ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΣΤΗΝ ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ

1

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΣΤΗΝ ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ 3 Ο ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ ΒΟΛΟΣ, 17-18 ΜΑΪΟΥ 2013 2

Copyright @ 2014, Πανεπιστηµιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας ISBN: 978-960-9439-27-5 3

Επιστημονικός Υπεύθυνος Προγράμματος Μιχαήλ Ζουμπουλάκης Επιστημονική Επιτροπή Συνεδρίου Μιχαήλ Ζουμπουλάκης Χρήστος Κόλλιας Νικόλαος Κυριαζής Ξενοφών Παπαρρηγόπουλος Στέφανος Παπαδάμου Ηλίας Κεβόρκ Γεώργιος Ιατρίδης Λουκάς Ζαχείλας Ιάκωβος Ψαριανός Πασχάλης Αρβανιτίδης Νικόλαος Τζερεμές Θεόδωρος Μεταξάς Αγγελική Αναγνώστου Αθηνά Οικονόμου Βικτώρια Μπέλλου Γεώργιος Σταμπουλής Οργανωτική Επιτροπή Συνεδρίου Χρήστος Κόλλιας Μιχαήλ Ζουμπουλάκης Πασχάλης Αρβανιτίδης Αγγελική Αναγνώστου Μαρία Κονταξή Επιμέλεια Πρακτικών Συνεδρίου Χρήστος Κόλλιας Πασχάλης Αρβανιτίδης Αγγελική Αναγνώστου 4

Περιεχόμενα Πρόλογος... 9 Συνοπτικό Πρόγραμμα... 10 Αναλυτικό Πρόγραμμα Συνεδρίου... 13 Πρακτικά Συνεδρίου... 20 Άρθρα Συνεδρίου... 21 1 η Συνεδρία: Οικονομία της Ευρωπαϊκής Ένωσης... 22 ΚΡΙΣΗ, ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ «ΕΥΡΩΠΗ 2020» ΚΑΙ ΤΟ ΝΕΟ ΣΧΗΜΑ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΣ ΠΥΡΗΝΑΣ / ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ... 22 ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΟΛΟΚΛΗΡΩΣΗ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ... 24 ΕΝΑ ΜΟΝΤΕΛΟ ΑΠΟΤΙΜΗΣΗΣ ΤΩΝ ΕΠΙΠΤΩΣΕΩΝ ΣΤΙΣ ΜΕΤΑΦΟΡΕΣ ΑΠΟ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΤΟΥ ΑΕΠ 26 DEBT- LED CONVERGENCE IN EUROPE... 51 LAISSEZ- FAIRE IN NATIONAL INDUSTRIAL POLICIES AND CASCADE EFFECTS: LESSONS FROM SPACE... 53 2 η Συνεδρία: Θέματα Δημόσιας Οικονομικής... 55 THE REMAINS OF THE DAY... 55 ΣΧΕΣΗ ΤΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΜΕ ΤΑ ΕΡΓΑΤΙΚΑ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΑ, ΜΕ ΒΑΣΗ ΠΑΓΚΟ- ΣΜΙΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ ΑΠΟ ΤΑ ΜΕΣΑ ΤΟΥ 20ΟΥ ΑΙ. ΩΣ ΣΗΜΕΡΑ... 59 ΣΥΓΚΛΙΣΗ ΣΤΙΣ ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΕΣ ΔΑΠΑΝΕΣ... 71 ΜΕΛΕΤΗ ΙΚΑΝΟΠΟΙΗΣΗΣ ΠΑΡΕΧΟΜΕΝΩΝ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΣΕ ΙΑΤΡΕΙΑ ΔΥΟ ΔΗΜΩΝ (ΕΠΑΝΕ- ΛΕΓΧΟΣ)... 73 3 η Συνεδρία: Περιφερειακή & Αστική Ανάπτυξη... 75 ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΓΙΑ ΤΟ Ν. ΜΑΓΝΗΣΙΑΣ ΩΣ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΟ ΠΡΟΟΡΙΣΜΟ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΩ- ΝΤΑΣ ΤΟΝ ΑΕΡΟΛΙΜΕΝΑ ΤΗΣ Ν. ΑΓΧΙΑΛΟΥ ΜΕ ΟΡΙΖΟΝΤΑ ΤΟ 2020... 75 EVALUATING PARTNERSHIPS AND DEVELOPMENT POLICIES IN GREECE: A CLUSTER ANALYSIS. 77 ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΑΝΑΔΕΙΞΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΔΥΝΑΜΙΚΟΥ ΤΩΝ ΜΙΚΡΩΝ ΚΑΛΛΙΚΡΑΤΙΚΩΝ ΔΗ- ΜΩΝ - Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΑΓΙΑΣ... 80 ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ: ΑΛΛΗΛΕΞΑΡΤΗΣΕΙΣ, ΚΑΤΑΝΟΜΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΤΥΠΑ... 102 Ο ΚΥΚΛΟΣ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΤΩΝ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΩΝ ΠΕΡΙΟΧΩΝ Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ Ν. ΜΑΓΝΗΣΙΑΣ... 104 4 η Συνεδρία: Τραπεζική & Χρηματοοικονομική Ι... 117 5

GDP VARIATION AND EARNINGS MANAGEMENT IN EUROPE... 117 WHAT MOVES THE YIELD CURVE? AN AFFINE MULTIFACTOR MODEL APPROACH FOR THE US TERM STRUCTURE... 128 ΘΕΩΡΙΕΣ ΧΡΗΜΑΤΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΙΚΗΣ: ΕΛΕΓΧΟΣ ΥΠΟΘΕΣΕΩΝ ΣΕ ΕΜΠΕΙΡΙΚΑ ΔΕ- ΔΟΜΕΝΑ... 130 ΧΡΗΜΑΤΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΕΙΣΗΓΜΕΝΩΝ ΕΤΑΙΡΙΩΝ ΣΤΟΝ ΚΛΑΔΟ ΤΗΣ ΥΓΕΙΑΣ... 147 Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΧΡΗΜΑΤΟΠΙΣΤΩΤΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΤΡΑΠΕΖΩΝ ΣΤΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΥΠΕΡΒΑΣΗ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ... 148 5 η Συνεδρία: Τραπεζική & Χρηματοοικονομική ΙΙ... 165 INVESTIGATING INTRADAY INTERDEPENDENCE BETWEEN GOLD, SILVER AND THREE MAJOR CURRENCIES EURO, BRITISH POUND AND JAPANESE YEN... 165 INTEGRATION OF DIFFERENT COLLATERALS IN A SUSTAINABLE MANNER: A MULTI- CRITERIA DECISION APPROACH... 169 EMIGRANTS REMITTANCES AND THE DUTCH DISEASE IN SMALL TRANSITION ECONOMIES WITH FLEXIBLE EXCHANGE RATES: THE CASE OF ALBANIA AND MOLDOVA... 171 THE ROLE OF MANDATORY DISCLOSURE GUIDELINES IN MC AND PROPOSED TOOL, THE GAMC INDEX FOR FINANCIAL STATEMENT QUALITY ASSESSMENT... 184 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΚΗ ΥΦΕΣΗ ΤΟΥ 2008, ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΗΝ ΑΠΟΔΟΣΗ ΤΟΥ ΚΑΘΑΡΟΥ Α- ΠΟΘΕΜΑΤΟΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ... 186 THE INTRODUCTION OF THE ACCRUAL ACCOUNTING SYSTEM IN THE LOCAL GOVERNMENT IN GREECE: A FINANCIAL ANALYSIS OF THE LOCAL AUTHORITIES IN THE PREFECTURE OF ACHAIA... 188 A SYSTEM OF- EQUATIONS TWO- STAGE DEA APPROACH FOR SCALE EFFICIENCY ESTIMATE: THE CASE OF PUBLIC HOSPITALS IN GREECE... 205 HOW HR ATTRIBUTION: WELL BEING, CONTRIBUTES TO EMPLOYEES ΑFFECTIVE COMMITMENT... 207 ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΜΙΑΣ ΑΝΑΔΟΧΟΥ ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΣΤΙΚΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗΣ ΣΕ ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΤΗΝ ΑΝΤΑΓΩΝΙ- ΣΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΠΡΟΣΦΟΡΑΣ ΚΑΙ ΤΗ ΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΙΚΗ ΡΟΗ ΤΗΣ ΕΡΓΟΛΑΒΙΑΣ... 217 LINKING FIRM LEVEL AMBIDEXTERITY AND FINANCIAL PERFORMANCE: THE MODERATING EFFECT OF SCARCE RESOURCES... 227 ΠΡΟΜΗΘΕΙΕΣ ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΤΗΣ ΥΓΕΙΑΣ... 229 ΜΙΑ ΝΕΑ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΕΡΓΩΝ ΣΤΟΝ ΤΟΜΕΑ ΤΩΝ ΜΕΤΑΦΟΡΩΝ... 231 7η Συνεδρία: Θέματα Οικονομικής Πολιτικής... 241 ΠΡΟΣ ΕΝΑ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΤΙΚΟ ΜΕΛΛΟΝ: ΜΑΘΑΙΝΟΝΤΑΣ ΑΠΟ ΤΟ MONDRAGON... 241 6

