ΕΡΩΤΗΜΑ: Να αναπτύξετε την έννοια της ειδικής αγωγής μέσα σε ένα σύγχρονο εκπαιδευτικό πλαίσιο. Σύνταξη: Μαρία Πέτρου, Νηπιαγωγός Μs Πανεπιστημίου Καναδά ΑΠΑΝΤΗΣΗ: Η ειδική αγωγή και η εκπαίδευση των αναπήρων γίνονται όλο και πιο συχνά αντικείμενο διαπραγμάτευσης των σύγχρονων κοινωνιών και κατ επέκταση των σύγχρονων εκπαιδευτικών συστημάτων. Η επιλογή του όρου εκπαιδευτικό σύστημα και όχι κάποιου άλλου, δεν είναι τυχαία. Η έννοια του εκπαιδευτικού συστήματος εμπεριέχει όχι μόνο την εκπαιδευτική, αλλά και τη νομική, την πολιτική και την κοινωνική διάσταση που η ειδική αγωγή αντικατοπτρίζει. Με βάση λοιπόν τη νομική διάσταση, ο νέος νόμος του 2008 για την ειδική αγωγή αναφέρει τα εξής: Πανεπιστημιακά Φροντιστήρια Κολλίντζα 1
«Στους μαθητές με αναπηρία και ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες παρέχεται ΕΑΕ, η οποία στο πλαίσιο των σκοπών της πρωτοβάθμιας, δευτεροβάθμιας, τριτοβάθμιας, μη τυπικής και δια βίου εκπαίδευσης επιδιώκει να αναπτύξει την προσωπικότητά τους και να τους καταστήσει ικανούς για μια όσο γίνεται πιο αυτόνομη συμμετοχή στην οικογενειακή, επαγγελματική, κοινωνική και πολιτισμική ζωή. Ιδιαιτέρως η ΕΑΕ επιδιώκει: α) Την ολόπλευρη και αρμονική ανάπτυξη της προσωπικότητας των μαθητών με αναπηρία και ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες β) Τη βελτίωση και αξιοποίηση των δυνατοτήτων και δεξιοτήτων τους ώστε να καταστεί δυνατή η ένταξη ή επανένταξή τους στο γενικό σχολείο, όπου και όταν αυτό είναι δυνατό γ)την αντίστοιχη προς τις δυνατότητες τους ένταξη στο εκπαιδευτικό σύστημα, στην κοινωνική ζωή και την επαγγελματική δραστηριότητα δ) Την αλληλοαποδοχή και αρμονική συμβίωσή τους με το κοινωνικό σύνολο και την ισότιμή κοινωνική του εξέλιξη.» (άρθρο 2 παρ.4) Το παραπάνω απόσπασμα οριοθετεί τους σκοπούς της εκπαίδευσης. Ο πρώτος σκοπός, που αφορά στην ολόπλευρη ανάπτυξη της προσωπικότητας των μαθητών, έρχεται σε απόλυτη αντιστοιχία με το σκοπό του ΔΕΠΠΣ για την προσχολική αγωγή. Στο ΔΕΠΠΣ αναφέρεται ότι: «Σκοπός του Νηπιαγωγείου σύμφωνα με την κείμενη νομοθεσία είναι να βοηθήσει τα παιδιά να αναπτυχθούν σωματικά, συναισθηματικά, νοητικά και κοινωνικά μέσα στο πλαίσιο των ευρύτερων στόχων της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης.» Επομένως, είναι σημαντικό να υπάρχει εναρμονισμός των αναλυτικών προγραμμάτων ειδικής και γενικής αγωγής, των νόμων και των αναλυτικών προγραμμάτων κλπ, τουλάχιστον ως προς τους βασικούς σκοπούς, με δεδομένη την απαίτηση για αναλυτικά προγράμματα με κοινούς σκοπούς, κοινή φιλοσοφία, άλλα και ευελιξία, που να περιλαμβάνουν όλους Πανεπιστημιακά Φροντιστήρια Κολλίντζα 2
