ΕΚΤΕΤΑΜΕΝΗ ΠΕΡΙΛΗΨΗ. Ομάδα εργασίας Εργαστηρίου Αστικού Περιβάλλοντος ΕΜΠ

Πολιτικές Βιώσιμης Αστικής Ανάπτυξης στην Μητροπολιτική Αθήνα Η Στρατηγική των Ολοκληρωμένων Αστικών Παρεμβάσεων Αστικές Λεωφόροι / Πράσινοι Διάδρομοι / Πολιτιστικοί Διάδρομοι Ένταξη στο Αττικό Τοπίο και την Πόλη Ομάδα εργασίας Εργαστηρίου Αστικού Περιβάλλοντος ΕΜΠ Πολύζος Γιάννης, αρχιτέκτων πολεοδόμος, καθηγητής ΕΜΠ Μπαλαμπανίδης Δημήτρης, αρχιτέκτων μηχανικός ΑΠΘ, ΜΔΕ ΕΜΠ, Υ.Δ. Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο Τριάντης Λουκάς, αρχιτέκτων μηχανικός ΕΜΠ, MSc LSE, Υ.Δ. ΕΜΠ σε συνεργασία με Ηλιοπούλου Ελένη, αρχιτέκτων πολεοδόμος Μπάλα Ηρώ, αρχιτέκτων μηχανικός ΕΜΠ, ΜΔΕ πολεοδομίας ΕΜΠ Πολύζου Ίρις, αστική κοινωνιολόγος Παν. Κρήτης, Master2 EHESS, Υ.Δ. Παν/μιο Poitiers / ΕΜΠ Ρου Κάτια, αρχιτέκτων ADE Villette, μεταπτυχιακή σπουδάστρια ΕΜΠ ΕΚΤΕΤΑΜΕΝΗ ΠΕΡΙΛΗΨΗ Εισαγωγικά Στο πλαίσιο του ερευνητικού προγράμματος της Περιφέρειας Αττικής με τίτλο: «Διερεύνηση Στρατηγικών για τη Δικτύωση των Αστικών Παρεμβάσεων στο Μητροπολιτικό Κέντρο Αθηνών», 1 η παρούσα θεματική ενότητα με τίτλο «Πολιτικές Βιώσιμης Αστικής Ανάπτυξης στην Μητροπολιτική Αθήνα. Η Στρατηγική των Ολοκληρωμένων Αστικών Παρεμβάσεων: Μητροπολιτικοί Δακτύλιοι και Αστικές Λεωφόροι. Ένταξη στο Αττικό Τοπίο και την Πόλη» κινείται στη μεγάλη κλίμακα της πόλης, εξετάζοντας το πλαίσιο και τις προοπτικές υλοποίησης ολοκληρωμένων αστικών παρεμβάσεων σε επιλεγμένα τμήματα του Λεκανοπεδίου Αθηνών. Η ανάγκη τεκμηρίωσης και υλοποίησης Προγραμμάτων Ολοκληρωμένης Αστικής Ανασυγκρότησης γίνεται επιτακτική με δεδομένη τόσο τη συγκυρία της κρίσης, η οποία εκδηλώνεται έντονα στα μεγάλα αστικά κέντρα και ιδιαίτερα στην Αθήνα, όσο και την υποβάθμιση μεγάλων τμημάτων του αστικού χώρου λόγω της έλλειψη κατάλληλου σχεδιασμού και των αντίστοιχων πολιτικών κατευθύνσεων. Οι προτεινόμενες παρεμβάσεις έχουν μητροπολιτικό χαρακτήρα, είναι κατεξοχήν διαδημοτικές. Υπερβαίνουν δηλαδή τα καθιερωμένα διοικητικά όρια και συνδέουν διαφορετικές περιοχές μεταξύ τους, λαμβάνοντας υπόψη κοινωνικές, οικονομικές και περιβαλλοντικές συνιστώσες. Μπορούν επίσης να περιγραφούν ως παρεμβάσεις στρατηγικού χαρακτήρα, με κύριο πεδίο αναφοράς περιοχές των Μητροπολιτικών Κέντρων Αθήνας και Πειραιά, αλλά και με ευρύτερη επιρροή στο Νότιο και Δυτικό τμήμα του Λεκανοπεδίου. Οι παρεμβάσεις αυτές είναι επίσης πολυτομεακές και πιλοτικές, καθώς συνδυάζουν πολλαπλές παραμέτρους και εισάγουν καινοτόμες μεθόδους σχεδιασμού και λήψης αποφάσεων. Οι προτεινόμενες μελέτες περίπτωσης, ενταγμένες στις πολιτικές ανάκτησης και ενδυνάμωσης του αστικού ιστού και της προώθησης της βιώσιμης κινητικότητας, έχουν ρόλο συμβουλευτικό. Απευθύνονται πρωτίστως στην Περιφέρεια Αττικής, δεν παύουν όμως να αφορούν την Κεντρική Διοίκηση και την Τοπική Αυτοδιοίκηση. Συγκροτούν ένα πλέγμα στρατηγικών κατευθύνσεων και στοχευμένων προτάσεων, οι οποίες θα μπορούν να ενταχθούν σε τρέχοντες προγραμματισμούς και, κυρίως, να καθοδηγήσουν νέους με έτος στόχο το 2020, οπότε λήγει η επόμενη προγραμματική περίοδος. Σε ένα μεταβαλλόμενο περιβάλλον ως προς τις αρμοδιότητες και τα επίπεδα του χωρικού σχεδιασμού, οι προτάσεις αυτές συμβάλλουν στην υπέρβαση του αποσπασματικού αθροίσματος επιμέρους δημοτικών έργων και στη διατύπωση μιας πιο συνεκτικής πολιτικής για το σύνολο της λειτουργικής ενότητας Πόλη Αθήνας / Περιφέρεια Αττικής. 1 Το σύνολο του υλικού είναι προσβάσιμο στο: https://www.arch.ntua.gr/resource/4540

ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΩΝ ΓΙΑ ΤΗ ΔΙΚΤΥΩΣΗ ΤΩΝ ΑΣΤΙΚΩΝ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΩΝ ΣΤΟ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΑΘΗΝΩΝ / ΠΕΡΙΦΈΡΕΙΑ ΑΤΤΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΕΜΠ Κεφ. 1. Η ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΣΤΙΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΣΥΝΟΧΗΣ ΤΗΣ ΕΕ - Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗΣ ΑΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗΣ - ΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΕΝΤΑΞΗ ΣΕ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ - ΠΡΩΤΟΒΟΥΛΙΑ JESSICA Η πολεοδομική διάσταση έχει τεθεί ψηλά στις προτεραιότητες της ευρωπαϊκής πολιτικής τα τελευταία δέκα χρόνια, όπως αποτυπώνεται επανειλημμένα στη Στρατηγική της Λισσαβόνας (Μάρτιος, 2000), στην ανανεωμένη Στρατηγική της ΕΕ για την Αειφόρο Ανάπτυξη (Ιούνιος, 2006), στο Χάρτη της Λειψίας (2007), στη Διακήρυξη του Τολέδο για την Αστική Ανάπτυξη (2010), αλλά και στην πρόσφατη στρατηγική Ευρώπη 2020 (Ιούνιος, 2010). Τα κράτη μέλη της ΕΕ δεσμεύονται να προωθήσουν τη δημόσια συζήτηση στις χώρες τους σχετικά με τον τρόπο ενσωμάτωσης των ευρωπαϊκών κατευθύνσεων στις εθνικές, περιφερειακές και τοπικές αναπτυξιακές πολιτικές. Συγκεκριμένα, να χρησιμοποιήσουν το μέσο της ολοκληρωμένης αστικής ανάπτυξης / ανασυγκρότησης και τη σχετική διακυβέρνηση για την εφαρμογή του, θεσπίζοντας το απαραίτητο πλαίσιο και προωθώντας την καθιέρωση μιας ισορροπημένης εδαφικής οργάνωσης, με βάση μια ευρωπαϊκή πολυκεντρική αστική διάρθρωση. Βασικό εργαλείο για την στήριξη ολοκληρωμένων σχεδίων αστικής ανάπτυξης αποτελεί η Κοινή Ευρωπαϊκή Υποστήριξη για Βιώσιμες Επενδύσεις σε Αστικές Περιοχές (Jessica, Joint European Support for Investment in City Areas). Δεν αποτελεί νέα πηγή χρηματοδοτήσεων για τα κράτη μέλη, αλλά ένα νέο μέσο χρησιμοποίησης των υφισταμένων επιχορηγήσεων των διαρθρωτικών ταμείων. Στο πλαίσιο αυτό, οι χρηματοδοτήσεις πραγματοποιούνται από τα Ταμεία Αστικής Ανάπτυξης και επενδύουν σε συμπράξεις μεταξύ δημοσίου και ιδιωτικού τομέα (ΣΔΙΤ), καθώς και σε άλλα επιλέξιμα έργα, τα οποία πρέπει να περιλαμβάνονται σε Ολοκληρωμένα Σχέδια Αειφόρου Αστικής Ανάπτυξης. Σε κάθε περίπτωση, η ένταξη των χρηματοδοτήσεων στο Εθνικό Στρατηγικό Πλαίσιο Αναφοράς προϋποθέτει ένα εγκεκριμένο Περιφερειακό Επιχειρησιακό Πρόγραμμα, ενώ ήδη βρίσκεται σε ολοκλήρωση η Προγραμματική Περίοδος 2007-2013 και, πιο συγκεκριμένα, το «Επιχειρησιακό Πρόγραμμα της Περιφέρειας Αττικής 2012-2014». Ο νέος αναπτυξιακός προγραμματισμός της χώρας, όπως αποτυπώνεται στο Σύμφωνο Εταιρικής Σχέσης (ΣΕΣ), καθώς και στα Επιχειρησιακά Προγράμματα στην προγραμματική περίοδο 2014-2020, βρίσκεται υπό τελική διαμόρφωση. Το καταρχήν πλαίσιο εστιάζει -και- στη χωρική προσέγγιση των αστικών περιοχών ως «κινητήρων ανάπτυξης» και, σε περιοχές όπου η οικονομική κρίση γίνεται εντονότερη. Σε διαδοχικές εγκυκλίους του ΥΠΑΝΥΠ καταγράφονται θεματικοί στόχοι και επενδυτικές προτεραιότητες, που αναφέρονται στην προστασία του περιβάλλοντος, την προώθηση βιώσιμων μεταφορών, την προώθηση της κοινωνικής ένταξης και την καταπολέμηση της φτώχειας, την αναβάθμιση της ποιότητας ζωής κ.