10. Μελέτη περίπτωσης: Η Ελλάδα στο διεθνές νομισματικό περιβάλλον 1. Ελεύθερη Διολίσθηση Δραχμής (1972-1987) 2. «Σκληρή Δραχμή» (1988-1997) 3. Η Ελλάδα στην ΟΝΕ 4. Η κρίση του ευρώ και η Ελλάδα
1. Ελεύθερη Διολίσθηση Δραχμής (1972-1987) Η Ελλάδα εντάχθηκε στο νομισματικό σύστημα του Bretton-Woods το 1953 (καθυστέρηση λόγω του εμφυλίου πολέμου). Παρέμεινε σε αυτό μέχρι την ουσιαστική κατάργηση του το 1971, χωρίς ουσιαστικά προβλήματα και χωρίς ανάγκη για υποτίμηση του εγχώριου νομίσματος μετά την ένταξή της, όπως συνέβη σε άλλες χώρες της Ευρώπης. Η έναρξη της περιόδου της ελεύθερης διολίσθησης περίπου συνέπεσε χρονικά με την πρώτη πετρελαϊκή κρίση (Οκτώβριος 1973, όπου οι χώρες του ΟΠΕΚ περιόρισαν την παραγωγή του πετρελαίου με αποτέλεσμα να αυξηθεί σημαντικά η τιμή του) => αρνητικές συνέπειες τόσο στην οικονομική μεγέθυνση όσο και στον πληθωρισμό στην Ελλάδα. 2
1. (συνέχεια) Από Αύγουστο 1971 (όπου οι ΗΠΑ κατήργησαν την μετατροπή του δολαρίου σε χρυσό) έως φθινόπωρο 1973: η Ελλάδα διατήρησε την σταθερή ισοτιμία δραχμής δολαρίου που είχε στο σύστημα Bretton- Woods (1$ = 30δρχ.) υποτίμηση δραχμής έναντι των ευρωπαϊκών νομισμάτων που είχαν ανατιμηθεί έναντι του δολαρίου. Aποτελέσματα: 1. Ενίσχυση ανταγωνιστικότητας της ελληνικής οικονομίας και συρρίκνωση του ελλείμματος στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών (CA) ως % του Α.Ε.Π. κατά τα έτη 1971 και 1972. 2. Αύξηση τιμών ευρωπαϊκών εισαγωγών => ενίσχυση πληθωριστικών πιέσεων μέσω του εισαγόμενου πληθωρισμού. Η Τράπεζα της Ελλάδος αντέδρασε χωρίς αποτέλεσμα με συνέπεια (λόγω και της πετρελαϊκής κρίσης) οι πληθωριστικές πιέσεις να γίνουν ανεξέλεγκτες. 20 Οκτωβρίου 1973: Για εξουδετέρωση πληθωριστικών πιέσεων, αποδέσμευση δραχμής από δολάριο ανατίμηση δραχμής κατά 10% έναντι των ευρωπαϊκών νομισμάτων. Μεγάλες υποτιμήσεις μέχρι το 1987, για την εξουδετέρωση των αρνητικών συνεπειών από τις μεγάλες διαφορές πληθωρισμού σε σχέση με τους εμπορικούς εταίρους. 3
1. (συνέχεια) Κατά την περίοδο της ελεύθερης διολίσθησης, η δημοσιονομική πολιτική ήταν επεκτατική. Ειδικότερα, το 1981 (εκλογικό έτος) το δημοσιονομικό έλλειμμα εκτροχιάστηκε (9,1% του ΑΕΠ), γεγονός που επαναλήφθηκε και τα έτη 1984 (8,4% του ΑΕΠ) και 1985 (11,7% του ΑΕΠ). Το δημόσιο χρέος ως % του ΑΕΠ διπλασιάστηκε από το 1981 μέχρι το 1987 (από 27,1% σε 53,3%), ως αποτέλεσμα κυρίως των πρωτογενών ελλειμμάτων, τα οποία