τους μαθητές, χωρίς αποκλεισμούς. Η εναρμόνιση βέβαια των σκοπών δεν μπορεί να είναι από μόνη της αρκετή. Στο ζήτημα αυτό θα αναφερθούμε και στη συνέχεια. Ο δεύτερος σκοπός του παραπάνω αποσπάσματος από το νόμο του 2008 για την ειδική αγωγή, μας εισάγει σε ένα σημαντικό ζητούμενο. Το ζητούμενο αφορά αυτό που πολλοί ονομάζουν «ένα σχολείο για όλους». Στο άρθρο 6 του σχετικού νόμου διαβάζουμε τα εξής: «Οι μαθητές με αναπηρία και ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες μπορούν να φοιτούν: α) Στη συνήθη σχολική τάξη, εφόσον πρόκειται για μαθητές με ήπιες μαθησιακές δυσκολίες, υποστηριζόμενοι από τον εκπαιδευτικό της τάξης, ο οποίος συνεργάζεται κατά περίπτωση με τα ΚΕΔΔΥ, καθώς και με τους σχολικούς συμβούλους γενικής και ειδικής εκπαίδευσης και τους συμβούλους Ειδικού Εκπαιδευτικού Προσωπικού. β) Στη συνήθη σχολική τάξη με παράλληλη στήριξη συνεκπαίδευση, από τους εκπαιδευτικούς ΕΑΕ, όταν αυτό επιβάλλεται από το είδος και το βαθμό των ειδικών εκπαιδευτικών αναγκών( ) γ) Σε ειδικά οργανωμένα και κατάλληλα στελεχωμένα Τμήματα Ένταξης (ΤΕ) που λειτουργούν μέσα στα σχολεία γενικής και επαγγελματικής εκπαίδευσης με τη μορφή δύο διαφορετικού τύπου προγραμμάτων: 1) Κοινό και εξειδικευμένο πρόγραμμα,( ) 2)Εξειδικευμένο πρόγραμμα διευρυμένου ωραρίου( )» Από τα παραπάνω είναι εμφανής η προσπάθεια της ένταξης των παιδιών με αναπηρία στη συνήθη σχολική τάξη. Μέσα από τη σύγκρουση των δύο διαφορετικών απόψεων στην Ελλάδα για την «αντιμετώπιση των αναπήρων» φαίνεται καθαρά, από όλα τα παραπάνω, ότι η διελκυστίνδα τείνει προς την άποψη ότι οι ανάπηροι πρέπει και μπορούν να ζουν μια κανονική ζωή. Αυτή η κανονική ζωή πρέπει και μπορεί να ξεκινήσει από μία κανονική τάξη. Πανεπιστημιακά Φροντιστήρια Κολλίντζα 3
Η αντίθετη άποψη φαίνεται να χάνει έδαφος, τουλάχιστον σε θεωρητικό επίπεδο. Η άποψη αυτή θέλει τα άτομα με αναπηρία να πρέπει να υπόκεινται στην προστασία των ειδικών σχολείων, έξω από τα κανονικά σχολεία, απομονωμένοι και αποκλεισμένοι πολλές φορές σε ιδρύματα. Η επικράτηση της πρώτης άποψης τουλάχιστον σε θεωρητικό επίπεδο αφορά στην πραγματικότητα την παιδαγωγική της ένταξης. Εδώ κατά τη γνώμη μας θα ήταν χρήσιμο να γίνουν κάποιες διευκρινήσεις και αποσαφηνίσεις των όρων. Οι όροι που θα μας απασχολήσουν είναι ο όρος ένταξη, ο όρος ενσωμάτωση και ο inclusive εκπαίδευση. «Ο όρος ένταξη (integration) σημαίνει τη συστηματική τοποθέτηση κάποιου στοιχείου μέσα σε κάτι άλλο και την ολοκλήρωση του υποκειμένου ως αυτοτελούς ακέραιου μέρους ενός ευρύτερου συνόλου» (Ζώνιου Σιδέρη, 2000). «Ο όρος ενσωμάτωση (mainstreaming, incorporation) δηλώνει τη μονόδρομη προσκόλληση και εξομοίωση κάποιου στοιχείου προς ένα όλο, με πρόσκτηση χαρακτηριστικών ενός ετεροειδούς συνόλου και απώλεια των αρχικών χαρακτηριστικών» (Ζώνιου Σιδέρη, 2000). Σύμφωνα με την Α. Σιδέρη, η διαφορά των δύο όρων είναι η εξής: Στην ένταξη διατηρούνται τα βασικά αρχικά χαρακτηριστικά των ατόμων, ενώ στην ενσωμάτωση εξαφανίζονται τα βασικά αρχικά χαρακτηριστικά των ατόμων. Αυτά θα αφομοιωθούν από τα χαρακτηριστικά μιας ευρύτερης