α. Σαφείς αναφορές γίνονται σε Ολοκληρωμένες Αστικές Παρεμβάσεις, στην Προώθηση της Βιώσιμης Κινητικότητας, αλλά και στην Ολοκληρωμένη Χωρική Ανάπτυξη. Σχετικά τονίζεται ότι οι μητροπολιτικές περιοχές, οι περιοχές αποβιομηχάνισης, αλλά και οι περιοχές που περισσότερο δοκιμάζονται από την οικονομική κρίση, περιλαμβάνονται στις περιοχές όπου θα εφαρμοσθούν οι δράσεις χωρικής ανάπτυξης. Όσον αφορά την κατανομή των πόρων των Επιχειρησιακών Προγραμμάτων (ΠΕΠ) της νέας περιόδου, η Αττική φέρεται να εντάσσεται στις Περισσότερο Ανεπτυγμένες Περιφέρειες και το μέγιστο ποσοστό συγχρηματοδότησης διαμορφώνεται στο 80%. Σε ό,τι αφορά τη σύνδεση του παρόντος ερευνητικού προγράμματος με το ΠΕΠ Αττικής 2014-2020, επισημαίνουμε τα εξής: Είναι σκόπιμο το Περιφερειακό Πρόγραμμα να περιγράφει τη χρήση Ολοκληρωμένων Χωρικών Επενδύσεων, τις περιοχές ή τύπους περιοχών εφαρμογής και τον τρόπο και χρόνο επιλογής τους, ενδεικτικό χρηματοδοτικό πίνακα και ρυθμίσεις διαχείρισης, εφαρμογής και συντονισμού. Η Ολοκληρωμένη Προσέγγιση στο ΣΕΣ χρησιμοποιεί τα εργαλεία της Τοπικής Ανάπτυξης με Πρωτοβουλία Τοπικών Κοινοτήτων, της Βιώσιμης Αστικής Ανάπτυξης και της Ολοκληρωμένης Χωρικής Επένδυσης. Η Ολοκληρωμένη Προσέγγιση είναι πολυταμειακού και πολυτομεακού χαρακτήρα και γίνεται στο πλαίσιο μιας Ολοκληρωμένης Χωρικής Ανάπτυξης. Οι Ολοκληρωμένες Χωρικές Επενδύσεις θα πρέπει να στηρίζονται σε συγκεκριμένη στρατηγική. Ιδιαίτερα επισημαίνουμε την αναφορά στις προτεραιότητες χρηματοδότησης και τη σύνδεση με Θεματικούς Στόχους. Το παρόν ερευνητικό πρόγραμμα υποστηρίζει με έμφαση τη διαμόρφωση μιας συνολικής χωρικής στρατηγικής για την Αθήνα / Αττική. Κεφ. 2. ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΚΑΙ ΣΤΟΧΟΙ ΤΩΝ ΣΧΕΔΙΩΝ ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΩΝ ΑΣΤΙΚΩΝ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΩΝ (ΣΟΑΠ) - Ο ΔΙΑΚΡΙΤΟΣ ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΣΗΣ Με τον όρο Προγράμματα Ολοκληρωμένης Αστικής Ανασυγκρότησης εννοούμε τα προγράμματα τα οποία: Έχουν στρατηγικό χαρακτήρα και προωθούν κατευθύνσεις και στόχους που έχουν χαράξει υπερκείμενα επίπεδα σχεδιασμού. Έχουν πολυτομεακό χαρακτήρα, δηλαδή χαρακτηρίζονται από μία ολοκληρωμένη θεώρηση του σχεδιασμού, λαμβάνοντας υπόψη τις οικονομικές, κοινωνικές και περιβαλλοντικές επιπτώσεις του. Έχουν μητροπολιτική εμβέλεια, δηλαδή αφορούν και επηρεάζουν το σχεδιασμό ευρύτερων αστικών περιοχών και αναπτύσσονται σε διαδημοτικό επίπεδο, σε διαλεκτική όμως σχέση με το τοπικό επίπεδο. 2

ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΩΝ ΓΙΑ ΤΗ ΔΙΚΤΥΩΣΗ ΤΩΝ ΑΣΤΙΚΩΝ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΩΝ ΣΤΟ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΑΘΗΝΩΝ / ΠΕΡΙΦΈΡΕΙΑ ΑΤΤΙΚΗΣ - ΣΧΟΛΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΕΜΠ Ο σχεδιασμός τους ολοκληρώνεται και σε επιχειρησιακό επίπεδο και υπακούει στο συντονισμό μεταξύ των τομεακών κρατικών πολιτικών και των εμπλεκόμενων φορέων Τα προγράμματα αυτά προϋποθέτουν το συντονισμό των εμπλεκόμενων φορέων σε τρία επίπεδα: Την Κεντρική Διοίκηση, αρμόδια υπουργεία, με συντονιστικό ρόλο το ΥΠΕΚΑ, διυπουργικές επιτροπές, κ.ά. Την Περιφερειακή Αυτοδιοίκηση, στην περίπτωσή μας την Περιφερειακή Αυτοδιοίκηση Αττικής Την Τοπική Αυτοδιοίκηση, διαδημοτικές ενώσεις και αναπτυξιακοί σύνδεσμοι Παράλληλα, προϋποθέτουν τη συμμετοχή της τοπικής κοινωνίας μέσα από την ενημέρωση φορέων και ομάδων και τη συμμετοχή τους στη δημόσια διαβούλευση. Για τον προγραμματισμό και υλοποίηση των Προγραμμάτων Ολοκληρωμένης Αστικής Ανασυγκρότησης, το ελληνικό θεσμικό πλαίσιο προέβλεψε στα τέλη της δεκαετίας του 1990 σχετικές διατάξεις, με το Αρ.12 του Ν.2742/99 περί «Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης και άλλες Διατάξεις». Το 2012 θεσμοθετήθηκαν οι Προδιαγραφές Σύνταξης των ΣΟΑΠ, βάσει της Υ.Α. Αρ. 18150. Τα Σχέδια αυτά αποτελούν το πλέον σύνθετο εργαλείο πολυτομεακού σχεδιασμού στη χώρα μας και το οποίο ανταποκρίνεται στις κατευθύνσεις των ευρωπαϊκών πολιτικών συνοχής, καθώς εντάσσεται στη λογική των χρηματοδοτήσεων από τα Διαρθρωτικά Ταμεία και όχι μόνο. Ο Δήμος Αθηναίων επεξεργάζεται ΣΟΑΠ για το Κέντρο Αθήνας με τίτλο: «Διερεύνηση κοινωνικών, αναπτυξιακών και περιβαλλοντικών παραμέτρων και διαμόρφωση στρατηγικής αστικής παρέμβασης στην περιοχή του Δήμου Αθηναίων και ειδικότερα στην ευρύτερη κεντρική ζώνη του». Το ΣΟΑΠ αυτό θα αποτελέσει μερικώς «ολοκληρωμένο πρόγραμμα», διότι δεν έχει ενταχθεί σε ευρύτερη χωρική αναπτυξιακή στρατηγική και δεν προβλέπει δικτυώσεις. Παράλληλα, τα τελευταία χρόνια, οι Περιφέρειες, ως ενδιάμεσο διοικητικό επίπεδο μεταξύ του Εθνικού και του Τοπικού, αποκτούν έναν συνεχώς πιο διευρυμένο και αναβαθμισμένο ρόλο στις χώρες της ΕΕ. Η διοικητική αποκέντρωση και η μεταβίβαση αρμοδιοτήτων αποτελεί σταθερή κατεύθυνση των ευρωπαϊκών πολιτικών ήδη από τον Ευρωπαϊκό Χάρτη για την Τοπική Αυτονομία (1988), μέχρι τη Λευκή Βίβλο για την Ευρωπαϊκή Διακυβέρνηση (2001) και πιο πρόσφατα την Εδαφική Ατζέντα της Ευρωπαϊκής Ένωσης 2020 (2011). Στο πλαίσιο αυτό, οι Περιφέρειες αποκτούν ένα νέο ρόλο, που έχει οδηγήσει σε αρκετές περιπτώσεις στη δημιουργία ισχυρών περιφερειακών - μητροπολιτικών διοικήσεων, με χαρακτηριστικά παραδείγματα την περίπτωση του Μεγάλου Λονδίνου (Greater London Authority) και Μεγάλου Παρισιού (Institut d Aménagement et d Urbanisme de la Région Ile-de-France). Ταυτόχρονα, διεκδικούν ένα βασικό ρόλο ενεργού δρώντος στη χάραξη και την εφαρμογή πολιτικών, σε αναπτυξιακούς προγραμματισμούς, στη διαχείριση και απορρόφηση κοινοτικών κονδυλίων και, συνολικότερα, σε ζητήματα σχεδιασμού του χώρου. Στην Ελλάδα, σημαντικό σταθμό στις διαδικασίες αποκέντρωσης αποτέλεσε ο Ν.3852/2010 «Νέα Αρχιτεκτονική της Αυτοδιοίκησης και της Αποκεντρωμένης Διοίκησης», πιο γνωστός με το όνομα Καλλικράτης (2011). Ανάμεσα στις νέες αρμοδιότητες των Περιφερειών, που επαναπροσδιόρισε ο Καλλικράτης, περιλαμβάνονται ο «περιφερειακός αναπτυξιακός σχεδιασμός», όπως και οι στρατηγικές κατευθύνσεις χωροταξικού σχεδιασμού, αλλά και η προώθηση μητροπολιτικής σημασίας παρεμβάσεων. Θα πρέπει πάντως να τονιστεί ότι μέχρι και σήμερα ο περιφερειακός σχεδιασμός παραμένει σε μεγάλο βαθμό στις αρμοδιότητες της κεντρικής διοίκησης. Από το ΥΠΕΚΑ ελέγχεται και η ξεχωριστή περίπτωση της μητροπολιτικής περιοχής Αθήνας, μέσω του Οργανισμού Αθήνας και το αντίστοιχο Ρυθμιστικό Σχέδιο. Η πρόσφατη υπαγωγή του ΟΡΣΑ στο ΥΠΕΚΑ ως απλού Τμήματος στη Διεύθυνση Χωροταξίας, απομακρύνει περαιτέρω τον περιφερειακό σχεδιασμό από τον στρατηγικό ρόλο, τον οποίο οφείλει να αναλάβει σύμφωνα με τις ευρωπαϊκές πολιτικές και κατευθύνσεις. Οι Περιφέρειες είναι τα πλέον κατάλληλα όργανα να αναλάβουν το στρατηγικό, μητροπολιτικό σχεδιασμό, και αυτό για λόγους αποκέντρωσης, αμεσότερης σχέσης με τις τοπικές κοινωνίες, αλλά και εξασφάλισης μεγαλύτερης απορρόφησης των πόρων του νέου ΕΣΠΑ, που σε αναλογία περίπου 30% έχει ήδη κατανεμηθεί. Ενδεικτικά, η Περιφέρεια Αττικής έχει να διαχειριστεί στο διάστημα 2014-2020 το ποσό περίπου του 1 δις, το οποίο έχει λόγο να βοηθήσει την υλοποίηση ενός ολοκληρωμένου μητροπολιτικού / περιφερειακού σχεδιασμού. Κεφ. 3. ΜΕΓΑΛΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΕΣ ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΣΤΗ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΘΗΝΑ - Η «ΓΡΑΜΜΙΚΗ ΠΑΡΟΔΙΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗ» ΩΣ ΑΙΤΙΑ ΑΣΤΙΚΗΣ ΥΠΟΒΑΘΜΙΣΗΣ - ΤΑ ΑΝΟΙΚΤΑ ΡΕΜΑΤΑ ΩΣ «ΔΙΑΚΙΝΗΤΕΣ» ΑΕΡΙΩΝ ΜΑΖΩΝ Οι χωροκοινωνικές ανισότητες: Η διαίρεση ανάμεσα σε Ανατολική και Δυτική Αθήνα παραμένει ισχυρή Σήμερα, στο επίπεδο της Μητροπολιτικής Αθήνας 2 διαπιστώνεται ένας σχετικά μειωμένος βαθμός 2 Χρησιμοποιείται με την έννοια της ευρύτερης γεωγραφικής ενότητας που συγκροτείται από τις πέντε από τις οκτώ σημερινές διοικητικές διαιρέσεις της Περιφέρειας Αττικής, Κεντρικός, Βόρειος, Δυτικός και Νότιος Τομέας Αθηνών καθώς και Πειραιώς, ενότητα που υπερκαλύπτει τους παλαιότερους ορισμούς Πολεοδομικό Συγκρότημα Πρωτευούσης και Λεκανοπέδιο Αττικής. Διοικητικά καλύπτει τους 46 από τους 66 Δήμους που συνθέτουν την Περιφέρεια Αττικής. 3

ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΩΝ ΓΙΑ ΤΗ ΔΙΚΤΥΩΣΗ ΤΩΝ ΑΣΤΙΚΩΝ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΩΝ ΣΤΟ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΑΘΗΝΩΝ / ΠΕΡΙΦΈΡΕΙΑ ΑΤΤΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΕΜΠ χωροκοινωνικών διαχωρισμών, σε σύγκριση με άλλες μητροπόλεις της βόρειας και κεντρικής Ευρώπης. Ωστόσο, η διαπίστωση αυτή δεν συνεπάγεται αυτομάτως την ανυπαρξία κρίσιμων και ιστορικά παγιωμένων χωρικών και κοινωνικών ανισοτήτων ανάμεσα στο ανατολικό και δυτικό τμήμα της πόλης. Όσον αφορά το χωροκοινωνικό διαχωρισμό, διαπιστώνεται μία σαφής αντίθεση ανάμεσα στο ανατολικό και δυτικό της τμήμα. Οι μεσαίες και ανώτερες κοινωνικο-επαγγελματικές πληθυσμιακές ομάδες κατοικούν κυρίως στο βόρειο και βορειοανατολικό τμήμα της πόλης, καθώς επίσης νότια και νοτιοανατολικά. Αντίθετα, οι μικτές και χαμηλές κοινωνικό-επαγγελματικές κατηγορίες κατοικούν κυρίως κέντρο και δυτικά, με αυξημένες συγκεντρώσεις στις περιοχές περιμετρικά του Ελαιώνα και του Ποικίλου Όρους-Αιγάλεω, καθώς και στα βόρεια. Οι παραπάνω ανισότητες επιβεβαιώνονται στο χώρο και βάση της κατανομής του μορφωτικού επιπέδου του πληθυσμού. Στην Ανατολική Αθήνα εικονογραφείται μία έντονη εκπροσώπηση πληθυσμού με ανώτερο και μέσω μορφωτικό επίπεδο, ενώ στη Δυτική μεγάλο μέρος του πληθυσμού έχει μόλις τελειώσει την πρωτοβάθμια έως δευτεροβάθμια εκπαίδευση ή είναι αναλφάβητο. Μεταξύ 2001 και 2011, οι τάσεις φυγής μεγάλων τμημάτων του πληθυσμού από τις Κεντρικές Περιοχές και η δημογραφική γήρανση, που είχαν καταγραφεί και την προηγούμενη δεκαετία, συνεχίζονται και εντείνονται. Σύμφωνα με τα στοιχεία της Απογραφής Πληθυσμού του 2011, τη μεγαλύτερη πληθυσμιακή μείωση παρουσιάζει ο Δήμος Αθηναίων: σήμερα αριθμεί 664.046 κατοίκους, χάνει 125.120 κατοίκους, ήτοι ποσοστό σχεδόν 16%. Αντίστοιχα, το 2001 είχε 789.166 κατοίκους, ενώ το 1981 885.739 κατοίκους. Σε τριάντα χρόνια χάνει το 25% του πληθυσμού του, έναν στους τέσσερις κατοίκους του. Αντίστοιχη μείωση, αν και σε μικρότερο βαθμό, παρατηρείται και για τον Πειραιά (μεταξύ 2001 και 2011-10%). Περιβαλλοντικές ανισότητες: Η περιβαλλοντική υστέρηση των Κεντρικών και Νοτιοδυτικών περιοχών Παράλληλα, φαινόμενα όπως η ατμοσφαιρική ρύπανση ή οι υψηλές θερμοκρασίες κατά τη διάρκεια των καλοκαιρινών μηνών, δεν επιβαρύνουν στον ίδιο βαθμό και ενιαία το σύνολο της πόλης. Βασική γεωγραφική διαφοροποίηση αποτελεί η περιβαλλοντική υστέρηση των Κεντρικών, Δυτικών και Νοτιοδυτικών περιοχών του Λεκανοπεδίου, έναντι των Βορειοανατολικών και Νοτιοανατολικών. Χαρακτηριστικό είναι ότι οι πρωτογενείς ρύποι (ΝΟ2, ΝΟ) παρουσιάζουν μια «επιμονή» στην Κεντρική Αθήνα, τον Πειραιά, τις Δυτικές και Νότιες περιοχές, ενώ σταθερά χαμηλότερα είναι τα επίπεδά τους στα Βόρεια και Ανατολικά. Επιπλέον, η ατμοσφαιρική ρύπανση συνδέεται με μετεωρολογικές και κλιματολογικές παραμέτρους, όπως η διεύθυνση και η ένταση του ανέμου. Γενικά, μπορούμε να πούμε ότι οι μικρότερες τιμές ρύπανσης καταγράφονται με βόρειους / βορειοανατολικούς ανέμους και οι μεγαλύτερες με νότιους / νοτιοδυτικούς, γεγονός που αποδίδεται στην κλειστή τοπογραφία του Λεκανοπεδίου, αλλά και στην ένταση και τις ταχύτητες των ανέμων. Προκύπτει ότι η αξιοποίηση των γενικά επικρατούντων βόρειων και βορειοανατολικών ανέμων, με πολεοδομικά και περιβαλλοντικά μέσα, είναι αναγκαία για την συγκράτηση χαμηλών επιπέδων ατμοσφαιρικής ρύπανσης, τη διάχυση των ρύπων και τη μεταφορά τους προς το Σαρωνικό. Ένας ακόμα σημαντικός δείκτης περιβαλλοντικών ανισοτήτων αποτελεί το φαινόμενο της αστικής θερμικής νησίδας, δηλαδή στη μη φυσιολογική αύξηση της θερμοκρασίας κατά τη διάρκεια της νύχτας και κατεξοχήν σε περιόδους καύσωνα. Το Εργαστήριο Μετεωρολογίας του Τμήματος Φυσικής του Πανεπιστημίου Αθηνών κατέγραψε κατά πολύ υψηλότερες θερμοκρασίες στις Κεντρικές και Δυτικές Περιοχές της πόλης και υπολόγισε στο διπλάσιο τον αριθμό ημερών ανά έτος που χρειάζονται κλιματισμό οι Κεντρικές και Δυτικές περιοχές, από ό,τι οι Βόρειες και οι Νότιες. Σε παρόμοια συμπεράσματα καταλήγουν και άλλες πρόσφατες μελέτες, διαπιστώνοντας ότι: «κατά τη διάρκεια της ημέρας αλλά και της νύχτας, η θερμοκρασία στο Δυτικό Λεκανοπέδιο είναι 5 έως 8 βαθμούς αυξημένη σε σχέση με τα βόρεια προάστια. Αυτό έχει τεράστιες συνέπειες στη ποιότητα ζωής των πολιτών και απαιτεί να ξοδεύουν διπλάσια ενέργεια για κλιματισμό, με ότι σημαίνει αυτό για το περιβάλλον». 3 Η «γραμμική παρόδια ανάπτυξη» ως αιτία αστικής υποβάθμισης Η ανάπτυξη υπερτοπικών λειτουργιών κατά μήκος μεγάλων οδικών αξόνων δεν αποτελεί για την Αθήνα πρόσφατο φαινόμενο. Η διαμόρφωση παρόδιων ζωνών, οικονομικών και επιχειρηματικών κυρίως δραστηριοτήτων, ξεκινά ήδη από τις δεκαετίες του 1960 και 1970 όταν το κύριο οδικό δίκτυο της πρωτεύουσας καλύπτεται σταδιακά από κτίρια γραφείων και εμπορίου και φθάνει μέχρι την περίοδο των Ολυμπιακών Αγώνων και μέχρι σήμερα. Η αυξημένη συγκέντρωση τέτοιου είδους δραστηριοτήτων προκαλεί έντονο κυκλοφοριακό φόρτο, καθώς επίσης σημαντική αύξηση των τιμών γης και οικοδομής κατά μήκος των συγκεκριμένων οδικών αξόνων, με αποτέλεσμα τον εκτοπισμό λιγότερο αποδοτικών λειτουργιών, όπως η κατοικία και το μικρό λιανικό εμπόριο. Για πολλές δεκαετίες, η χρήση του ΙΧ αυτοκινήτου υποστήριξε την αστική διάχυση, συνέβαλε στην ολοένα αυξανόμενη κυκλοφοριακή συμφόρηση και ατμοσφαιρική ρύπανση των κέντρων, ορισμένες γειτονιές των οποίων αποκόπηκαν η μία από την άλλη. 3 Βλ. και M. Santamouris, «Heat-island effect», in Santamouris, M. (επιμ.), Energy and Climate in the Urban Built Environment, Λονδίνο, James & James (Science Publishers), 2001, σ. 48-68. I.Livada, M.Santamouris, K.Niachou, N.Papanikolaou, G.Mihalakakou, Determination of places in the great Athens area where the heat island effect is observed, στο Theoretical and Applied Climatology (71), 2002, p. 225. Και Μελέτη Αναμόρφωσης Άλσους Περιστερίου : η ανάπλαση ενός παλιού λιγνιτωρυχείου, Μ. Σανταμούρης, ΕΚΠΑ, 2013. 4

ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΩΝ ΓΙΑ ΤΗ ΔΙΚΤΥΩΣΗ ΤΩΝ ΑΣΤΙΚΩΝ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΩΝ ΣΤΟ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΑΘΗΝΩΝ / ΠΕΡΙΦΈΡΕΙΑ ΑΤΤΙΚΗΣ - ΣΧΟΛΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΕΜΠ Σήμερα, στον ευρωπαϊκό χώρο και όχι μόνο, προτεραιότητα έχουν τα δίκτυα ΜΜΜ και ιδιαίτερα τα Μέσα Σταθερής Τροχιάς. Αντίθετα στην Αθήνα, οι μεγάλοι οδικοί άξονες ισχυροποιούνται όλο και περισσότερο και μετατρέπονται σε κύριους γραμμικούς άξονες ανάπτυξης. Αυτό το φαινόμενο της «γραμμικής παρόδιας ανάπτυξης» και η αντίληψη για την εξέλιξη της πόλης σε απόλυτη συνάρτηση με τη χρήση του ΙΧ αυτοκινήτου, αν και δεν αποτελούν αποκλειστικό χαρακτηριστικό της ελληνικής πρωτεύουσας, παραμένουν καθοριστικές για την οργάνωση και την ανάπτυξή της. Ο ρόλος των ανοιχτών ρεμάτων ως «διακινητών» ψυχρών αερίων μαζών Στην Μητροπολιτική Αθήνα, η ευνοϊκή μορφολογία του εδάφους και η ύπαρξη σημαντικών πηγών συνέβαλαν στη δημιουργία ενός μεγάλου αριθμού ρεμάτων, περίπου 700. Σήμερα διασώζεται μόνο το 1/10, περίπου 70. Ο αφανισμός τους είναι αποτέλεσμα των συνεχών πολεοδομικών μετασχηματισμών της πόλης, αλλά και του τρόπου ανοικοδόμησής της, από τις πρώτες εξυγιαντικές επεμβάσεις και διευθετήσεις μέχρι την ανάπτυξη προσφυγικών οικισμών και παραγωγικών δραστηριοτήτων στις παραρεμάτιες ζώνες, την αστικοποίηση κ.ο.κ. Κατά τη πιο σύγχρονη περίοδο, τα ρέματα δεν αποτελούν μόνο χώρο αυθαίρετης επέκτασης, αλλά παράλληλα μετατρέπονται σε κλειστούς αποχετευτικούς αγωγούς και σε οδικές αρτηρίες, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τον Κηφισό ποταμό. Ακόμα και σήμερα, τα ζητήματα αντιπλημμυρικής προστασίας στο Λεκανοπέδιο Αθηνών δεν έχουν λυθεί. Μια σειρά ρεμάτων, τόσο στις ορεινές αφετηρίες τους όσο και στα πεδινά τμήματά τους, εξακολουθούν να αποτελούν εστίες φερτών υλών και, επιπλέον, να υφίστανται στενώσεις των διατομών τους, ενώ, μέσω μιας έντονης αναπτυξιακής λογικής, καταστρέφονται σημαντικοί αστικοί υγροβιότοποι. Αντίθετα, οι ανοικτές κοίτες των ρεμάτων, με τις κατάλληλες διευθετήσεις, μπορούν να αποτελέσουν συνεχείς ζώνες πρασίνου. Μάλιστα, όταν η θέση του συμπίπτει με το κατάλληλο προσανατολισμό και αερισμό, τα ανοιχτά ρέματα αποτελούν διαδρόμους μετακίνησης αερίων μαζών. Η ανάδειξη των ρεμάτων και όχι το μπάζωμα τους, αποτελεί στοιχείο βιοκλιματικής αναβάθμισης μιας περιοχής. Κεφ. 4. ΟΙ ΑΣΤΙΚΕΣ ΛΕΩΦΟΡΟΙ / ΠΡΑΣΙΝΟΙ ΔΙΑΔΡΟΜΟΙ / ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΙ ΔΙΑΔΡΟΜΟΙ ΩΣ ΕΡΓΑΛΕΙΑ ΑΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗΣ - ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΔΙΚΤΥΟΥ ΠΡΑΣΙΝΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΩΝ ΔΙΑΔΡΟΜΩΝ ΣΤΗ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΘΗΝΑ - ΕΠΙΘΥΜΗΤΕΣ ΣΥΝΔΕΣΕΙΣ ΜΕ ΤΟΝ ΕΞΩΑΣΤΙΚΟ ΧΩΡΟ Τα τελευταία χρόνια καλλιεργούνται αντιλήψεις γύρω από νέες μορφές κινητικότητας των κατοίκων των πόλεων, νέες μορφές δημόσιου χώρου και, ως εκ τούτου, γύρω από μία νέα αστικότητα. Στο πλαίσιο αυτό, βρίσκεται σε εξέλιξη η συζήτηση για τη μετατροπή των αστικών αυτοκινητοδρόμων, αλλά και άλλων οδικών αξόνων ταχείας κυκλοφορίας που διατρέχουν και κατακερματίζουν τα κέντρα των πόλεων, σε σύγχρονες Αστικές Λεωφόρους. Υπάρχουν ήδη υλοποιημένοι σχεδιασμοί σε πολλές βορειοαμερικανικές και δυτικοευρωπαϊκές πόλεις, ενώ άλλοι είναι σε εξέλιξη. Τα πιο γνωστά υπερατλαντικά υλοποιημένα παραδείγματα βρίσκονται στο Πόρτλαντ (Harbor Drive), στη Νέα Υόρκη (West Side Highway, στο Manhattan), στη Βοστόνη (Central Artery, Big Dig) και στο Βανκούβερ (Dunsmuir &Georgia Viaducts). Στον ασιατικό χώρο, χαρακτηριστική είναι η μετατροπή του αυτοκινητόδρομου Cheonggyecheon Expressway στη Σεούλ της Νότιας Κορέας, σε άξονα πρασίνου και αναψυχής Και στον ευρωπαϊκό χώρο τα παραδείγματα είναι πολλά. Στη Γαλλία, η μετατροπή των αξόνων ταχείας κυκλοφορίας παράπλευρα του Σηκουάνα στο Παρίσι, σε άξονες περιπάτου και αναψυχής, την καλοκαιρινή κυρίως περίοδο, καθώς και τέσσερις ακόμα σχεδιασμοί υπό μελέτη στο Μεγάλο Παρίσι (Montreuil, Argenteuil-Bezons, La Défense). Αντίστοιχοι σχεδιασμοί έχουν γίνει και στις πόλεις Reims, Tours, Angers, Montpellier, Lyon και Bordeaux. Στην Ισπανία, σχετικές είναι οι περιπτώσεις της ενσωμάτωσης στον πολεοδομικό ιστό των περιφερειακών κυκλοφοριακών αξόνων (rondas) της Βαρκελώνης, καθώς και του παραλιακού άξονα (Ronda Litoral), ενώ στη Μαδρίτη ιδιαίτερα γνωστή έχει γίνει η παρέμβαση Madrid-Rio, με την υπογειοποίηση του περιφερειακού άξονα Μ-30 κατά μήκος του ποταμού Manzanares. Η πρώτη λοιπόν έννοια / κλειδί που προτείνεται για την άσκηση σύγχρονης πολεοδομικής πολιτικής είναι η μετατροπή των οδικών αξόνων ταχείας κυκλοφορίας σε Αστικές Λεωφόρους (avenue ή boulevard urbain) ή αλλιώς άξονες ήπιας κυκλοφορίας (voie ή autoroute apaisée). Η μετατροπή έγκειται στη μείωση λωρίδων κυκλοφορίας των ΙΧ αυτοκινήτων, χωρίς ωστόσο την πλήρη κατάργησή τους Ο χώρος πρωτίστως αποδίδεται: Στους πεζούς, ως πεζόδρομοι Στους ποδηλάτες, ως ποδηλατόδρομοι ή διάδρομοι για rollers Στα Μέσα Μαζικής Μεταφοράς, ως αποκλειστικές λωρίδες λεωφορείων ή μέσων σταθερής τροχιάς, καθώς και Σε εντατικές φυτεύσεις, ως δεντροστοιχίες, νησίδες πρασίνου ή γραμμικά πάρκα Η μετατροπή των οδικών αξόνων ταχείας κυκλοφορίας σε Αστικές Λεωφόρους συνοδεύεται κατά κανόνα από συμπληρωματικά μέτρα στον παράπλευρο δημόσιο χώρο, με σκοπό την επιπλέον μείωση της χρήσης του ΙΧ αυτοκινήτου. Τέτοια μέτρα είναι ο εντατικός έλεγχος της παράνομης στάθμευσης, καθώς επίσης ο περιορισμός και η τιμολόγηση της επιτρεπόμενης. Παράλληλα, σχεδιάζεται η απορρόφηση όσων μετακινούνταν προηγουμένως με ΙΧ αυτοκίνητα από άλλα μέσα μετακίνησης. Στη θέση των λωρίδων κυκλοφορίας ΙΧ 5

ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΩΝ ΓΙΑ ΤΗ ΔΙΚΤΥΩΣΗ ΤΩΝ ΑΣΤΙΚΩΝ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΩΝ ΣΤΟ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΑΘΗΝΩΝ / ΠΕΡΙΦΈΡΕΙΑ ΑΤΤΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΕΜΠ αυτοκινήτων που καταργούνται, απελευθερώνεται χώρος για επιπλέον δρομολόγια των υφιστάμενων γραμμών ΜΜΜ, καθώς επίσης για την εγκατάσταση νέων μέσων μετακίνησης, όπως συνηθέστερα το Τραμ. Τα υφιστάμενα και τα νέα ΜΜΜ αναβαθμίζονται σε ΜΜΜ υψηλής ποιότητας και προδιαγραφών, με περισσότερα δρομολόγια, ηλεκτρονικούς πίνακες ενημέρωσης του επιβατικού κοινού ή νέα οχήματα σε αποκλειστικές λωρίδες κυκλοφορίας. Η κωδικοποίηση των θετικών συνεπειών της μετατροπής των μεγάλων οδικών αξόνων σε σύγχρονες Αστικές Λεωφόρους, συνοψίζεται στα πιο κάτω: Αστική αναζωογόνηση του παρόδιου, και όχι μόνο, αστικού χώρου Τόνωση της τοπικής οικονομίας Περιορισμός της κατανάλωσης καυσίμων / βελτίωση του μικροκλίματος Προσβασιμότητα για όλους Δημιουργία μιας νέας αστικότητας Εξοικονόμηση κόστους συντήρησης των μεγάλης κλίμακας οδικών κατασκευών ή της επανακατασκευής οδικών υποδομών. Δίκτυο Μητροπολιτικών Πράσινων Διαδρόμων Μια δεύτερη έννοια / κλειδί που προτείνεται για την άσκηση σύγχρονης πολεοδομικής πολιτικής είναι η συγκρότηση ενός Δικτύου Πράσινων Διαδρόμων σε επίπεδο Μητροπολιτικής Αθήνας. Γεφυρώνουν το εξωαστικό και περιαστικό πράσινο των ορεινών όγκων με μεγάλους και μικρότερους αδόμητους χώρους στο εσωτερικό της πόλης και διέρχονται από σημαντικούς τόπους ιστορικού ενδιαφέροντος. H διεθνής και ευρωπαϊκή εμπειρία, και στον τομέα αυτό, παρουσιάζει πολλά παραδείγματα. Ο συνηθέστερος όρος που χρησιμοποιείται για να τις περιγράψει, στο αστικό κυρίως τμήμα τους, είναι αυτό των urban ή city greenways, καθώς και voies ή coulées vertes urbaines. Λαμβάνουν κυρίως τη μορφή, είτε επανάχρησης εγκαταλελειμμένων σιδηροδρομικών υποδομών, είτε δημιουργίας νέων συνδέσεων μεταξύ κεντρικών περιοχών και περιφερειακών δήμων (π.