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΟΙ ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΙ: ΕΜΠΟΔΙΑ ΚΑΙ ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΟΙΚΟ- ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑΣ... 252 Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΣΤΗ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΜΙΑΣ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΗΣ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΔΙΟΙΚΗ- ΣΗΣ... 260 ΕΝΑ ΠΛΑΙΣΙΟ ΓΙΑ ΣΤΟΧΑΣΤΙΚΗ ΠΡΟΣΟΜΟΙΩΣΗ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΚΡΑΤΗΣΕΩΝ ΞΕΝΟΔΟΧΕΙΩΝ ΣΕ ΥΠΟ- ΛΟΓΙΣΤΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ... 270 ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΜΕΤΡΟΥ ΤΗΣ ΥΠΟΧΡΕΩΤΙΚΗΣ ΚΙΝΗΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΤΩΝ ΔΗΜΟΣΙΩΝ ΥΠΑΛΛΗΛΩΝ ΤΑ ΔΗΜΟΣΙΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΣΦΑΛΙΣΗ... 282 8η Συνεδρία: Ελληνική Οικονομία... 284 ΤΟ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΚΑΙ Η ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ. 284 STRUCTURAL PROBLEMS OF THE GREEK ECONOMY AND POLICY RECOMMENDATIONS... 296 THE GREEK ENTREPRENEURSHIP DURING THE ECONOMIC DOWNTURN AND THE IMF S IN- VOLVEMENT... 302 THE EFFECT OF MARKET- BASED MONETARY POLICY. TRANSPARENCY INDEX ON INFLATION AND OUTPUT VARIABILITY... 304 HAS THE ECONOMIC CRISIS AFFECTED THE PRODUCTION OF INNOVATION IN GREECE?: EVI- DENCE FROM PATENTS... 306 9η Συνεδρία: Ειδικά Θέματα Ελληνικής Οικονομίας... 308 ΟΙ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΩΝ ΜΝΗΜΟΝΙΩΝ ΣΤΙΣ ΕΡΓΑΣΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΤΟΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΔΙΑΛΟΓΟ.. 308 EDUCATION AS A SOURCE OF ECONOMIC GROWTH: RATE OF RETURN TO SCHOOLING... 316 ΠΑΡΑΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΙΣ ΠΛΗΡΩΜΕΣ ΤΩΝ ΙΑΤΡΩΝ - ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ... 326 TOO GOOD TO BE TRUE? EXPLORING THE DYNAMICS OF A LEAN AND UNIVERSAL PENSION SYS- TEM IN GREECE... 332 ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΔΥΝΑΜΙΚΟΥ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΣΤΥΝΟΜΙΑ... 350 ΜΑΚΡΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ: ΔΙΑΣΤΡΩΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΧΩΡΩΝ... 357 10 η Συνεδρία: Ιστορια και Οικονομικοί Θεσμοί... 373 Η ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΣΤΗΝ ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ΜΕΤΑΞΥ ΤΩΝ DAVID HUME ΚΑΙ ADAM SMITH... 380 Η ΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΟΣ ΤΟΥ ΔΩΡΕΑΝ ΕΠΙΒΑΤΗ ΣΤΙΣ ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΠΟΛΕΙΣ ΑΠΟ ΤΗ ΝΕΑ ΘΕΣΜΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ... 389 ΤΟ ΤΣΕΛΙΓΚΑΤΟ ΩΣ ΘΕΣΜΟΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝ... 397 KNOWLEDGE AS COMMONS: A NEW PERSPECTIVE ON INNOVATION CLUSTERS... 410 7

11η Συνεδρία: Θέματα Εφαρμοσμένης Οικονομικής... 412 ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΕΣ ΔΑΠΑΝΕΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΣΙΟ ΧΡΕΟΣ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑΣ... 412 ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ: ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΓΙΑ ΟΛΟΥΣ;... 420 ΕΥΡΩΠΗ 2020: ΕΞΥΠΝΗ, ΒΙΩΣΙΜΗ ΚΑΙ ΧΩΡΙΣ ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΥΣ ΑΠΟΑΝΑΠΤΥΞΗ... 432 ΙΚΑΝΟΠΟΙΗΣΗ ΠΕΛΑΤΩΝ ΑΠΟ ΤΙΣ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΤΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΚΤΕΛ ΒΟΛΟΥ... 439 ΑΝΑΛΥΣΗ ΧΡΟΝΟΣΕΙΡΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΤΙΜΩΝ ΛΑΧΑΝΙΚΩΝ... 459 Η ΑΓΟΡΑ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ ΤΩΝ ΦΟΙΤΗΤΩΝ ΣΤΟ ΒΟΛΟ... 461 12 η Συνεδρία: Τραπεζική & Χρηματοοικονομική ΙΙΙ... 463 EFFICIENCY EVALUATION OF GREEK EQUITY FUNDS USING QUANTITATIVE RATIOS AND DATA EMVELOPMENT ANALYSIS BOOM, BULL AND CRISIS PERIODS... 463 TIME VARYING CORRELATIONS BETWEEN STOCK AND BONDS RETURNS IN FOUR EUROPEAN COUNTRIES... 465 ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΑΠΟΔΟΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΣΤΟΝ ΤΡΑΠΕΖΙΚΟ ΤΟΜΕΑ... 467 ΧΕΙΡΑΓΩΓΗΣΗ ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΕΝΩΝ ΚΕΡΔΩΝ ΚΑΙ ΔΕΙΚΤΕΣ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ ΚΕΡΔΩΝ - ΜΙΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑ- ΦΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ... 491 ΕΞΕΤΑΣΗ ΤΗΣ ΥΠΟΘΕΣΗΣ ΙΣΟΔΥΝΑΜΙΑΣ ΤΗΣ ΑΓΟΡΑΣΤΙΚΗΣ ΔΥΝΑΜΗΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΕ- ΡΙΟΔΟ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ... 493 EMPIRICAL INVESTIGATION OF LOANS LOSS PROVISIONS THROUGH ACCOUNTING AND MACROE- CONOMIC FACTORS: THE CASE OF GREEK BANKING SYSTEM... 495 8

Ο ΚΥΚΛΟΣ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΤΩΝ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΩΝ ΠΕΡΙΟΧΩΝ Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ Ν. ΜΑ- ΓΝΗΣΙΑΣ 104

