένης (1883, 21). 59 Σχετικά με την παρουσία των συνεργατών της Ποικίλης Στοάς σε εφημερίδες και περιοδικά της εποχής βλ. Μάργαρης (χ.χ.). 40

Με βάση τη συνήθη γραμματολογική κατάταξη 60 στο περιοδικό δημοσιεύονται κείμενα εκπροσώπων της Επτανησιακής Σχολής, όπως των Αντώνιου Μάτεσι, Ανδρέα Λασκαράτου, Αριστοτέλη Βαλαωρίτη, Γεράσιμου Μαρκορά, Αντώνιου Μανούσου, Ανδρέα και Στέφανου Μαρτζώκη, Διονύσιου Ηλιακόπουλου και Μαρίνου Σιγούρου. Η Παλαιά Αθηναϊκή Σχολή εμφανίζεται με κύριους εκφραστές τον Γεώργιο Ζαλοκώστα, τον Αλέξανδρο Ρίζο Ραγκαβή, τον Δημήτριο Πανταζή, τον Θεόδωρο Ορφανίδη, τον Στέφανο Ξένο, τον Αλέξανδρο Κατακουζηνό, τον Ειρηναίο Ασώπιο, τον Εμμανουήλ Ροΐδη, τον Αχιλλέα Παράσχο, τον Άγγελο Βλάχο, τον Λάμπρο Ενυάλη, τον Δημήτριο Καμπούρογλου και τον Ευγένιο Ζαλοκώστα. Η γενιά του 1880 κάνει αισθητή την παρουσία της με τους Αλέξανδρο Μωραϊτίδη, Αριστομένη Προβελέγγιο, Χαράλαμπο Άννινο, Δημήτριο Κόκκο, Νίκο Καμπά, Γεώργιο Δροσίνη, Κωστή Παλαμά, Μιχαήλ Αργυρόπουλο, Κώστα Κρυστάλλη, Ιωάννη Πολέμη, Γιάννη Βλαχογιάννη (γνωστό με το ψευδώνυμο Επαχτίτης), και τους μεταγενέστερους Παύλο Νιρβάνα (ψευδώνυμο του Πέτρου Αποστολίδη), Γρηγόριο Ξενόπουλο και Μιλτιάδη Μαλακάση. Επίσης, στο περιοδικό δημοσιεύουν έργα ή κείμενα ποιητές και πεζογράφοι του τελευταίου τετάρτου του 19ου και αρχών του 20ού αιώνα με γνωστή συγγραφική δραστηριότητα, όπως ο Κωνσταντίνος Μάνος, δημοσιογράφοι (Βλάσης Γαβριηλίδης, Δημήτριος Κορομηλάς, Αγησίλαος Γιαννόπουλος, Δημήτριος Ταγκόπουλος, Θεόδωρος Βελλιανίτης, κ.ά), καθηγητές Πανεπιστημίου (Νεοκλής Καζάζης, Σπυρίδων Λάμπρου) και άλλοι λόγιοι ή επιστήμονες (Ανδρέας Κορδέλλας, Εμμανουήλ Λυκούδης, Αριστοτέλης Κουρτίδης) Συνολικά, οι ελληνικές υπογραφές που συνοδεύουν τα δημοσιευμένα κείμενα της Ποικίλης Στοάς είναι τριακόσιες ενενήντα δύο (392), συμπεριλαμβανομένων και των μεταφραστών. Ο αριθμός αυτός υπερβαίνει ποσοτικά τους ξένους μεταφρασμένους συγγραφείς έργα των οποίων δημοσιεύθηκαν στο έντυπο, όπως φαίνεται και στο παρακάτω διάγραμμα. 60 Βλ. σχετικά Vitti (2003) και Πολίτη (2010). 41

Πίνακας 4: Συνεργάτες της Ποικίλης Στοάς Στο σημείο αυτό χρειάζεται να προσθέσω ότι στην Ποικίλη Στοά δημοσιεύονται τέσσερα ποιήματα του πολύγλωσσου Γαλλοκύπριου Gustave Laffon (1835-1906) 61 γραμμένα στην ελληνική γλώσσα, ο οποίος γράφει και μεταφράζει στην ελληνική και τη γαλλική γλώσσα ποίηση που χαρακτηρίζεται από παρνασσικά στοιχεία. Επίσης, ο Ιωάννης Α. Ρικάκης δημοσιεύει στο έντυπο, εκτός από ένα ποίημα στην ελληνική γλώσσα (1881, 254), ένα ποίημα γραμμένο στην αγγλική και δύο στη γαλλική γλώσσα (1882, 294-294α). Με βάση το προηγούμενο διάγραμμα γίνεται φανερό ότι η Ποικίλη Στοά έδινε έμφαση στον ελληνικό πολιτισμό και κατ επέκταση στην εγχώρια καλλιτεχνική και συγγραφική παραγωγή. Άλλωστε μεγάλο μέρος της πεζογραφίας των τελευταίων δεκαετιών του 19ου αιώνα επικεντρωνόταν στην απεικόνιση των ηθών του άστεως όπως και των αγροτικών ή άλλων μικρότερων κοινοτήτων υπηρετώντας το αίτημα δημιουργίας μιας «εθνικής φιλολογίας». Οι διαγωνισμοί της Εστίας προωθούσαν από τη μεριά τους το αίτημα για τη συγγραφή «ελληνικού διηγήματος», το οποίο θα αναπαρήγαγε την ιστορία, την παράδοση (ήθη και έθιμα) και τον βίο του ελληνικού λαού. 62 61 Ο πολύγλωσσος (γαλλικά, αγγλικά, ελληνικά, τουρκικά και ίσως ισπανικά) Gustave Laffon παράλληλα με την προξενική του δραστηριότητα μεταφράζει Béranger, Musset, Moréas, Prudhgomme στα ελληνικά και τον Ύμνον εις την Ελευθερία στα γαλλικά. Οι μεταφράσεις αυτές προσλαμβάνουν ιδιαίτερη σημασία και επιδρούν στον ελληνικό χώρο μέσω της γαλλικής σκέψης που αρχίζει να συρρικνώνεται λόγω της πολιτικής κατάστασης της Κύπρου, καθώς η Κύπρος αποτελούσε αποικία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας μέχρι το 1878 και της Βρετανικής από το 1878 και εξής. Ποιήματά του δημοσιεύθηκαν στο φιλολογικό παράρτημα της εφημερίδας Αμάλθειας που κυκλοφορούσε στη Σμύρνη (1865-1867). Βλ. σχετικά το λήμμα «Λαφφών Γουσταύος» στο ΛΝΛ (2012, 1230-1231). 62 Σχετικά με τη στροφή στη πατριδογραφία βλ. Γκότση (2004) και Μουλλάς (1996). 42