χ. το Viaduc des Arts / Promenade Plantée στο Παρίσι, το High Line Park / Linear Park στη Νέα Υόρκη, ή το Bloomingdale Line στο Σικάγο). Οι Πράσινοι Διάδρομοι στο επίπεδο της Μητροπολιτικής Αθήνας, όπως ήδη ειπώθηκε, ταυτίζονται στις περισσότερες των περιπτώσεων με τις κοίτες των ανοιχτών ρεμάτων και παραποτάμων, διασχίζουν ή εφάπτονται με λόφους και μητροπολιτικά πάρκα, μεγαλύτερους ή μικρότερους χώρους πρασίνου, καθώς και με άλλες κοινόχρηστες εγκαταστάσεις της πόλης, όπως αθλητικά κέντρα, σχολικά συγκροτήματα ή ακόμα και νεκροταφεία. Εκμεταλλεύονται ανενεργές αστικές υποδομές όπως, σιδηροδρομικές γραμμές και στρατόπεδα Αποτελούν τους άξονες επάνω στους οποίους κατά προτεραιότητα επιλέγονται οι περιοχές προς αναβάθμιση και οι οποίες επιδιώκουν να ενταχθούν στην επόμενη χρηματοδοτική περίοδο του ΕΣΠΑ / ΣΕΣ, την περίοδο 2014-2020. Οι Πράσινοι Διάδρομοι λειτουργούν επίσης και ως «ραχοκοκαλιές» για την καλύτερη δικτύωση του περιαστικού πρασίνου, των υφιστάμενων κοινόχρηστων χώρων πρασίνου, αλλά και όσων διεκδικούνται στη συνέχεια προς όφελος της πόλης και των τοπικών αναγκών. Στη Μητροπολιτική Αθήνα προτείνεται η δημιουργία ενός Δικτύου επτά (7) Μητροπολιτικών Πράσινων Διαδρόμων. Στο σύνολό τους, οι διαδημοτικοί αυτοί Διάδρομοι επεκτείνονται περίπου σε μήκος 100-120 χλμ και μπορούν να υλοποιηθούν σταδιακά (Εικόνα 1). Αναλυτικότερα: Στην κατεύθυνση Ανατολή - Δύση Πράσινος Διάδρομος 1: Από Υμηττό / Αισθητικό Δάσος Καισαριανής / Μονή Καισαριανής έως Αιγάλεω / Διομήδειος Βοτανικός Κήπος (Χαϊδάρι) / Μονή Δαφνίου (μήκος περίπου 18χλμ) Πράσινος Διάδρομος 2: Από Υμηττό / Μητροπολιτικό Πάρκο Γουδή / Αγ. Ιωάννης Θεολόγος έως Ποικίλο Όρος / Θέατρο Πέτρας Πετρούπολης και Θέατρο Φοίνικα Περιστερίου (μήκος περίπου 17 χλμ.) Στην κατεύθυνση Βορράς - Νότος Πράσινος Διάδρομος 3: Κηφισός. Από Πάρνηθα / Κτήμα Τατοΐου έως Τρεις Γέφυρες (μήκος περίπου 15 χλμ.) Πράσινος Διάδρομος 4: Ρέμα Εσχατιάς. Από Πάρνηθα / Μητροπολιτικό Πάρκο Πύργου Βασιλίσσης Τρεις Γέφυρες Προαστιακός έως Πολιτιστικό Πάρκο Πειραιά / Ηετιώνεια Ακτή (μήκος περίπου 25 χλμ) Στο Βορειοανατολικό Λεκανοπέδιο Πράσινος Διάδρομος 5: Ρεματιά Χαλανδρίου / Ποδονίφτης. Από Πεντέλη / Αρχαία Λατομεία έως Τρεις Γέφυρες (18 χλμ.) Στο Νότιο Λεκανοπέδιο Πράσινος Διάδρομος 6: Νότιο τμήμα Ιλισού. Από Μητροπολιτικό Πάρκο Φαλήρου έως Πλατεία Θησείου και ως Κονώνειο Τείχος Πειραιά (μήκος περίπου 13 χλμ) Στο Νοτιοανατολικό Λεκανοπέδιο Πράσινος Διάδρομος 7: Ρέμα Πικροδάφνης. Από Παλαιό Φάληρο έως Υμηττό / Θέατρο Βράχων (μήκος περίπου 9 χλμ.) 6

ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΩΝ ΓΙΑ ΤΗ ΔΙΚΤΥΩΣΗ ΤΩΝ ΑΣΤΙΚΩΝ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΩΝ ΣΤΟ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΑΘΗΝΩΝ / ΠΕΡΙΦΈΡΕΙΑ ΑΤΤΙΚΗΣ - ΣΧΟΛΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΕΜΠ Δίκτυο Μητροπολιτών Πολιτιστικών Διάδρομων Είναι η τρίτη έννοια / κλειδί που προτείνεται για άσκηση ολοκληρωμένης πολιτικής στο επίπεδο της Μητροπολιτικής Αθήνας. Το πλέγμα Πολιτιστικών Διαδρόμων που οργανώνεται στη Μητροπολιτική Αθήνα έχει ως στόχο να αναδείξει τη διαχρονικότητα των σημαντικότερων τόπων και μνημείων που συναντάμε, τόσο στο εσωτερικό της όσο και στον εξωαστικό χώρο της Αττικής. Πρόθεσή του να ενώσει τους κεντρικούς αρχαιολογικούς / πολιτιστικούς χώρους με τα σημαντικότερα μνημεία και τοπία που συναντάμε στις παρυφές του αστικού ιστού, καθώς και τους σημαντικότερους πολιτιστικούς και αθλητικούς χώρους. Το προτεινόμενο Δίκτυο Μητροπολιτικών Πολιτιστικών Διαδρόμων λαμβάνει υπόψη του τους υφιστάμενους χώρους πολιτιστικών / εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων μεγάλης εμβέλειας, οι οποίοι ήδη λειτουργούν ή βρίσκονται σε φάση προγραμματισμού (Εικόνα 1). Αναλυτικότερα: Ολοκλήρωση Υφισταμένου Πολιτιστικού Διαδρόμου 1: Ο Μεγάλος Αρχαιολογικός Περίπατος και οι άξονες πάνω στους οποίους βρίσκονται οι σημαντικότεροι χώροι πολιτισμού της Πρωτεύουσας, από Μέγαρο Μουσικής έως περιοχή Κουντουριώτικα / Διπλής Ανάπλασης / Άρειος Πάγος / Νοσοκομείο Ελπίς / Προσφυγικά και δυτικά από Κεραμεικό έως Ακαδημία Πλάτωνος (μήκος περίπου 4 χλμ.). Προτείνονται τέσσερις (4) νέοι Μητροπολιτικοί Πολιτιστικοί Διάδρομοι, συνολικού μήκους 30 περίπου χλμ.: Πολιτιστικός Διάδρομος 2: Οδός Πειραιώς, από Ομόνοια έως Αστικές Πύλες Πειραιά (μήκος περίπου 10 χλμ.) Πολιτιστικός Διάδρομος 3: Ιερά Οδός, από Κεραμεικό έως Μονή Δαφνίου (μήκος περίπου 8 χλμ.) Πολιτιστικός Διάδρομος 4: Ζεύγος οδών Πλαταιών και Σαλαμίνος, από Κεραμεικό έως Ακαδημία Πλάτωνος / Ίππιο Κολωνό (μήκος περίπου 2 χλμ.) Πολιτιστικός Διάδρομος 5: Λεωφ. Συγγρού, από Στύλους Ολυμπίου Διός έως Λυρική Σκηνή / Εθνική Βιβλιοθήκη στο Φάληρο (μήκος περίπου 5 χλμ.) Είναι σημαντικό να διευκρινιστεί ότι τα παραπάνω τρία εργαλεία αστικής ανασυγκρότησης που προτείνονται - Αστικές Λεωφόροι / Πράσινοι Διάδρομοι / Πολιτιστικοί Διάδρομοι - είναι επιθυμητό να συνδυάζονται, όπως συμβαίνει στην περίπτωση της Ιεράς Οδού η οποία προτείνεται να αναβαθμιστεί σε Αστική Λεωφόρο ενώ, παράλληλα, αποτελεί σημαντικό τμήμα του Πράσινου Διαδρόμου 1, το οποίο συνδέει τον Υμηττό με το Αιγάλεω. Επίσης, όπως ειπώθηκε, αποτελεί σημαντικό τμήμα του Πολιτιστικού Διαδρόμου 3, ως αρχαία οδός των Παναθηναίων που οδηγούσε στην Ελευσίνα, με αξιόλογα αρχαιολογικά ευρήματα κατά μήκος της, ορισμένα από τα οποία έχουν ήδη αποκαλυφθεί. Επιθυμητές συνδέσεις των Πράσινων / Πολιτιστικών Διαδρόμων με τον περιαστικό και εξωαστικό χώρο Οι Μητροπολιτικοί Πράσινοι / Πολιτιστικοί Διάδρομοι είναι σκόπιμο να συνδυαστούν με αντίστοιχες πορείες διαδρομές στον εξωαστικό χώρο, οι οποίες να οδηγούν στους σημαντικότερους πολιτιστικούς προορισμούς της Αττικής, καθώς και με τους προστατευμένους ορεινούς όγκους, όπου πέρα από τις περιβαλλοντικές αξίες, περιοχές Natura, Καταφύγια Άγριας Ζωής ή τα Τοπία Ιδιαίτερου Φυσικού Κάλους, συγκεντρώνονται και σημαντικά διαχρονικά πολιτιστικά τοπόσημα. Στο εκτός Μητροπολιτικής Αθήνας τμήμα της Αττικής, προτείνονται δώδεκα (12) μεγάλοι Πολιτιστικοί / Περιβαλλοντικοί Διάδρομοι: Διάδρομος 1: Αθήνα / Υμηττός Λαυρεωτική Σούνιο (μήκος διαδρομής 46 χλμ.) Διάδρομος 2: Αθήνα / Υμηττός Βραυρώνα (μήκος διαδρομής 21 χλμ.) Διάδρομος 3: Αθήνα / Καλλιμάρμαρο Στάδιο Μαραθώνας (μήκος διαδρομής 42 χλμ.) Διάδρομος 4: Αθήνα / Ακρόπολη Αρχαία Λατομεία Πεντέλης (μήκος διαδρομής 22 χλμ.) Διάδρομος 5: Αθήνα / Αχαρνές Κτήμα Τατοΐου Ραμνούς Αμφιαράειο (το μήκος διαδρομής με αφετηρία είτε τη Ραμνούντα είτε το Αμφιαράειο έως Αχαρνές είναι 50 χλμ) Διάδρομος 6: Αθήνα / Αχαρνές Αυλώνας (μήκος διαδρομής 55 χλμ.) Διάδρομος 7: Αθήνα / Αχαρνές Πύλη Δερβενοχώρια (μήκος διαδρομής 36 χλμ.) Διάδρομος 8: Αθήνα / Αιγάλεω Ελευσίνα (μήκος διαδρομής 21 χλμ.) Διάδρομος 9: Ελευσίνα Οινόη (μήκος διαδρομής 25 χλμ.) Διάδρομος 10: Ελευσίνα Θήβα (μήκος διαδρομής 52 χλμ.) Διάδρομος 11: Ελευσίνα Μέγαρα Πόρτο Γερμενό / Αιγόσθενα (μήκος διαδρομής 60 χλμ.) Διάδρομος 12: Πειραιάς Σαλαμίνα / Κυνοσούρα Σούνιο / Μακρόνησος Αίγινα Αρχαία Επίδαυρος. (ενδεικτικό μήκος της θαλάσσιας διαδρομής: Πειραιάς Σαλαμίνα 11 χλμ. / Πειραιάς Αίγινα 33 χλμ. / Αίγινα Αρχαία Επίδαυρος 29 χλμ. / Λαύριο Μακρόνησος 5χλμ. 7

ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΩΝ ΓΙΑ ΤΗ ΔΙΚΤΥΩΣΗ ΤΩΝ ΑΣΤΙΚΩΝ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΩΝ ΣΤΟ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΑΘΗΝΩΝ / ΠΕΡΙΦΈΡΕΙΑ ΑΤΤΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΕΜΠ Κεφ. 5. Η ΝΟΤΙΟΔΥΤΙΚΗ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΘΗΝΑ ΩΣ ΠΡΟΝΟΜΙΑΚΟ ΠΕΔΙΟ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΩΝ ΑΣΤΙΚΩΝ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΩΝ - ΠΡΟΤΑΣΗ ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗΣ ΠΛΕΓΜΑΤΟΣ ΠΕΝΤΕ ΧΩΡΙΚΩΝ ΕΝΟΤΗΤΩΝ Ως Ευρύτερη Περιοχή Μελέτης ορίζεται ένα ιδιαίτερα εκτεταμένο τμήμα του Λεκανοπεδίου, το οποίο εκτείνεται: ανατολικά από τη Λεωφ. Συγγρού, δυτικά από τη Λεωφ. Θηβών, νότια από το Φαληρικό Όρμο και το λιμάνι του Πειραιά και βόρεια από τον άξονα Γαλατσίου Καυταντζόγλου. Η περιοχή υπερκαλύπτει τους Δήμους Αθηναίων και Πειραιά, νότια τους Δήμους Καλλιθέας, Μοσχάτου-Ταύρου και Ρέντη-Νίκαιας, δυτικά τους Δήμους Αιγάλεω, Αγ. Βαρβάρας και Χαϊδαρίου και βορειότερα τους Δήμους Περιστερίου, Ιλίου και Πετρούπολης. Πρόκειται για ένα καθοριστικής σημασίας μεγάλο τμήμα της πόλης, το οποίο υπερβαίνει τις περιφερειακές διοικητικές διαιρέσεις. Πατάει στις Περιφερειακές Ενότητες Κεντρικού και Δυτικού Τομέα, καθώς και σε τμήματα των Περιφερειακών Ενοτήτων Πειραιά και Νότιου Τομέα. Ειδικότερα: Παρουσιάζει ιδιαίτερη γεωγραφική και λειτουργική σημασία στα πλαίσια ενίσχυσης της «σύζευξης των μητροπολιτικών κέντρων Αθήνας και Πειραιά» Τοποθετείται μεταξύ των προτεινόμενων πόλων Ευρείας Ακτινοβολίας Περιστερίου, Αιγάλεω και Καλλιθέας Παρουσιάζει ιδιαίτερη γεωγραφική και λειτουργική σημασία για την έξοδο της Πρωτεύουσας προς τη θάλασσα Βρίσκεται σε άμεση σχέση με το γεωγραφικό τρίγωνο: Κέντρο Αθήνας- Κέντρο Πειραιά- Φαληρικός Όρμος Το δίκτυο κυκλοφορίας που τη διαπερνά παραλαμβάνει ιδιαιτέρως σημαντικές κινήσεις ανθρώπων και εμπορευμάτων, τόσο στον άξονα βορρά - νότου όσο και στον άξονα ανατολής - δύσης Αποτελεί τη νότια Πύλη της Κεντρικής Αθήνας και παράλληλα τη δυτική, προς διάφορες κατευθύνσεις. Με άλλα λόγια, η Ευρύτερη Περιοχή Μελέτης περιλαμβάνει περιοχές με κρίσιμα και σύνθετα οικονομικά, κοινωνικά και περιβαλλοντικά προβλήματα, όπως τις πυκνοδομημένες περιοχές κατοικίας / μικτών χρήσεων. Επίσης, παρουσιάζει σειρά από σύνθετες προκλήσεις πολεοδομικού χαρακτήρα, όπως αποσπασματικότητα του αστικού ιστού, ασυμβατότητα χρήσεων, μεγάλα ποσοστά λανθάνοντος δυναμικού, έντονος κυκλοφοριακός φόρτος και έντονη περιβαλλοντική υποβάθμιση. Ταυτόχρονα, παρουσιάζει σημαντικές δυναμικές ανάπτυξης μέσω υφιστάμενων αλλά και προγραμματισμένων μεγάλων χωροθετήσεων, νέων μεγάλων συγκοινωνιακών υποδομών, αλλά και λόγω των μεγάλων αποθεμάτων γης και ένα σημαντικό λανθάνον δυναμικό, που συχνά συνδέεται με πρώην μονάδες του δευτερογενούς τομέα. Ειδικότερα: Μεγάλες συγκοινωνιακές υποδομές: η ολοκλήρωση και λειτουργική αναβάθμιση του Προαστιακού Σιδηροδρόμου, η επέκταση του δικτύου Μετρό προς Πειραιά (γραμμή 3) και Ίλιον (γραμμή 2), η επέκταση του δικτύου Τραμ προς Πειραιά, Άνω Πατήσια και Σταθμό Λαρίσης-Γουδή και η επέκταση του μητροπολιτικού δικτύου Ποδηλάτου (Φάληρο-Κηφισιά). Μεγάλες επενδύσεις υπερτοπικού χαρακτήρα: Ο Κεντρικός Επιβατικός Λιμένας Πειραιά, ο οποίος ενισχύεται σημαντικά με υποδομές κρουαζιέρας, η αναβάθμιση του Κεντρικού Σιδηροδρομικού Σταθμού Αθηνών και ο νέος Κεντρικός Σταθμός Υπεραστικών Λεωφορείων στο Βοτανικό. Νέες χρήσεις πολιτισμού και αναψυχής (Εθνική Βιβλιοθήκη, Εθνική Λυρική Σκηνή και Μητροπολιτικό Πάρκο Φαληρικού Όρμου, Μουσείο της Πόλης των Αθηνών στην Ακαδημία Πλάτωνος, Ανάπτυξη της Πολιτιστικής Ακτής Πειραιά, Βιομηχανικό και Σιδηροδρομικό Πάρκο Καμινίων Λεύκας). Νέες χωροθετήσεις της επιτελικής δημόσιας διοίκησης, Νέες εμπορικές αναπτύξεις, συνεδριακά κέντρα κ.α. Η εστίαση της έρευνας στη Νοτιοδυτική Μητροπολιτική Αθήνα απορρέει και από τις κατευθύνσεις του νέου Ρυθμιστικού Σχεδίου Αθήνας / Αττικής 2021 (Ιανουάριος 2012) και εναρμονίζεται με το πλαίσιο των ευρύτερων στόχων που προωθεί. Στο πλαίσιο της προτεινόμενης χωροταξικής οργάνωσης της Αττικής, η επιλογή της Ευρύτερης Περιοχής Μελέτης εντάσσεται στο δίκτυο των «αναπτυξιακών πόλων» που προβλέπονται, αφού δύο από τους τρεις την ορίζουν και πιο συγκεκριμένα: ο «πόλος Αθήνας Πειραιά», που αποτελείται από τα Μητροπολιτικά Κέντρα Αθήνας και Πειραιά, την περιοχή επιβατικού / εμπορευματικού λιμένα Πειραιά, τον Ελαιώνα και τις αστικές λεωφόρους Συγγρού, Πειραιώς και Ιερά Οδός, καθώς και ο «πόλος θαλάσσιο μέτωπο», ο οποίος εκτείνεται από Φαληρικό Όρμο έως Ελληνικό. Όπως τεκμηριώνεται από τα παραπάνω, η Ευρύτερη Περιοχή Μελέτης παρουσιάζει μια σειρά από ιδιαίτερα φυσικά, ιστορικά και γεωγραφικά χαρακτηριστικά και ένα δυναμικό που την καθιστούν κατάλληλο πεδίο για την προώθηση Προγραμμάτων Ολοκληρωμένων Αστικών Παρεμβάσεων. Η έρευνα προσδιορίζει πέντε Χωρικές Ενότητες Παρέμβασης ως πεδία εφαρμογής πρότυπου ολοκληρωμένου σχεδιασμού, σύμφωνα με τις κατευθύνσεις και τις προδιαγραφές του θεσμικού πλαισίου. Τα όριά τους δεν είναι προσδιορισμένα με απόλυτο τρόπο, καθώς τα χαρακτηριστικά των ενοτήτων συχνά διαχέονται και υπερκαλύπτονται. Στο πλαίσιο αυτό, οι χωρικές αυτές ενότητες συγκροτούνται τυπολογικά, με βάση κάποια αναγνωρίσιμα χαρακτηριστικά που αφορούν την κοινωνική και οικονομική τους φυσιογνωμία, τις κυρίαρχες χρήσεις γης και τους συνδυασμούς τους, τις ποιότητες του χτισμένου περιβάλλοντος, τις συνδέσεις / προσβάσεις ή το περιβάλλον. Η κάθε ενότητα παρουσιάζει παρόμοιες τυπολογίες προβλημάτων / προκλήσεων, για τις οποίες μπορούν να προταθούν αντίστοιχες τυπολογίες παρεμβάσεων. 8

ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΩΝ ΓΙΑ ΤΗ ΔΙΚΤΥΩΣΗ ΤΩΝ ΑΣΤΙΚΩΝ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΩΝ ΣΤΟ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΑΘΗΝΩΝ / ΠΕΡΙΦΈΡΕΙΑ ΑΤΤΙΚΗΣ - ΣΧΟΛΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΕΜΠ Το προτεινόμενο πλέγμα των Χωρικών Ενοτήτων αναλύεται ως εξής (Εικόνα 2): Χωρική Ενότητα 1: Άνω / Κάτω Πατήσια, πλ. Αττικής, Στ. Λαρίσης, πλ. Βάθης, Κολωνού. Περικλείεται από τους άξονες Πατησίων, Καυταντζόγλου, γραμμές Προαστιακού, Αγ. Μελετίου και Λένορμαν Χωρική Ενότητα 2: Ακαδημία Πλάτωνος, Μεταξουργείο / Κεραμεικός, Γκάζι. Περικλείεται από τους άξονες Λένορμαν, Κηφισού, Λεωφ. Αθηνών, Κωνσταντινουπόλεως, Πειραιώς και Ιεράς Οδού. Χωρική Ενότητα 3: Ελαιώνας, Βοτανικός. Περικλείεται από τους άξονες Λεωφ. Αθηνών, Κηφισού, Πέτρου Ράλλη και Σπύρου Πάτση. Χωρική Ενότητα 4: Γραμμική Ζώνη Πειραιώς, Μακρών Τειχών, γραμμή 1 Μετρό (ΗΣΑΠ). Χωρική Ενότητα 5: Γραμμική Ζώνη Λεωφ. Συγγρού. Κεφ. 6. ΟΙ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΟΙ / ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΑΚΟΙ ΔΑΚΤΥΛΙΟΙ ΩΣ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΠΙΛΟΓΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΒΕΛΤΙΩΣΗ ΤΗΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗΣ ΣΥΝΔΕΣΗΣ ΤΩΝ ΚΕΝΤΡΩΝ ΑΘΗΝΑΣ ΚΑΙ ΠΕΙΡΑΙΑ ΜΕ ΦΑΛΗΡΙΚΟ ΟΡΜΟ ΚΑΙ ΔΥΤΙΚΗ ΑΘΗΝΑ - ΚΟΜΒΙΚΑ ΣΗΜΕΙΑ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΩΝ Η έννοια / πρόταση Πολεοδομικός / Κυκλοφοριακός Δακτύλιος, σε μητροπολιτικό επίπεδο χωρικής αναφοράς, αποτελεί ένα σύνθετο εργαλείο παρέμβασης, το οποίο εμπεριέχει τις έννοιες / κλειδιά των Αστικών Λεωφόρων, Πράσινων Διαδρόμων και Πολιτιστικών Διαδρόμων. Δημιουργούνται κλειστά σχήματα, τα οποία ενώνουν άξονες και περιοχές. Η πρόταση βασίζεται: Σε πολεοδομικές πρακτικές που έχουν εφαρμοστεί κατά κύριο λόγο στον ευρωπαϊκό χώρο. Οι πρακτικές αυτές κινούνται στην κατεύθυνση μετατροπής εσωτερικών αστικών δακτυλίων από ταχείας κυκλοφορίας σε πιο μικτούς χώρους, που επιτρέπουν την παράλληλη κίνηση ΜΜΜ, ποδηλάτων και πεζών, αλλά και τη λειτουργική σύνδεση των εκατέρωθεν περιοχών. Τέτοια παραδείγματα έχουν εφαρμοστεί σε πολλές πόλεις όπως, Παρίσι, Κοπεγχάγη ή Birmingham. Στα ίδια τα χαρακτηριστικά της Αθήνας, όπως αυτά έχουν διαμορφωθεί από την ιστορική της εξέλιξη, τη γεωμορφολογία της, τη λειτουργική της συγκρότηση, καθώς και τις κυκλοφοριακές συνθήκες. Η Αθήνα είναι μια πόλη που έχει σε μεγάλο βαθμό αναπτυχθεί γραμμικά, κατά μήκος οδικών αξόνων. Σήμερα, που τα προβλήματα της παρόδιας ανάπτυξης έχουν εμπεδωθεί, γίνεται κατανοητό ότι οι γραμμικοί άξονες μπορούν να είναι περισσότερο λειτουργικοί, περιβαλλοντικά βελτιωμένοι και περισσότερο φιλικοί προς τους χρήστες. Η έννοια του Πολεοδομικού / Κυκλοφοριακού Δακτυλίου δεν θα πρέπει να συγχέεται με αυτή του κυκλοφοριακού δακτυλίου. Δεν πρόκειται για ένα μέτρο περιορισμού της κυκλοφορίας των ΙΧ αυτοκινήτων, αν και σκοπεύει μεταξύ άλλων στη μείωση του κυκλοφοριακού φόρτου σε κεντρικές περιοχές και τον περιορισμό της ατμοσφαιρικής ρύπανσης. Οι προτεινόμενοι Δακτύλιοι δεν συμπίπτουν με τον εσωτερικό κυκλοφοριακό δακτύλιο της πόλης, παρόλο που οι αρχές ενός πιο βιώσιμου σχεδιασμού θα μπορούσαν ενδεχομένως να εφαρμοστούν και εκεί. Αντίθετα, οι Πολεοδομικοί / Κυκλοφοριακοί Δακτύλιοι αναδιοργανώνουν την κυκλοφορία των ΙΧ αυτοκινήτων, στοχεύοντας σε μια βελτιωμένη ισορροπία μεταξύ των διαφόρων μέσων κινητικότητας: την κινητικότητα των ΜΜΜ, του ποδηλάτου και του πεζού, μαζί με τα ΙΧ αυτοκίνητα. Ειδικότερα οι προτεινόμενοι Δακτύλιοι είναι: Πολεοδομικοί Δακτύλιοι, επειδή: o Συνδέουν τις εκατέρωθεν περιοχές και βελτιώνουν την διάχυση και ομαλή λειτουργία χρήσεων και δραστηριοτήτων o Εντείνουν την αστικότητα των οδικών αξόνων, δημιουργώντας νέες κεντρικότητες o Βελτιώνουν το αστικό μικροκλίμα, προωθώντας βιώσιμες εφαρμογές για το αστικό περιβάλλον Κυκλοφοριακοί Δακτύλιοι, επειδή: o Βελτιώνουν την κινητικότητα και την πρόσβαση όλων των κοινωνικών ομάδων o Υποστηρίζουν, αναδεικνύουν και αναβαθμίζουν το υφιστάμενο δίκτυο ΜΜΜ o Αποκαθιστούν την κίνηση των πεζών και προωθούν το ποδήλατο Μητροπολιτικοί Δακτύλιοι: o Δικτυώνουν παρεμβάσεις μητροπολιτικής σημασίας o Αναδεικνύουν και ενδυναμώνουν την πολιτισμική ταυτότητα της πόλης, διασυνδέοντας αρχαιολογικούς και ιστορικούς χώρους με τον σύγχρονο πολιτισμό o Υποβοηθούν την νοητική αντίληψη ευρύτερων γεωγραφικών ενοτήτων και τον προσανατολισμό σε μια πόλη που έχει πλέον επεκταθεί υπέρμετρα Η εφαρμογή του εργαλείου Πολεοδομικός / Κυκλοφοριακός δακτύλιος στην Αθήνα προκύπτει μέσα από δύο βασικές παραμέτρους στρατηγικού χαρακτήρα, οι οποίες αφορούν τη λειτουργική συγκρότηση της πόλης: Η λειτουργική σύνδεση των Κέντρων Πόλης Αθήνας και Πειραιά, με τον υπό ανάπλαση Φαληρικό Όρμο και σημαντικούς κόμβους πολιτισμού Η βελτίωση της λειτουργικής σύνδεσης του Κέντρου Πόλης Αθήνας, με τους Δήμους του Δυτικού Λεκανοπεδίου και τα σημαντικά οικιστικά και δημογραφικά κέντρα του Αιγάλεω και του Περιστερίου, μαζί με κόμβους μεταφορών και επιχειρηματικότητας. 9

ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΩΝ ΓΙΑ ΤΗ ΔΙΚΤΥΩΣΗ ΤΩΝ ΑΣΤΙΚΩΝ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΩΝ ΣΤΟ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΑΘΗΝΩΝ / ΠΕΡΙΦΈΡΕΙΑ ΑΤΤΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΕΜΠ Στο νοτιοδυτικό τμήμα της Μητροπολιτικής Αθήνας προτείνεται ένα τέτοιο πλέγμα παρεμβάσεων στρατηγικού χαρακτήρα, το οποίο βασίζεται στην ανάδειξη δυο μεγάλων Πολεοδομικών / Κυκλοφοριακών Δακτυλίων. Οι Δακτύλιοι συνδέουν μεταξύ τους υφιστάμενες και μελλοντικές πολεοδομικές «κεντρικότητες», εδράζονται στο υπάρχον δίκτυο Μέσων Μαζικής Μεταφοράς, το ενισχύουν και το αναβαθμίζουν ριζικά ενώ, ταυτόχρονα, εξασφαλίζουν νησίδες και ροές πρασίνου, σε συνδυασμό με κινήσεις πεζών και ποδηλάτων. Νότιος Μητροπολιτικός Δακτύλιος: βελτίωση της λειτουργικής σύνδεσης Κέντρου Αθήνας και Πειραιά με Φαληρικό Όρμο Ο Νότιος Πολεοδομικός Δακτύλιος διασυνδέει τους άξονες; Οδός Πειραιώς Λεωφόρος Ποσειδώνος Λεωφόρος Συγγρού Οδός Πανεπιστημίου Η Πειραιώς και η Συγγρού, αναβαθμιζόμενες σε Αστικές Λεωφόρους, προτείνεται να αποτελέσουν τις δύο επιμήκεις πλευρές του Νότιου Δακτυλίου που θα φιλοξενεί κυκλική γραμμή Τραμ. Το πέρασμά του θα γεφυρώνει την υφιστάμενη διέλευσή του από την Ποσειδώνος, αλλά και θα βασίζεται στην προγραμματιζόμενη επέκτασή του επί της Πανεπιστημίου προς Ομόνοια. Κατά αυτόν τον τρόπο, διαμορφώνεται ένας ολοκληρωμένος δακτύλιος Μέσων Σταθερής Τροχιάς, συνολικού μήκους περίπου 20 χλμ.. Ο Νότιος Δακτύλιος θα βελτιώνει τη λειτουργική σύνδεση των Κέντρων Αθήνας και Πειραιά με τον υπό ανάπλαση Φαληρικό Όρμο, ο οποίος αναμένεται να φιλοξενήσει σημαντικές δραστηριότητες πολιτισμού, αθλητισμού και αναψυχής. Σημειώνεται ότι τα δύο μέρη του Δακτυλίου έχουν κατά κάποιο τρόπο δρομολογηθεί, με την προβλεπόμενη μετατροπή της Πανεπιστημίου σε άξονα προτεραιότητας ΜΜΜ, πεζών και ποδηλάτων, καθώς με τις διαμορφώσεις στο Φαληρικό Όρμο. Ειδικότερα, η μετατροπή της οδού Πειραιώς σε σύγχρονη Αστική Λεωφόρο, με την μοναδική ιστορική και πολιτισμική σημασία και το εκτεταμένο λανθάνον δυναμικό, σημαίνει ανάδειξή της σε