Ο ΚΥΚΛΟΣ ΖΩΗΣ ΤΩΝ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΩΝ ΠΕΡΙΟΧΩΝ. Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ Ν. ΜΑΓΝΗΣΙΑΣ Γιάννης Σαράτσης Διδάσκων, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, Πανεπιστήμιο Θεσσα- λίας, Πεδίο Άρεως, Βόλος 38334, saratsis@uth.gr Σεραφείμ Πολύζος Αν. Καθηγητής, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Πεδίο Άρεως, Βόλος 38334, spolyzos@uth.gr Περίληψη Μία από τις κυρίαρχες θεωρητικές προσεγγίσεις των τελευταίων ετών στην βιβλιογραφία για τον τουρισμό είναι η θεωρία του «κύκλου ζωής» των τουριστικών περιοχών. Σύμφωνα με αυτήν, κάθε τουριστική περιοχή περνάει από κάποια διακριτά στάδια στην εξέλιξή της: από τα αρχικά στάδια χαμηλής ανάπτυξης μέχρι το στάδιο της ωρίμανσης ενός τουριστικού προορισμού, το οποίο ακολουθείται είτε από αναζωογόνηση, είτε από πτώση του τουρισμού σε μια περιοχή. Το άρθρο χωρίζεται σε τρία μέρη. Στο πρώτο μέρος γίνεται μια σύντομη περιγραφή της θεωρίας του «κύκλου ζωής» όπως αυτή έχει αναπτυχθεί στην βιβλιογραφία τα τελευταία χρόνια και της συζήτησης που έχει δημι- ουργήσει. Στο δεύτερο μέρος επιχειρείται να εξεταστεί κατά πόσο η περιοχή του Νομού Μαγνησίας παρουσι- άζει στην τουριστική της ανάπτυξη τα χαρακτηριστικά εκείνα που αντιστοιχούν σε κάποιο από τα στάδια ανά- πτυξης που η θεωρητική ανάλυση αναμένει. Επίσης, συζητιέται το γεγονός ότι το φαινόμενο του τουρισμού στην περιοχή λαμβάνει και άλλες διαστάσεις πέρα από την «τυπική» μορφή του επισκέπτη που αναζητά κα- τάλυμα και μια σειρά άλλες υπηρεσίες, σε «άτυπες» μορφές τουρισμού όπως η δεύτερη κατοικία, ή οι ημε- ρήσιοι επισκέπτες. Οι «άτυπες» αυτές κατηγορίες τουριστών επηρεάζουν σημαντικά την διαθεσιμότητα πό- ρων και υπηρεσιών, είναι εξαιρετικά δύσκολη η καταγραφή τους, ενώ ταυτόχρονα λειτουργούν σε πολλές περιπτώσεις «ανταγωνιστικά» ως προς την εικόνα της περιοχής για τους «τυπικούς» επισκέπτες, καθώς δημι- ουργούν καταστάσεις υπερσυγκέντρωσης. Με βάση την ανάλυση των δύο πρώτων τμημάτων, στο τελευταίο τμήμα της εργασίας υποδεικνύονται κά- ποιες πολιτικές και δράσεις, έτσι ώστε, η περιοχή του Ν. Μαγνησίας να διατηρήσει την επισκεψιμότητά της, αλλά και να βελτιώσει την ανταγωνιστική της θέση της στον κλάδο του τουρισμού που αποτελεί και μια από τις βασικές αναπτυξιακές διεξόδους που διαθέτει. Λέξεις Κλειδιά: Τουρισμός, Κύκλος Ζωής, Περιφερειακή Ανάπτυξη, Μαγνησία. JEL CODES: L83, O18, R11, R12 105

Abstract One of the dominant theoretical approaches of recent years in the literature on tourism is the theory of the Tourism Areas Life Cycle (TALC). According to this theory, every tourism area goes through some distinct stages in its development: from the early stages of slow growth until the maturity stage of a tourism destina- tion, which is followed by either rejuvenation or decline in tourism in an area. The article is divided into three parts. The first part is a brief outline of the theory of the Tourism Area Life Cycle as it has been developed in the literature in recent years and the debate it has created. The second part seeks to examine whether the tourism development in the region of Magnesia presents characteristics that correspond to any of the stages of development that the theoretical analysis expects. Also, the fact that the phenomenon of tourism in the area takes other dimensions beyond the typical form of visitor seeking ac- commodation and a range of other services and goes up to atypical forms of tourism such as second home owners, or day visitors, is discussed. These informal categories of tourists significantly affect the availability of resources and services, it is extremely difficult to record them, while in many cases they adversely affect the image of the area for the typical guests by crowding out the area. Based on the analysis of the first two sections, the last section of the work indicates some policies and actions, so that the region of Magnesia can retain its tourism flows, but also to improve its competitive position in the tourism sector which is and one of the main development prospects available. 106

1. Εισαγωγή Ο τουρισμός αποτελεί μια παγκόσμια βιομηχανία η οποία αναπτύσσεται διαρκώς και με ταχύτατους ρυθμούς. Νέοι προορισμοί εμφανίζονται στο χάρτη της διεθνούς τουριστικής αγοράς και παραδοσιακοί προορισμοί παρακμάζουν, ενώ, παράλληλα, νέες μορφές τουρισμού και καινοτομικά τουριστικά προϊόντα παρουσιάζο- νται, προκειμένου να ικανοποιήσουν τις ολοένα αυξανόμενες ανάγκες και απαιτήσεις των σύγχρονων πολυκι- νητρικών τουριστών (Τσάρτας 1996). Η ανάπτυξη του τουρισμού στην Ελλάδα, καθώς και στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες της Μεσογείου πα- ρουσίασε μια δυναμική πορεία μετά το 1950. Από το 1970 και αργότερα η τουριστική βιομηχανία γνώρισε στις χώρες αυτές μία μαζική εντατικοποίηση και ο αριθμός των τουριστών αυξήθηκε σημαντικά. Σήμερα, ένας σημαντικός αριθμός χωρών και περιφερειών έχουν επιλέξει τον τουρισμό ως στρατηγικό τομέα για την τοπική ή περιφερειακή ανάπτυξη. Η τουριστική βιομηχανία, ως ένας από τους ταχύτερα αναπτυσσόμενους στην πα- γκόσμια κλίμακα, δημιουργεί νέες θέσεις εργασίας, ιδίως σε στρώματα της αγοράς εργασίας που βρίσκονται σε μειονεκτική θέση (Polyzos et al 2007), Για την Ελλάδα, ο τουρισμός αποτελεί έναν ιδιαίτερα σημαντικό κλάδο της οικονομίας, καθώς συμβάλλοντας στην ενίσχυση της οικονομικής και περιφερειακής ανάπτυξης, θεωρείται ως η «ατμομηχανή» της ελληνικής οικονομίας με αυξανόμενη σημασία τα τελευταία τριάντα χρόνια (Πολύζος 2002, Polyzos and Sdrolias 2006). Η Ελλάδα είναι μια χώρα που λόγω και των γενικότερων οικονομικών- πολιτικών συνθηκών του παρελθόντος άργησε αρκετά να αναπτύξει τον τουρισμό της. Αν και ο EOT είχε ξεκινήσει διαφημιστική καμπάνια ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του '50 (Κουζέλης, 2002), στην ουσία, η τουριστική ανάπτυξη της χώρας ξεκίνησε αρκε- τά αργότερα, κάπου στα τέλη της δεκαετίας του '60. Ο λόγος βέβαια ήταν προφανής. Την εποχή εκείνη περί- που, επεκτείνονται οι μετακινήσεις με τα αεροπλάνα και ξεκινά η μαζικότητα των καλοκαιρινών διακοπών. Έτσι, η Ελλάδα, ως χώρα που διακρίνεται για τα φυσικά και περιβαλλοντικά της προσόντα (ήλιος και θάλασ- σα), αναπόφευκτα διεκδίκησε και κατάφερε να αποκτήσει το δικό της μερίδιο στην τουριστική αγορά. Βέβαια, η ραγδαία ανάπτυξη που γνώρισε ο τουρισμός της Ελλάδας δεν είχε μόνο θετικές επιπτώσεις. Πέραν της θετικής συμβολής στην οικονομία και την απασχόληση της χώρας, η άναρχη και απρογραμμάτιστη «έκρη- ξη» του τουρισμού που έλαβε χώρα στην Ελλάδα τις τελευταίες δεκαετίες είχε επίσης και πολλές δυσμενείς επιπτώσεις. Εποχικότητα, γεωγραφική ανισοκατανομή, κορεσμός και υποβάθμιση των παράκτιων και νησιω- τικών περιοχών, μονοκαλλιέργεια τουριστικού προϊόντος, είναι μερικά μόνο από τα αρνητικά στοιχεία που χαρακτηρίζουν τον τουρισμό της Ελλάδας, ως αποτέλεσμα της απρογραμμάτιστης και χωρίς σχεδιασμό ανά- πτυξης του τουρισμού στη χώρα μας κατά τις τελευταίες δεκαετίες. Στο παρόν άρθρο αναλύεται συνοπτικά η θεωρία του Κύκλου Ζωής των Τουριστικών Περιοχών (Tourism Area Life Cycle TALC) και εξετάζεται σε ποιο από τα στάδια που περιγράφει αυτή η θεωρία μπορεί να ταξινομηθεί ο Νομός Μαγνησίας. Κλείνοντας διατυπώνονται προτάσεις πολιτικής για την περαιτέρω τουριστική ανάπτυξη της Μαγνησίας. 2. Ανάλυση του Κύκλου Ζωής του Τουριστικού Προϊόντος Πολλοί μελετητές (Butler 1980, Defert 1954, Douglas 1997, Gilbert 1939, Russell και Faulkner 1998) έχουν προσπαθήσει να προσδιορίσουν τα διάφορα στάδια εξέλιξης μιας τουριστικής περιοχής μέσω της έννοιας του κύκλου ζωής. Η ιδέα του κύκλου ζωής ενός τουριστικού προορισμού εμφανίστηκε στην βιβλιογραφία του τουρισμού πριν από 75 περίπου χρόνια. Σε μία από τις πρώτες μελέτες, ο Gilbert (1939) πρότεινε τρία στάδια εξέλιξης: ανακάλυψη, ανάπτυξη και μαρασμό. Ο Defert (1954) αναφέρθηκε σ' ένα θεωρητικό πλαίσιο ανάπτυ- ξης, στο οποίο μια τουριστική περιοχή γεννιέται, γερνάει και τελικά πεθαίνει. Επιπλέον, ο Defert (1954) ανα- φέρθηκε στην πιθανότητα για μια τουριστική περιοχή να δραπετεύσει από το στάδιο του μαρασμού, μέσω της ανανέωσης. Ο Christaller (1964) εξέτασε την τουριστική ανάπτυξη ως ένα κύκλο μετεξέλιξης, κατά τον οποίο ζωγράφοι και καλλιτέχνες ανακαλύπτουν ένα προορισμό, με το πέρασμα του χρόνου ο προορισμός γίνεται της μόδας και τελικά κατακλύζεται από μαζικούς τουρίστες. 107