προέκυψαν από τον εκτροχιασμό των δημοσίων δαπανών (πολύ μεγάλες αυξήσεις σε μισθούς και συντάξεις, μεγάλος αριθμός προσλήψεων στον δημόσιο τομέα, κρατικοποιήσεις ελλειμματικών ιδιωτικών επιχειρήσεων κλπ.). Κατά την περίοδο της ελεύθερης διολίσθησης, η νομισματική πολιτική ήταν επίσης επεκτατική. Προσπάθειες για συγκράτηση της αύξησης της προσφοράς χρήματος (μέσω αύξησης των επιτοκίων) έγιναν μεταξύ 1979 και 1980 ώστε να αντιμετωπιστεί η νέα πετρελαϊκή κρίση, αλλά και μετά το 1982 (αλλά με πενιχρά αποτελέσματα). 4
1. (συνέχεια) Οι επεκτατικές πολιτικές συντηρούσαν τις πληθωριστικές πιέσεις, με αποτέλεσμα, για όλη την περίοδο της ελεύθερης διολίσθησης, ο πληθωρισμός να υπερβαίνει περισσότερο από 10 ποσοστιαίες μονάδες τον αντίστοιχο μέσο όρο των χωρών-μελών της ΕΟΚ. Σε όλη την περίοδο 1972-1987, η νομισματική πολιτική στόχευε στην διατήρηση της ανταγωνιστικότητας των προϊόντων και των υπηρεσιών: η διολίσθηση της δραχμής έναντι των νομισμάτων των κυριότερων εμπορικών εταίρων είχε ως στόχο την εξουδετέρωση της πληθωριστικής διαφοράς (βλ. σχετική ΡΡΡ). Μέχρι το 1979, το έλλειμμα στο CA ως % του Α.Ε.Π. ήταν κάτω από το 3%, ενώ το 1985 είχε φτάσει το 8,1%. Τα ελλείμματα στο CA πιστοποιούσαν ότι η πολιτική της διολίσθησης της δραχμής δεν επαρκούσε για να αντισταθμιστεί η απώλεια της ανταγωνιστικότητας. Οπότε, η κυβέρνηση του ΠΑ.ΣΟ.Κ. προχώρησε στα ακόλουθα: 1. Ιανουάριος 1983: Υποτίμηση δραχμής κατά 16% έναντι του $ και κατά 15% έναντι του ECU, στα πλαίσια ενός προγράμματος με στόχο τη σταθεροποίηση της οικονομίας και την ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας. Το πρόγραμμα εγκαταλείφτηκε λίγους μήνες μετά την εφαρμογή του λόγω των ευρωεκλογών του 1984 και των βουλευτικών εκλογών του 1985. 5
1. (συνέχεια) 2. Οκτώβριος 1985: Διετές Σταθεροποιητικό Πρόγραμμα με (α) υποτίμηση της δραχμής κατά 15% και μετέπειτα διολίσθησή της με ετήσιους ρυθμούς τέτοιους ώστε να διατηρείται σταθερή η ανταγωνιστικότητα, και (β) περιοριστική εισοδηματική πολιτική (μείωση πραγματικών μισθών και συντάξεων) και περιορισμό της αύξησης της προσφοράς χρήματος, με αποτέλεσμα την αύξηση των ονομαστικών και πραγματικών επιτοκίων. Tο πρόγραμμα εγκαταλείφθηκε τον Νοέμβριο του 1987 ενόψει των βουλευτικών εκλογών του 1989. Το πρόγραμμα πέτυχε ως ένα βαθμό τη σταθεροποίηση της οικονομίας καθώς μειώθηκε ο πληθωρισμός (από 19,3% το 1985 σε 16,4% το 1987), μειώθηκε το έλλειμμα στο CA (από 8,1% του ΑΕΠ το 1985 σε 2,2% το 1987), και μειώθηκε το δημοσιονομικό έλλειμμα (από 11,7% του ΑΕΠ το 1985 σε 9,2% το 1987). Tα οφέλη του προγράμματος εξανεμίστηκαν λόγω οικονομικών παροχών από την κυβέρνηση ΠΑ.ΣΟ.Κ. από το 1987 και μετά, που απέβλεπε στην αντιστροφή του αρνητικού κλίματος πριν τις εκλογές του 1989. 6