πολυδύναμο άξονα πολιτισμού, εκπαίδευση, έρευνας, αναψυχής, δημόσιας διοίκησης, αλλά και παραγωγικών δραστηριοτήτων. Δυτικός Μητροπολιτικός Δακτύλιος: βελτίωση της λειτουργικής σύνδεσης του Κέντρου Αθήνας με τους Δυτικούς Δήμους, Περιστέρι και Αιγάλεω Ο Δυτικός Πολεοδομικός Δακτύλιος διασυνδέει τους άξονες: Ιερά Οδός, αστική λεωφόρος Οδός Πειραιώς, αστική λεωφόρος Αχιλλέως / Αγ. Κωνσταντίνου Οδός Λένορμαν, αστική λεωφόρος Λεωφόρος Θηβών Ο Δυτικός Μητροπολιτικός Δακτύλιος περιλαμβάνει την Ιερά Οδό, την Πειραιώς, την Αχιλλέως / Αγ. Κωνσταντίνου, την Λένορμαν και τη Θηβών. Εναλλακτικά, αν αποκλειστούν οι άξονες Πειραιώς, Ομόνοια, Αχιλλέως / Αγ. Κωνσταντίνου, η δυτική πλευρά του δακτυλίου προτείνεται η Κωνσταντινουπόλεως. Θα ενισχύσει τη σύνδεση του Κέντρου Πόλης Αθήνας / Ομόνοιας με τους μεγάλους νοτιοδυτικούς Δήμους Αιγάλεω και Περιστερίου, διατρέχοντας τον Ελαιώνα, καθώς και μια ομάδα Δήμων που χωροθετούνται νοτιότερα και βορειότερα της Θηβών, όπως Αγ. Βαρβάρα, Χαϊδάρι, Πετρούπολη και Ίλιον. Διαπερνά πυκνοκατοικημένες και δυναμικές περιοχές κατοικίας, όπως Σεπόλια και Κολωνός, καθώς και περιοχές με έντονες παραγωγικές δραστηριότητες. Η Ιερά Οδός και Λένορμαν προτείνεται να αναβαθμιστούν σε Αστικές Λεωφόρους με προβλέψεις για βελτιωμένη σήμανση, αστικό εξοπλισμό και φυτεύσεις. Η Ιερά Οδός, πάνω στο ιστορικό ίχνος των Παναθηναίων και σε συνδυασμό με την προγραμματισμένη επέκταση της γραμμής 3 του Μετρό Πειραιά, η οποία θα αναλάβει μελλοντικά τον κύριο όγκο των καθημερινών μετακινήσεων προς τη Νοτιοδυτική Αθήνα, αναβαθμιζόμενη σε πράσινη και πολιτιστική διαδρομή, αποτελεί μοναδική ευκαιρία ανάδειξης των περιοχών από τις οποίες διέρχεται, αλλά και καλύτερης δικτύωσης με χώρους πρασίνου. Ο άξονας της Λένορμαν αποτελεί σήμερα έναν σημαντικό οδικό άξονα, με αστικό χαρακτήρα, αν και όχι τόσο προβεβλημένο, ο οποίος όμως παρουσιάζει αξιόλογες ποιότητες και προοπτικές, ενώ συμπεριλαμβάνεται και στο βασικό δίκτυο ποδηλατοδρόμων. Οι δύο άλλες άξονες του Δακτυλίου, η Θηβών και η Κωνσταντινουπόλεως έχουν επίσης ιδιαίτερη βαρύτητα για την πόλη. Η Θηβών λειτουργεί ήδη, και αναμένεται να λειτουργήσει ακόμη περισσότερο, ως βασικός λειτουργικός και συγκοινωνιακός άξονας - ραχοκοκαλιά για τα δυτικά προάστια και τον Πειραιά και μπορεί να αναβαθμιστεί αποκτώντας χαρακτηριστικά αστικής λεωφόρου. Η οδός Κωνσταντινουπόλεως συνδέεται άμεσα με το σιδηροδρομικό δίκτυο και τις προοπτικές αναβάθμισής του, τον προαστιακό, τον Κεντρικό Σιδηροδρομικό Σταθμό Αθηνών, καθώς και με δυναμικές περιοχές του Κέντρου Πόλης, όπως Γκάζι, Μεταξουργείο και Βοτανικός. 10

ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΩΝ ΓΙΑ ΤΗ ΔΙΚΤΥΩΣΗ ΤΩΝ ΑΣΤΙΚΩΝ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΩΝ ΣΤΟ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΑΘΗΝΩΝ / ΠΕΡΙΦΈΡΕΙΑ ΑΤΤΙΚΗΣ - ΣΧΟΛΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΕΜΠ Διερεύνηση των δυνατοτήτων μετατροπής της Θηβών ως κεντρικού Πολεοδομικού / Κυκλοφοριακού άξονα της Δυτικής Αθήνας Η Θήβων αποτελεί διαμπερή οδικό άξονα που διετρέχει πέντε δήμους και εξυπηρετεί πολυπληθείς περιοχές, αποτελεί κάθοδο προς τον Πειραιά, ενώ διοχετεύει κινήσεις και προς το κέντρο της Αθήνας. Εκατέρωθέν της έχουν χωροθετηθεί σταθμοί του Μετρό (Σταθμός 1: συμβολή με Καππαδοκίας, Σταθμός 2: συμβολή με Ελαιών, Σταθμός 3: συμβολή Αγ.Νικολάου και Παραμυθιάς, όλοι εντός των ορίων του Δήμου Ίλιου, ενώ ο τελευταίος στα όρια με τον Δήμο Καματερού), έχουν προγραμματιστεί έργα ανάπλασης, ενώ αποτελεί και τμήμα του Μητροπολιτικού Δικτύου Ποδηλατικών Διαδρομών. Προκύπτει ότι λειτουργεί ήδη και αναμένεται να λειτουργήσει ακόμη περισσότερο ως κύριος πολεοδομικός / κυκλοφοριακός άξονας για τις δυτικές συνοικίες της Αθήνας έως τον Πειραιά. Ζητούμενο είναι πώς θα μπορέσει ταυτόχρονα να μετεξελιχθεί σε μια σύγχρονη Αστική Λεωφόρο. Μαζί με τις αναβαθμιζόμενες Ιερά Οδό, Λένορμαν και Πειραιώς μπορεί να εξυπηρετήσει αποτελεσματικότερα τη λειτουργική σύνδεση μεταξύ δυτικών συνοικιών, Πειραιά και Κέντρου Αθήνας, δημιουργώντας έναν τρίτο Νοτιοδυτικό Μητροπολιτικό Δακτύλιο με σημαντικές κορυφές / κόμβους τις Αστικές Πύλες Πειραιά, τα κέντρα Αιγάλεω και Περιστερίου καθώς και τον κόμβο Κεραμεικού. Κομβικά σημεία του Δικτύου των Μητροπολιτικών Παρεμβάσεων Οι προτεινόμενες παρεμβάσεις της παρούσας ενότητας, ενσωματώνοντας και ισχυροποιώντας τα παραδείγματα των κυριότερων προτεινόμενων Κόμβων και Μεγάλων Παρεμβάσεων που προέκυψαν από το σύνολο των προτάσεων του ερευνητικού προγράμματος, συμπυκνώνονται συνθετικά σε Κομβικά Σημεία του Δικτύου των Μητροπολιτικών Παρεμβάσεων. Τα Κομβικά Σημεία συγκροτούνται από Ευρύτερες και Άμεσες Περιοχές Μελέτης (Εικόνα 3). Ειδικότερα: Άμεση Περιοχή Μελέτης: Αποτελεί τον κατεξοχήν γεωγραφικό χώρο των προτεινόμενων αρχιτεκτονικών-πολεοδομικών διαγωνισμών ιδεών και προσχεδίων, μιας ή δύο φάσεων. Αφορά πρωτίστως δημόσιο κοινόχρηστο χώρο, με τον οποίο συνυπάρχουν και σημαντικά κτίρια-λειτουργίες πολιτιστικού και εκπαιδευτικού ενδιαφέροντος. Αφορά επίσης και τα αστικά μέτωπα, με τις κυρίαρχες χρήσεις τους. Ζητούνται παρεμβάσεις «γεφύρωσης», «συρραφής», σύνδεσης, ανάδειξης, καθώς και ένταξης στον ευρύτερο αστικό ιστό. Εντός της Άμεσης Περιοχής Μελέτης μπορεί να προβλέπεται και η προκήρυξη περισσότερων του ενός αρχιτεκτονικών-πολεοδομικών διαγωνισμών ή η εκπόνηση «ειδικών μελετών». Ευρύτερη Περιοχή Μελέτης: Αποτελεί τον ευρύτερο αστικό ιστό, όπου εντάσσεται η Άμεση Περιοχή Μελέτης και η οποία αναμένεται να «επωφεληθεί» από την παρέμβαση. Ταυτίζεται με τα όρια των Σχεδίων Ολοκληρωμένων Αστικών Παρεμβάσεων (ΣΟΑΠ), όπως ορίζονται από το θεσμικό πλαίσιο. Εκεί αναμένονται επιπτώσεις κοινωνικές, οικονομικές και περιβαλλοντικές από τις προβλεπόμενες παρεμβάσεις, αλλά και το ενδιαφέρον από φορείς του ευρύτερου δημόσιου τομέα, αλλά και ιδιωτών. Η Ευρύτερη Περιοχή Μελέτης αποτελεί τη χωρική αναφορά ενός Σχεδίου Δράσης, με πιλοτικά και καινοτόμα χαρακτηριστικά. Οι πέντε προτεινόμενες Άμεσες και Ευρύτερες περιοχές Μητροπολιτικής Παρέμβασης περιγράφονται ως εξής: Δυτική Αστική Πύλη Αθήνας: συμβολή Ιεράς Οδού, Πειραιώς, άξονας Πλαταιών/ Σαλαμίνας προς Ακαδημία Πλάτωνος, Μεγάλου Αρχαιολογικού Περίπατου. Νότια Αστική Πύλη Αθήνας: συμβολή Συγγρού, Καλλιρρόης / Ελ.Βενιζέλου και Χαμοστέρνας / Λαγουμιτζή. Αστικές Πύλες Πειραιά: συμβολή Πειραιώς, Ομ.Σκυλίτση, Αλιπέδου, Αγ.Διονυσίου, Ακτή Καλλιμασιώτη. Πλατεία Τριών Δήμων: συμβολή Χαμοστέρνας, Θεσσαλονίκης, Π.Τσαλδάρη, Σταθμός Ταύρος γραμμή Μετρό 1. Συρραφή του ιστού εκατέρωθεν του Στ.Λαρίσης, από Πατήσια στο Λόφο Ιππίου Κολωνού και Ακαδημία Πλάτωνος. Παράλληλα με τις παραπάνω πέντε περιοχές Ολοκληρωμένων Παρεμβάσεων, επιπλέον ζήτημα προς μελλοντική διερεύνηση αποτελεί η ανάδειξη της τοπιακής συνέχειας στη Μητροπολιτική Αθήνα και ειδικότερα: Η ανάδειξη μεγάλων διαδημοτικών «τοπιακών συρραφών», όπως πχ η σύνδεση Λυκαβηττού με Αττικό Άλσος / Τουρκοβούνια, μέσω Λόφου Στρέφη και Πεδίου Άρεως. 11