Ο Butler (1980) βασίστηκε σε προηγούμενες μελέτες και την έννοια του κύκλου ζωής ενός προϊόντος και πα- ρουσίασε ένα γενικευμένο μοντέλο υποθετικής εξέλιξης μιας τουριστικής περιοχής. Το μοντέλο του Butler (Σχήμα 1) δείχνει ότι η εξέλιξη των τουριστικών αφίξεων σ' ένα τουριστικό προορισμό ακολουθεί μία εξέλιξη έξι σταδίων. Αυτά τα στάδια είναι: Εξερεύνηση (Exploration) Αυτό το στάδιο χαρακτηρίζεται από ένα μικρό αριθμό μεμονωμένων επισκεπτών, που ανακαλύπτουν κάποιο προορισμό χωρίς τη διαμεσολάβηση τρίτων. Τα κτίρια και οι υπηρεσίες που χρησιμοποιούνται είναι ντόπιας ιδιοκτησίας και ο αριθμός των επισκεπτών περιορισμένος, λόγω της έλλειψης των απαραίτητων μέσων πρό- σβασης και υποδομής. Εμπλοκή (Involvement) Χαρακτηρίζεται από περισσότερες και ίσως πιο συχνές αφίξεις τουριστών. Η τοπική κοινωνία αρχίζει να προ- σαρμόζεται στον τουρισμό, θεωρώντας τον ως κύριο μέσο οικονομικής ανάπτυξης και οι ντόπιοι επιχειρημα- τίες ξεκινούν να προσφέρουν υπηρεσίες και χώρους διαμονής, εστιάσεως και ψυχαγωγίας για τους τουρίστες. Σ' αυτό το στάδιο, η διαφήμιση για την προσέλκυση των τουριστών είναι αναμενόμενη και μπορεί να εκδηλω- θούν πιέσεις προς τις τοπικές αρχές με σκοπό την αύξηση της προσφερόμενης υποδομής. Επίσης, εκδηλώνε- ται εποχικότητα στις αφίξεις των τουριστών. Σχήμα 1: Υποθετικός κύκλος ζωής μιας τουριστικής περιοχής Πηγή: Butler (1980) Ανάπτυξη (Development) Στο στάδιο της ανάπτυξης, η τουριστική υποδομή (κτίρια, υπηρεσίες και μονάδες διαμονής) αυξάνεται και κάνει την εμφάνισή της μια τακτική τουριστική αγορά που προσελκύεται από την εντατική διαφήμιση. Η συμ- μετοχή και ο έλεγχος της ανάπτυξης από την ντόπια κοινωνία μειώνεται αλματωδώς, με αποτέλεσμα ο έλεγ- χος της τουριστικής βιομηχανίας να φεύγει από τους ντόπιους. Επίσης, ο αριθμός τουριστών κατά τις περιό- δους αιχμής υπερκαλύπτει τον αριθμό των ντόπιων κατοίκων. Εδραίωση (Consolidation) Ο ρυθμός αύξησης των τουριστών μειώνεται, ενώ ο συνολικός αριθμός βρίσκεται ακόμα σε αύξηση, υπερβαί- νοντας τον αριθμό των μόνιμων κατοίκων. Ένα επιχειρηματικό κέντρο κάνει την εμφάνισή του στο τουριστικό θέρετρο, ορισμένα από τα κτίρια έχουν φθαρεί και θεωρούνται ως υποδεέστερα και οι προσπάθειες των ντό- πιων εστιάζονται στην επέκταση της τουριστικής περιόδου και της αύξησης του μεριδίου της τουριστικής αγο- 108