2. «Σκληρή Δραχμή» (1988-1997) Η νομισματική πολιτική δεν αποσκοπούσε πλέον στην ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας αλλά στην καταπολέμηση των εγχώριων πληθωριστικών πιέσεων. Επομένως, το ποσοστό της ετήσιας διολίσθησης της δραχμής ήταν μικρότερο από τη διαφορά πληθωρισμού της Ελλάδος και των εμπορικών εταίρων της («Σκληρή Δραχμή»). Για την Τράπεζα της Ελλάδος η πολιτική της «σκληρής δραχμής» ήταν το μόνο διαθέσιμο μέσο για την σταθεροποίηση της οικονομίας δεδομένου του επεκτατικού χαρακτήρα της δημοσιονομικής πολιτικής (υπήρξε σχετική συναίνεση μεταξύ ΠΑ.ΣΟ.Κ. και Ν.Δ.). Άρχισε πλέον να επικρατεί η άποψη μεταξύ των οικονομολόγων ότι η Ελλάδα θα πρέπει να ενταχθεί στον Μηχανισμό Συναλλαγματικών Ισοτιμιών (ΜΣΙ) του Ευρωπαϊκού Νομισματικού Συστήματος (ΕΝΣ). Στα πλαίσια αυτά, η νομισματική και συναλλαγματική σταθερότητα απέκτησε πάλι προτεραιότητα έναντι άλλων στόχων. Από τις αρχές της δεκαετίας του 1990, και κυρίως από τα μέσα της δεκαετίας του 1990, η συναλλαγματική πολιτική «σκληραίνει» ώστε να επιτευχθεί ο στόχος συμμετοχής της χώρας στην Ευρωζώνη. 7
2. (συνέχεια) Κυβέρνηση Ν.Δ. (Απρίλιος 1990): σταθεροποιητικό πρόγραμμα για συγκράτηση πληθωρισμού και δημοσιονομικών μεγεθών, με μέτρα όπως (α) περικοπές δαπανών, (β) αναμόρφωση ασφαλιστικού συστήματος, (γ) μείωση των πραγματικών μισθών για αύξηση της ανταγωνιστικότητας και (δ) περιοριστική νομισματική πολιτική και περιοριστική πιστωτική πολιτική για μείωση πληθωρισμού. Ακολουθήθηκε από νέο σταθεροποιητικό πρόγραμμα το 1992, το οποίο στηρίχτηκε στην επιβολή πρόσθετων φόρων, την επιτάχυνση των ιδιωτικοποιήσεων και την συμπίεση των μισθολογικών αυξήσεων. Το πρόγραμμα ανατράπηκε με τις εκλογές του 1993. Κυβέρνηση ΠΑ.ΣΟ.Κ. (Οκτώβριος 1993): νέο πρόγραμμα σταθεροποίησης της οικονομίας λόγω των νέων δεδομένων που διαμόρφωνε η μελλοντική συμμετοχή στην Ευρωζώνη (η συνθήκη του Μάαστριχτ υπογράφτηκε το 1992). Απαιτούνταν μεγάλη δημοσιονομική προσαρμογή (το δημοσιονομικό έλλειμμα ως % το Α.Ε.Π. ήταν 13,8% το 1993). Επίσης απαιτούνταν σημαντική συγκράτηση της νομισματικής/πιστωτικής επέκτασης. Όμως, η πολιτική της «σκληρής δραχμής» οδήγησε σε επιδείνωση ανταγωνιστικότητας επειδή η δραχμή διατηρούνταν υπερτιμημένη. 8