ομάδας. Ανάμεσα στους δύο όρους είναι προφανές ότι ο όρος ένταξη είναι ζητούμενο για μια σύγχρονη εκπαιδευτική πραγματικότητα που στόχο έχει να εντάξει και όχι να ενσωματώσει, δηλαδή να επιτρέψει στα άτομα με ειδικές ανάγκες να συνδιαμορφώσουν την πραγματικότητα και όχι να αφήσει την πραγματικότητα να αφομοιώσει τα άτομα αυτά. «Τα τελευταία χρόνια χρησιμοποιείται ένας καινούργιος όρος στην παιδαγωγική ορολογία, ο όρος inclusive education, που έρχεται να αντικαταστήσει τους όρους ένταξη και ενσωμάτωση. Ο όρος μπορεί να αποδοθεί με περιφραστικό τρόπο στην ελληνική ως: η εκπαίδευση που συμπεριλαμβάνει όλους, που λαμβάνει υπόψη της τις ανάγκες και τη διαφο Πανεπιστημιακά Φροντιστήρια Κολλίντζα 4
ρετικότητα όλων.» (Ζώνιου Σιδέρη, 2000). Δεν θα μείνουμε τόσο σε αυτόν τον όρο. Κατά τη γνώμη μας, βέβαια, παρουσιάζει κάποιο θεωρητικό ενδιαφέρον. Ωστόσο, αυτό δεν είναι κάτι που θα μπορούσε να αναλυθεί στο πλαίσιο της παρούσας διαπραγμάτευσης. Από κει και πέρα, οι όροι της ένταξης και της inclusive εκπαίδευσης, μέσα σε ένα κοινωνικό και πολιτικό πλαίσιο, συνδέονται με παλαιότερα και νέα αιτήματα που αφορούν την ισότητα των ευκαιριών στην εκπαίδευση, άλλα και με τις αρχές της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης με την ευρεία έννοια. Η ισότητα των ευκαιριών, εκπαιδευτικών και άλλων, οφείλει, άλλωστε, να παρέχεται σε όλους, επομένως και στα παιδιά με αναπηρίες. Εδώ βέβαια θα μπορούσε να ανοίξει μια μεγάλη συζήτηση για το πως θα μπορούσε αυτό να επιτευχθεί. Ωστόσο, στα πλαίσια αυτού του σύντομου άρθρου μόνο κάποια ερωτήματα θα μπορούσαν να τεθούν. Για παράδειγμα: Ίσες ή ισότιμες ευκαιρίες; Ίσες ή άνισες ευκαιρίες; Ή μήπως ίσες και ιδιαίτερες ευκαιρίες στην εκπαίδευση; Από την άλλη μεριά, η διαπολιτισμική εκπαίδευση θα μπορούσε να προσφέρει πολλά σε αυτό το πλαίσιο. Η αποδοχή της διαφορετικότητας δεν περιορίζεται μόνο στην φυλή, το χρώμα ή το θρήσκευμα. Επεκτείνεται παντού. Αφορά την ηλικία, το φύλο, τις κοινωνικο/οικονομικές διαφορές, τη γλώσσα κλπ. Φυσικά αφορά πολύ έντονα τα άτομα με ειδικές ανάγκες. Η αποδοχή του «άλλου» και της διαφορετικότητας μπορούν να αποτελέσουν την απάντηση απέναντι στον αποκλεισμό και την απομόνωση. Παρόλα αυτά, όλα τα παραπάνω στοιχεία είναι απαραίτητο να τα δούμε μέσα από ένα παιδαγωγικό πρίσμα. Μόνο μέσα από ένα σχολείο δημοκρατικό, όπου η διαφορά θα αποτελεί την κυρίαρχη κουλτούρα, με εκπαιδευτικούς γενικής και ειδικής εκπαίδευσης άρτια καταρτισμένους και σε απόλυτη συνεργασία και με άλλους ειδικούς, με κατάλληλη υλικοτεχνική υποδομή, με αναλυτικά προγράμματα ανοιχτά που να προσαρμόζονται ανάλογα με Πανεπιστημιακά Φροντιστήρια Κολλίντζα 5
τις ανάγκες όλων των μαθητών, αναπήρων και μη, είναι δυνατό να γίνει μια αρχή. Η αρχή για τεθούν οι βάσεις της ειδικής αγωγής μέσα σε ένα σύγχρονο εκπαιδευτικό πλαίσιο. Πανεπιστημιακά Φροντιστήρια Κολλίντζα 6