ράς (Agarwal 1994). Ένα μεγάλο μέρος της ντόπιας οικονομίας συνδέεται άμεσα με τον τουρισμό, αλλά πολλοί από τους αυτόχθονες κατοίκους θεωρούν ότι δεν έχουν τη δυνατότητα προσπέλασης στα ντόπια θέλγητρα. Η κοινωνία συνειδητοποιεί ότι ο τουρισμός έχει αρνητικές συνέπειες και εκδηλώνονται κάποια εχθρικά αισθή- ματα προς τους επισκέπτες. Μαρασμός (Stagnation) Σ' αυτό το στάδιο ένας μεγάλος αριθμός τουριστών επισκέπτεται τον τουριστικό προορισμό, οδηγώντας τον στον κορεσμό. Παρ' όλο που ο τουριστικός προορισμός έχει εδραιωθεί και έχει δημιουργήσει κάποια εικόνα, δεν είναι πλέον της μόδας και η ιδιοκτησία επιχειρήσεων και κτιρίων αλλάζει συχνά χέρια. Πολύ λίγες νέες επιχειρήσεις ξεκινούν τη λειτουργία τους, η γη και τα κτίρια χάνουν την αξία τους και αυξάνεται η ιδιοκτησία από τον ντόπιο πληθυσμό. Το τέλος του κύκλου σημαδεύεται από τη φάση του μεταμαρασμού, στην οποία μπορούν να ακολουθηθούν δύο επιλογές. Η Πτώση ή Αναζωογόνηση. Πτώση (Decline) μπορεί να εκδηλωθεί σε περίπτωση που η τουριστική αγορά συνεχίσει να συρρικνώνεται και ο προορισμός δεν είναι σε θέση να ανταγωνιστεί τους άλλους τουριστικούς προορισμούς. Τα περισσότερα κτίρια ανακαινίζονται για εναλλακτικές χρήσεις που δεν σχετίζονται με τον τουρισμό (π.χ. εξοχικές κατοικίες) ή παραμένουν άδεια και η ντόπια συμμετοχή στην τουριστική ανάπτυξη αυξάνεται, καθώς ο ντόπιος πληθυσμός έχει τη δυνατότητα να αγοράσει επιχειρήσεις σε χαμηλότερες τιμές. Εναλλακτικά, το παραθεριστικό κέντρο μπορεί να εισέλθει στη φάση της Aναζωογόνησης (Rejuvenation), μέσω της ανάπτυξης τεχνητών θέλγητρων και την εκμετάλλευση πρώην αναξιοποίητων πόρων. Άλλοι ερευνητές όμως, πιστεύουν ότι το μοντέλο του Butler δεν είναι ικανό να εξηγήσει την εξέλιξη μιας του- ριστικής περιοχής και προτείνουν τροποποιήσεις ή εναλλακτικά μοντέλα που κατά τη γνώμη τους ταιριάζουν καλύτερα στην αναπτυξιακή διαδικασία των συγκεκριμένων περιοχών (π.χ. Bianchi 1994, Choy 1992, Douglas 1997, Getz 1992, Haywood 1986, Hovinen 1982, Mitchell and Murphy 1991, κ.λπ.). Ο Bianchi (1994) αμφισβη- τεί αυτή τη φυσική ακολουθία των σταδίων και υποστηρίζει ότι δεν είναι ρεαλιστική μια τέτοια προσέγγιση, σύμφωνα με την οποία κάθε τουριστικός προορισμός θα περάσει όλα τα στάδια με τη συγκεκριμένη ακολου- θία. Σύμφωνα με τον Hovinen (1981), η προσέγγιση ενός κύκλου ζωής σε ένα συγκεκριμένο προορισμό είναι μοναδική, με διαφορετικό μήκος, σχήμα και μορφή της καμπύλης. Επιπλέον, το επίπεδο της χωρικής ομαδο- ποίησης είναι αρκετά ασαφές. Προορισμοί που καλύπτουν ευρύτερα γεωγραφικά όρια, θα έχουν διαφορετική καμπύλη. Ένα άλλο σημείο που έχει επιδειχθεί κριτικής είναι ότι, ως δείκτης για την εύρεση του σταδίου όπου στάδιο βρίσκεται κάθε προορισμός, είναι ο αριθμός των επισκεπτών του προορισμού. Στατιστικά στοιχεία για την παράμετρο αυτή είναι πιο εύκολα διαθέσιμα σε σχέση με άλλους δείκτες, όπως η ποιότητα και το είδος των τουριστών, το ύψος των τουριστικών εσόδων, η εξέλιξη των οικονομικών πολλαπλασιαστικών αποτελεσμάτων του τουρισμού ή ο αριθμός των ατόμων που απασχολούνται στον κλάδο. Θα είναι ιδιαίτερα απίθανο η μορφή της καμπύλης αυτών των δεικτών να είναι παρόμοια με εκείνη που απεικονίζει το συνολικό αριθμό των του- ριστών. Τα τουριστικά έσοδα για έναν προορισμό μπορεί να αυξηθούν, παρά την πτώση των τουριστικών αφί- ξεων, αν για παράδειγμα οι επισκέπτες έχουν τη δυνατότητα πραγματοποίησης υψηλότερων δαπανών (O Hare and Barrett 1997). Επιπλέον, σε κάθε στάδιο το επίπεδο της «φέρουσας ικανότητας» ή η ικανότητα του προορισμού να διατηρεί επισκέπτες μεταβάλλεται. Αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό στο τέλος του σταδίου της ανάπτυξης και στη συνέ- χεια στο στάδιο του μαρασμού, όταν η ποιότητα της «τουριστικής εμπειρίας» αρχίζει να χάνει την αίγλη της, υποδεικνύοντας έτσι ότι η φέρουσα ικανότητα του προορισμού έχει ξεπεραστεί. Ένα άλλο σημείο, όπου η θεωρία του κύκλου ζωής των τουριστικών προορισμών έχει επιδειχθεί έντονες κριτι- κές, αφορά στην τάση του να απλοποιεί τη μοναδική και σύνθετη διαδικασία της τουριστικής εξέλιξης σε ένα προορισμό. Το συγκεκριμένο υπόδειγμα τείνει να ομαδοποιεί σε κάθε προορισμό τις μοναδικές εσωτερικές κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές συνθήκες. Αυτό είναι προφανώς ανακριβή, επειδή ο ρυθμός και η κα- τεύθυνση της τουριστικής εξέλιξης ενός προορισμού μπορεί να είναι αποτέλεσμα της παρουσίας και ζωτικό- 109

τητας των ενδογενών επιχειρηματιών ή ακόμη περισσότερο να υπάρχει έλλειψη εξωτερικών δικτύων πρακτο- ρείων, tour operators και θεσμών, οι οποίοι καθορίζουν την τουριστική αγορά διεθνώς (Tsartas 1992, Ioannides 1992, Bianchi 1994). Παρόλα αυτά, ο κύκλος ζωής των τουριστικών περιοχών μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως ένας μηχανισμός προσδιορισμού των ευρύτερων εσωτερικών (π.χ. κυβερνητική πολιτική, κατασκευή έργων υποδομής) και εξω- τερικών παραγόντων (π.χ. εξελισσόμενα κίνητρα τουριστών κ.α.) που επηρεάζουν την εξέλιξη ενός προορι- σμού. Η υιοθέτηση του υποδείγματος μπορεί να οδηγήσει στον εντοπισμό της εξέλιξης της τουριστικής αγο- ράς σε όρους προέλευσης, είδος και αριθμού των επισκεπτών όπως επίσης στην ανάπτυξη των προσφερόμε- νων τουριστικών υπηρεσιών, των διοικητικών δομών ακόμη και της επιρροής της τουριστικής βιομηχανίας στον προορισμό. Για αυτό και το συγκεκριμένο υπόδειγμα έχει εφαρμοστεί σε πλήθος μελετών και είναι ευ- ρέως αποδεκτό για την περιγραφή της τουριστικής εξέλιξης ενός προορισμού (Hovinen 1981, Strapp 1988, Cooper and Jackson 1989, Ioannides 1992). Πρόκειται για ένα υπόδειγμα ιδιαίτερα δημοφιλές ανάμεσα στους γεωγράφους (Butler 1980, Pearce 1989, Burton 1995) αποτελώντας ένα γενικό υπόδειγμα που ενσωματώνει μια δυναμική συνιστώσα, δηλαδή την ανάπτυξη του τουρισμού μιας περιοχής στο χώρο και στο χρόνο. Εδώ θα πρέπει να τονιστεί ότι οι περισσότερες εφαρμογές της θεωρίας του κύκλου ζωής αφορούν περιοχές διαφορετικού μεγέθους από ότι ο Ν. Μαγνησίας, κυρίως μεμονωμένους τουριστικούς προορισμούς, ή νησιά, καθώς η ίδια η θεωρία δεν έχει σαφές προσδιορισμό αναφορικά με το είδος των προορισμών που μπορεί να εφαρμοστεί (Haywood 1986). Έτσι, η ίδια ανάλυση θα μπορούσε να γίνει για κάθε επιμέρους περιοχή του Ν. Μαγνησίας, για παράδειγμα ξεχωριστά για κάθε νησί των Σποράδων, για κάποιους οικισμούς του Πηλίου, ή μόνο για το χιονοδρομικό κέντρο. Με τον τρόπο αυτό θα είχαμε την εξέλιξη κάθε περιοχής ξεχωριστά και τα συμπεράσματα πιθανόν να ήταν διαφορετικά. Είναι όμως βασικό ζήτημα η διαθέσιμη πληροφορία και το α- ντίστοιχο επίπεδο στο οποίο συλλέγεται και διατίθεται, κάτι το οποίο μας εμποδίζει να έχουμε μεγάλης διάρ- κειας χρονοσειρές για πολλές από τις μεταβλητές που θέλουμε να ελέγξουμε σε επίπεδο προορισμών μικρό- τερων από το επίπεδο του Νομού που είναι βασική μονάδα στατιστικών παρατηρήσεων. Επίσης, πολλές από τις εφαρμοζόμενες πολιτικές αφορούν την κλίμακα του νομού, καθώς τα μικρότερα χωρικά επίπεδα δεν είχαν τη δυνατότητα σχεδιασμού και εφαρμογής μιας σειράς πολιτικών για τη διαμόρφωση των παραμέτρων ανά- πτυξης των οικονομικών δραστηριοτήτων. Στην συνέχεια αναλύεται η εξέλιξη της τουριστικής κίνησης στο Νομό Μαγνησίας, περιγράφονται οι βασικές παράμετροι της εξέλιξης αυτής, γίνεται μια εκτίμηση του συνολικού επιπέδου της τουριστικής ανάπτυξης και προσδιορίζεται το στάδιο στο οποίο βρίσκεται ο Νομός Μαγνησίας σύμφωνα με την θεωρία του κύκλου ζωής που περιγράφθηκε προηγουμένως. 3. Η εξέλιξη του τουρισμού στο Ν. Μαγνησίας Με τη θεωρία του TALC, κάθε τουριστικός προορισμός αντιμετωπίζεται ως μια δυναμική οντότητα υποκείμενη σε μεταβολές με την πάροδο του χρόνου, ενώ εγκαθιδρύεται μια ιεραρχία στις ανταγωνιζόμενες τουριστικές περιοχές, εξετάζεται ο βαθμός συμμετοχής των οικονομικών παραγόντων στον τουριστικό κλάδο και κατα- γράφονται οι αλλαγές στον τομέα της ζήτησης. Στο Ν. Μαγνησίας τα τελευταία 30 περίπου χρόνια υπάρχει μια σημαντική τουριστική κίνηση, καθώς το νη- σιωτικό τμήμα του Νομού και ειδικά η Σκιάθος είναι ένας διεθνώς αναγνωρισμένος τουριστικός προορισμός που προσελκύει μεγάλο αριθμό τουριστών με κυρίαρχο το μοντέλου του μαζικού τουρισμού «ήλιος και θά- λασσα», αλλά και το ηπειρωτικό κομμάτι παίζει σημαντικό ρόλο στην τουριστική προσφορά του Νομού Μα- γνησίας με αρκετούς πόρους και υποδομές ειδικά στην περιοχή του Πηλίου, ενώ το Δυτικό και Νότιο τμήμα του Νομού δεν έχουν παρά ελάχιστες τουριστικές υποδομές. Έτσι βλέπουμε ότι ο αριθμός των διανυκτερεύ- σεων έχει ανέβει από τις περίπου 600.000 διανυκτερεύσεις το 1980, σε περίπου 1.400.000 το 2009 (και με μια ελάχιστη μείωση το 2010 που είναι η τελευταία χρονιά με διαθεσιμότητα στοιχείων) μια αύξηση περίπου 2,5 φορές από την αρχική τιμή γεγονός που δείχνει μια σημαντική δυναμική. Μια προσεκτικότερη όμως ματιά στο σχετικό Γράφημα 1 μας δείχνει ότι η εξέλιξη αυτή είναι σχετικά σταθερή (παρά τις όποιες διακυμάνσεις από χρονιά σε χρονιά) με μια ελαφρά ανοδική όπως είναι φυσικό τάση. Η ει- 110

κόνα αυτή παραπέμπει σε 2 διαφορετικά στάδια στο μοντέλο του κύκλου ζωής. Το πρώτο στάδιο είναι αυτό της εμπλοκής και μάλιστα την αρχή αυτής της φάσης, όπως περιγράφεται παραπάνω και αφορά τα αρχικά στάδια της τουριστικής ανάπτυξης μιας περιοχής. Το άλλο στάδιο στο οποίο θα μπορούσε να ταιριάζει η εικό- να αυτή είναι το στάδιο της εδραίωσης όπου ο ρυθμός αύξησης των τουριστών μειώνεται, κάτι όμως που δεν αντιστοιχεί στην περίπτωσή μας. Μια άλλη πιθανή εξήγηση θα μπορούσε να είναι ότι η περιοχή έχει ήδη φτά- σει στο σημείο σταθεροποίησης και έχει περάσει στην αναζωογόνηση, κάτι όμως επίσης αβέβαιο να συμβαί- νει στο Νομό Μαγνησίας, όπως θα εξηγήσουμε παρακάτω. Ένα άλλο στοιχείο που πρέπει να εξετάσουμε για να κατανοήσουμε την φάση στην οποία βρίσκεται η περιοχή είναι η αναγνωρισιμότητά της στην διεθνή του- ριστική αγορά. Σύμφωνα με τα διαθέσιμα στοιχεία από το σύνολο των διανυκτερεύσεων το 60% αφορά ημε- δαπούς τουρίστες και το 40% αλλοδαπούς, γεγονός που μάλλον παραπέμπει σε αρχικά στάδια ανάπτυξης. Γράφημα 1. Διαχρονική εξέλιξη του αριθμού των διανυκτερεύσεων στο Νομό Μαγνησίας Πηγή: Βάση Δεδομένων «Οι Νομοί της Ελλάδας», ΕΠΙΛΟΓΗ Παρόμοια εικόνα βλέπουμε να αναδύεται αν εξετάσουμε τα στοιχεία για την τουριστική υποδομή στο Νομό Μαγνησίας όπως αυτή μετράται από τις τουριστικές κλίνες. Όπως βλέπουμε στο Γράφημα 2, ο αριθμός των κλινών στο νομό έχει ανέβει από τις 5000 περίπου το 1980 σε σχεδόν 20000 το 2012 σύμφωνα με τα διαθέσι- μα στοιχεία. Αυτό μας δίνει μια αύξηση 4 φορές τα τελευταία 30 χρόνια με έναν σταθερό ρυθμό αύξησης ό- πως φαίνεται από τα στοιχεία. Η εικόνα αυτή παραπέμπει περισσότερο στα αρχικά στάδια της εμπλοκής όπως αναλύθηκε προηγουμένως και όχι στα στάδια εδραίωσης ή αναζωογόνησης στα οποία η άνοδος της υποδο- μής είναι μικρότερη έως και μηδενική, καθώς στα στάδια αυτά παίζει ρόλο περισσότερο η πυκνότητα της χρή- σης των διαθέσιμων δομών και υποδομών. 111

Γράφημα 2. Διαχρονική εξέλιξη του αριθμού των κλινών στο Νομό Μαγνησίας Πηγή: Βάση Δεδομένων «Οι Νομοί της Ελλάδας», ΕΠΙΛΟΓΗ Αυτό που θα πρέπει να εξετάσουμε επίσης, είναι το κατά πόσο οι δυνατότητες ανάπτυξης του τουρισμού ε- πηρεάζονται από μια σειρά εξελίξεις σε άλλους κλάδους της τοπικής οικονομίας οι οποίοι εν μέρει λειτουρ- γούν ανταγωνιστικά με τον τουρισμό ως προς την χρήση ορισμένων πόρων, όπως ο πρωτογενής τομέας, αλλά και τα αποτελέσματα και οι επιδράσεις του θεσμικού πλαισίου, αλλά και του πλαισίου της τοπικής διακυβέρ- νησης του τουρισμού. Ειδικότερα, σαφώς επηρεάζει την εξέλιξη του τουρισμού το θεσμικό πλαίσιο για την δόμηση σε πολλές περιοχές που θεωρούνται περιοχές προστασίας (όπως το Πήλιο για παράδειγμα), ενώ επί- σης σημαντικό ρόλο παίζει και η λειτουργία των τοπικών φορέων σε ότι αφορά την εγκατάσταση νέων ξενο- δοχειακών μονάδων και άλλων τουριστικών επενδύσεων στην περιοχή. Βεβαίως, το ζήτημα της έγκρισης ή απόρριψης επενδυτικών πρωτοβουλιών δεν μπορεί να επικεντρώνεται μόνο στα θέματα της οικονομίας, αλλά παίζουν ρόλο και άλλοι παράγοντες κυρίως περιβαλλοντικοί και κοινωνικοί, όμως είναι σαφές ότι σε μια οικο- νομία με επίκεντρο τον τουρισμό τα μεγέθη των επενδύσεων θα ήταν πολύ υψηλότερα. Αυτό θα λέγαμε ότι είναι ένας ακόμη λόγος για να κατατάξουμε το Νομό Μαγνησίας στα πρώτα στάδια ανάπτυξης του τουρισμού και επομένως στα πρώτα στάδια του μοντέλου του κύκλου ζωής των τουριστικών περιοχών. Από παλαιότερη έρευνα που έχουμε κάνει για την τουριστική ανάπτυξη στην Μαγνησία, προκύπτει ένα ακόμη δεδομένο το οποίο εμπλέκει την δυνατότητα ταξινόμησης της περιοχής σε κάποιο από τα στάδια που περι- γράφει η θεωρία των Κύκλων Ανάπτυξης. Το δεδομένο αυτό είναι ο αριθμός των εξοχικών κατοικιών που υ- πάρχουν στη Μαγνησία. Σύμφωνα με τα στοιχεία του Πίνακα 1, βλέπουμε ότι οι εξοχικές κατοικίες στην περι- οχή είναι ίσες περίπου με τον αριθμό των δωματίων σε τουριστικά καταλύματα. Εάν υπολογίσουμε ότι μία κατοικία αφορά κατ ελάχιστο μια οικογένεια 4 ατόμων τότε πολλαπλασιάζεται ο αριθμός των διαθέσιμων «κλινών» για επισκέπτες, μόνο που στην περίπτωση αυτή δεν μπορεί να υπολογιστεί ούτε ο χρόνος διαμονής, ούτε η φόρτιση που προκαλούν οι κάτοχοι των κατοικιών αυτών στην περιοχή. Εξετάζοντας περισσότερο τον πίνακα 1 διαπιστώνουμε ότι η εικόνα αυτή διαφοροποιείται ανάλογα με την περιοχή την οποία εξετάζουμε. Έτσι στους νησιωτικούς ΟΤΑ ο αριθμός των δωματίων υπερβαίνει κατά πολύ τον αριθμό τόσο των μόνιμων κατοικιών όσο και των εξοχικών, ενώ στην περιοχή του Πηλίου η κατανομή των δωματίων και των εξοχικών κατοικιών έχει σημαντικές διακυμάνσεις, κάτι το οποίο μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι κάθε ΟΤΑ έχει διαφο- ρετικό χαρακτήρα ως προς την τουριστική ανάπτυξη. Επίσης, η πληθώρα εξοχικών κατοικιών σε κάποιες περι- πτώσεις θα πρέπει να αναλυθεί περαιτέρω εάν πρόκειται για νέες κατασκευές ή για «οικογενειακές» κατοικί- 112

ες οι οποίες χρησιμοποιούνται για θερινές διακοπές κατοίκων άλλων περιοχών που έλκουν την καταγωγή τους από την περιοχή και διατηρούν τις κατοικίες αυτές. ΠΙΝΑΚΑΣ 1. ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΚΑΤΟΙΚΙΩΝ ΚΑΙ ΚΛΙΝΩΝ ΣΤΟΥΣ ΟΤΑ ΤΗΣ ΜΑΓΝΗΣΙΑΣ Κύριες κατοικί- εξοχικές ή δευτερεύου- Σύνολο Καταλυμά- των % δευτερεύου- σας % δωματί- ων ες σες Δωμάτια Κλίνες ΝΟΜΟΣ ΜΑΓΝΗΣΙΑΣ 65.720 21.438 20653 41667 32,62% 31,43% ΔΗΜΟΣ ΑΓΡΙΑΣ 1.772 383 382 796 21,61% 21,56% ΔΗΜΟΣ ΑΡΓΑΛΑΣΤΗΣ 704 1.135 619 1385 161,22% 87,93% ΔΗΜΟΣ ΑΡΤΕΜΙΔΑΣ 1.508 1.215 146 324 80,57% 9,68% ΔΗΜΟΣ ΑΦΕΤΩΝ 602 856 340 693 142,19% 56,48% ΔΗΜΟΣ ΖΑΓΟΡΑΣ 1.233 790 498 996 64,07% 40,39% ΔΗΜΟΣ ΜΗΛΕΩΝ 1.021 1.605 1329 2944 157,20% 130,17% ΔΗΜΟΣ ΜΟΥΡΕΣΙΟΥ 931 1.299 1891 3483 139,53% 203,11% ΔΗΜΟΣ ΠΟΡΤΑΡΙΑΣ 642 580 524 1069 90,34% 81,62% ΔΗΜΟΣ ΣΗΠΙΑΔΟΣ 825 1.276 1098 2174 154,67% 133,09% ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΚΕΡΑΜΙΔΙ- ΟΥ 217 392 29 64 180,65% 13,36% ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΜΑΚΡΙΝΙ- 203 419 364 558 206,40% 179,31% ΤΣΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΤΡΙΚΕΡΙΟΥ 598 458 100 208 76,59% 16,72% ΔΗΜΟΣ ΑΛΟΝΝΗΣΟΥ 835 688 1564 3277 82,40% 187,31% ΔΗΜΟΣ ΣΚΙΑΘΟΥ 1.873 1.069 6742 13563 57,07% 359,96% ΔΗΜΟΣ ΣΚΟΠΕΛΟΥ 1.635 1.842 3531 7268 112,66% 215,96% ΔΗΜΟΣ ΒΟΛΟΥ 27.875 2.354 1038 1910 8,44% 3,72% ΔΗΜΟΣ ΑΙΣΩΝΙΑΣ 893 229 0 0 25,64% 0,00% ΔΗΜΟΣ ΑΛΜΥΡΟΥ 4.015 747 26 48 18,61% 0,65% ΔΗΜΟΣ ΙΩΛΚΟΥ 652 221 10 19 33,90% 1,53% ΔΗΜΟΣ ΚΑΡΛΑΣ 1.434 181 0 0 12,62% 0,00% ΔΗΜΟΣ ΝΕΑΣ ΑΓΧΙΑΛΟΥ 2.144 1.091 169 331 50,89% 7,88% ΔΗΜΟΣ ΝΕΑΣ ΙΩΝΙΑΣ 10.195 697 3 5 6,84% 0,03% ΔΗΜΟΣ ΠΤΕΛΕΟΥ 918 942 180 400 102,61% 19,61% ΔΗΜΟΣ ΣΟΥΡΠΗΣ 1.070 608 70 152 56,82% 6,54% ΔΗΜΟΣ ΦΕΡΩΝ 1.737 239 0 0 13,76% 0,00% ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΑΝΑΒΡΑΣ 188 122 0 0 64,89% 0,00% Πηγή: Γ.Γ ΕΣΥΕ Απογραφή 2001, ΕΟΤ Θεσσαλίας, 2009 Ο Χάρτης 1 δείχνει την χωρική συγκέντρωση της δεύτερης κατοικίας στους ΟΤΑ της Μαγνησίας (με την διάρ- θρωση των ΟΤΑ πριν τις τελευταίες συνενώσεις). Είναι χαρακτηριστική η έντονη παρουσία της δεύτερης κα- τοικίας στην περιοχή του Πηλίου, ενώ το δυτικό και νότιο τμήμα παρουσιάζει σαφώς μικρότερες συγκεντρώ- σεις. Εδώ θα πρέπει να σημειωθεί ότι η δευτερεύουσα κατοικία δεν θεωρείται από την θεωρία TALC, ως φαι- νόμενο που εντάσσεται στην τουριστική δραστηριότητα, παρά το γεγονός ότι η χρήση του χώρου και των υ- πηρεσιών μοιάζει με αυτή του τουρισμού, καθώς η χρήση της είναι εστιασμένη στον χρόνο, ενώ ταυτόχρονα είναι και ένας από τους παράγοντες επιμήκυνσης της τουριστικής περιόδου, γεγονός σημαντικό για την τοπική οικονομία. 113

Χάρτης 1. Δευτερεύουσες προς κύριες κατοικίες στους ΟΤΑ της Μαγνησίας Γ.Γ ΕΣΥΕ Απογραφή 2001, ΕΟΤ Θεσσαλίας, 2009 Αντίστοιχα ο Χάρτης 2 δείχνει την χωρική κατανομή των δωματίων σε τουριστικά καταλύματα. Είναι χαρακτη- ριστική η υπερσυγκέντρωση τουριστικών υποδομών στα νησιά των Βορείων Σποράδων, ενώ σε μικρότερο βαθμό έχουμε παρουσία τουριστικών υποδομών στην περιοχή του Πηλίου. Ακόμη πιο χαρακτηριστική στον συγκεκριμένο χάρτη είναι η απουσία τουριστικών υποδομών στην περιοχή της Δυτικής και Νότιας Μαγνησίας. Από τους δύο χάρτες είναι φανερή η κατανομή των τουριστικών υποδομών στην Μαγνησία (συμπεριλαμβα- νομένων και των εξοχικών κατοικιών), αλλά και η υψηλή εξάρτηση των νησιών από το κλασικό τουριστικό μοντέλο των 3S. Τα στοιχεία αυτά μας δείχνουν ότι η κατάσταση στη Μαγνησία είναι σαφώς δύσκολο να χωρέσει με ακρίβεια στην θεωρία των Κύκλων Ανάπτυξης. Παρ όλα αυτά η εικόνα που καταγράφεται οδηγεί στο συμπέρασμα ότι βρισκόμαστε ακόμη σε αρχικά στάδια ανάπτυξης του τουρισμού, με όλες τις επιμέρους διαφοροποιήσεις από περιοχή σε περιοχή. Επομένως, θα πρέπει να αναμένουμε αύξηση των τουριστικών ροών, καθώς ο τουρισμός αποτελεί έναν από τους κλάδους στους οποίους μπορεί να στηριχθεί η περιοχή, αλλά και η χώρα συνολικά για έξοδο από την κρίση. 114

Χάρτης 2. Δωμάτια σε καταλύματα προς κύριες κατοικίες στους ΟΤΑ της Μαγνησίας Γ.Γ ΕΣΥΕ Απογραφή 2001, ΕΟΤ Θεσσαλίας, 2009 4. Συμπεράσματα Μεταξύ των υποδειγμάτων που έχουν προταθεί για να επεξηγήσουν την τουριστική ανάπτυξη, το υποθετικό υπόδειγμα του κύκλου ζωής μιας τουριστικής περιοχής του Butler έχει χρησιμοποιηθεί ευρέως, αν και η χρη- σιμότητά του και η καθολικότητά του δεν έχει ακόμα αποδειχθεί (Agarwal 1997, Getz 1992, Prideaux 2000). Παρά τις διαφωνίες για τη χρήση του μοντέλου του Butler ως του πιο επεξηγηματικού για την εξέλιξη ενός τουριστικού προορισμού, πολλοί ερευνητές συμφωνούν με τα περισσότερα (εάν όχι με όλα) τα στάδια, παρ' όλο που μερικοί προτείνουν ορισμένες τροποποιήσεις. Ο Νομός Μαγνησίας όπως προκύπτει από τα διαθέσιμα στοιχεία βρίσκεται στα πρώτα στάδια ανάπτυξης σε ότι αφορά τον τουριστικό τομέα, παρά το γεγονός ότι προσελκύει έναν αρκετά μεγάλο αριθμό επισκεπτών. Συνοπτικά, οι παρακάτω προτεινόμενες δράσεις μπορούν να δώσουν μια ώθηση έτσι ώστε να ενεργοποιηθεί η δυναμική του τουρισμού στην περιοχή. α) Βελτίωση τουριστικής ανωδομής β) Βελτίωση ποιότητας υπηρεσιών γ) Ενίσχυση δικτύων συνεργασίας δ) Βελτίωση τουριστικής προβολής ε) Επενδύσεις σε εναλλακτικές δραστηριότητες στ) Αναβάθμιση του Ανθρώπινου Δυναμικού ζ) Προσδιορισμός περιοχών υποδοχής επενδύσεων η) Συστήματα Περιβαλλοντικής Διαχείρισης Παρακολούθηση τουριστικής ανάπτυξης ανάλυση επιπτώσεων 115

Έχοντας ως δεδομένο ότι ο τουρισμός είναι ένας από τους κλάδους που μπορούν να συνεισφέρουν στην ανά- καμψη της ελληνικής οικονομίας γίνεται σαφές ότι θα πρέπει να γίνει η κατάλληλη προετοιμασία και ο σω- στός σχεδιασμός έτσι ώστε οι διαφαινόμενες προοπτικές να μπορέσουν να υλοποιηθούν προς όφελος της περιοχής. Βιβλιογραφία Κουζέλης, Α. (2002) Η διαφημιστική δαπάνη για τον Τουρισμό, Μελέτες 14, Αθήνα: ΙΤΕΠ. Πολύζος, Σ. (2002), Ανάλυση Παραγόντων Επιρροής και Εμπειρική Διερεύνηση των Εσωτερικών Τουριστικών Ροών στην Ελλάδα, ΤΟΠΟΣ, 18-19: 87-108. Τσάρτας, Π. (1996) Τουρίστες, ταξίδια, τόποι: Κοινωνιολογικές Προσεγγίσεις στον Τουρισμό, Αθήνα: Έξαντας. Agarwal, S. (1994) The Resort Cycle Revisited: Implications for Resorts in Cooper, C.P. and Lockwood, A. (ed) Progress in Tourism, Recreation and Hospitality Management, Wiley: Chichester, pp. 194-208. Agarwal, S. (1997) The resort cycle and seaside tourism: an assessment of its applicability and validity, Tourism Management, 18 (2): 65 73. Bianchi, R. (1994) Tourism development and resort dynamics: an alternative approach, Progress in Tourism Recreation and Hospitality Management, 5:181-193. Burton, R. (1995) Travel geography, London: Pitman. Butler, R.W. (1980) The concept of the tourist area life- cycle of evolution: implications for management of resources, Canadian Geographer, 24 (1):5-12. Choy, D.J. L. (1992) Life Cycle Models for Pacific Island Destinations, Journal of Travel Research, 30 (3): 26-31. Christaller, W. (1964) Some considerations of tourism location in Europe: The peripheral regions Underdeveloped countries recreation areas, Regional Science Association Papers, 12: 95-105. Cooper, C. and Jackson, S. (1989) Destination Life Cycle: The Isle of Man Case Study. Annals of Tourism Research, 16: 377-398. Defert, P. (1954) Essai de localization touristique, Tourist Review, 9(1):110-119. Douglas, N. (1997) Applying the life cycle model to Melanesia, Annals of Tourism Research, 24(1): 1-22. Getz, D. (1992) Tourism planning and destination life cycle, Annals of Tourism Research, 19(4): 752-770. Gilbert, E.W. (1939) The growth of inland and seaside health resorts in England, Scottish Geographical Magazine, 55: 16-35. Haywood, K.M. (1986) Can the tourist- area life cycle be made operational?, Tourism Management, 7(3): 154-167. Hovinen, G.R. (1981) A tourist cycle in Lancaster County, Pennsylvania, Canadian Geographer, 15: 283-286. Hovinen, G.R. (1982) Visitor cycles: Outlook for tourism in Lancaster county, Annals of Tourism Research, 9(4): 565-583. Ioannides, D. (1992) Tourism development agents: the Cypriot resort cycle, Annals of Tourism Research, 19 (4): 711-731. Mitchell, L.S. & Murphy, P.E. (1991) Geography and Tourism, Annals of Tourism Research, 18(1): 57-70. O'Hare, G. and Barrett, H. (1997) The destination life cycle: International tourism in Peru, Scottish Geographical Magazine, 113(2): 66-73. Pearce, D. (1989) Tourism development, London: Longman. Polyzos, S. Sdrolias, L. (2006) Strategic Method of Confrontation of Tourist Competition: The Case of Greece, Journal of Travel and Tourism Research, 6(1):12-28. Polyzos, S. Arabatzis, G. Tsiantikoudis, S. (2007), The Attractiveness of Archaeological Sites in Greece: A Spatial Analysis, International Journal of Tourism Policy and Research, 1(3):246-266. Prideaux, B. (2000) The resort development spectrum A new approach to modeling resort development, Tourism Management, 21(3): 225-240. Russell, R. and Faulkner, B. (1998) Reliving the destination life cycle in Coolangatta: an historical perspective on the rise, decline and rejuvenation of an Australian seaside resort, in Laws, E., Faulkner, B. et Moscardo, G. (eds) Embracing and Managing Change in Tourism: International Case Studies, London: Routledge, pp.95-115. Strapp, J.D. (1988) The resort cycle and second homes, Annals of Tourism Research, 15: 504-516. Tsartas, P. (1992) Socio- economic impact of tourism on two Greek isles, Annals of Tourism Research, 19 (3): 516-533. 116