3. Η Ελλάδα στην ΟΝΕ 16 Μαρτίου 1998: Υποτίμηση της δραχμής έναντι του ECU κατά 12,3% και ταυτόχρονα ανακοίνωση συμμετοχής της δραχμής στον ΜΣΙ. Η κεντρική ισοτιμία της δραχμής έναντι του ECU ορίστηκε στις 357 δρχ. ανά ECU και τα όρια κύμανσης της ισοτιμίας στο ±15%. Τέθηκε στόχος για ένταξη της Ελλάδας στην ΟΝΕ την 1/1/2001. 1 Ιανουαρίου 1999: Δημιουργία της ΟΝΕ (Ευρωζώνης) και του νέου ΜΣΙ (δηλ. του ΜΣΙ ΙΙ). Η δραχμή εντάσσεται στον ΜΣΙ ΙΙ με κεντρική ισοτιμία 353,109 δρχ./ και με θεσμοθετημένη την ανεξαρτησία της Τράπεζας της Ελλάδας. Ιανουάριος 2000: Αναπροσαρμογή κεντρικής ισοτιμίας της δραχμής στις 340,75 δρχ./ μείωση εύρους προσαρμογής της ισοτιμίας σε 2,6%. Ιούνιος 2000: Κατόπιν αξιολόγησης των τελευταίων στοιχείων του Μαρτίου του 2000 σχετικά με τα κριτήρια σύγκλισης της ελληνικής οικονομίας (βλ. Πίνακες 1-3), το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο αποφάσισε την ένταξη της Ελλάδας στην Ευρωζώνη από 1/1/2001, με ισοτιμία 340,75 δρχ./. Από 1/1/2001 η νομισματική πολιτική ασκείται πλέον από την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα. 9
3. (συνέχεια) Πίνακας 1: Κριτήριο Πληθωρισμού 1 Ελλάδα ΕΕ-11 2 ΕΕ-15 3 Τιμή αναφοράς 4 1996 7,9 2,2 2,5 2,5 1997 5,4 1,6 1,7 2,7 1998 4,5 1,1 1,3 2,2 1999 2,1 1,1 1,2 2,1 Μάρτιος 2000 2,0 1,4 1,4 2,4 1 Εναρμονισμένοι δείκτες τιμών καταναλωτή. 2 ΕΕ-11: χώρες-μέλη της ΕΕ που αποτέλεσαν την Ευρωζώνη με τη γέννησή της στις 01/01/1999 (Αυστρία, Βέλγιο, Γαλλία, Γερμανία, Ιρλανδία, Ιταλία, Ισπανία, Λουξεμβούργο, Ολλανδία, Πορτογαλία και Φινλανδία). 3 ΕΕ-14: οι χώρες ΕΕ-11 συν τις Δανία, Ελλάδα, Ηνωμένο Βασίλειο και Σουηδία που ήταν χώρες-μέλη της ΕΕ αλλά δεν μπήκαν στην Ευρωζώνη στις 01/01/1999 (η Ελλάδα μπήκε στις 01/01/2001). 4 Αριθμητικός μέσος όρος των 3 χωρών με τον χαμηλότερο πληθωρισμό συν 1,5%. 10
3. (συνέχεια) Πίνακας 2: Κριτήριο Επιτοκίων 1 Ελλάδα Τιμή αναφοράς 2 1996 14,5 9,1 1997 9,9 8,0 1998 8,5 6,6 1999 6,3 6,8 Μάρτιος 2000 6,4 7,2 1 Ετήσια απόδοση 10ετών κρατικών ομολόγων. 2 Αριθμητικός μέσος όρος των 3 χωρών με τον χαμηλότερο πληθωρισμό συν 2%. 11
3. (συνέχεια) Πίνακας 3: Δημοσιονομικά Κριτήρια Ελλάδα ΕΕ-11 ΕΕ-15 Δημοσιονομικό έλλειμμα (-) ή πλεόνασμα (+) (% του ΑΕΠ) 1995-10,2-4,9-5,1 1996-7,4-4,2-4,2 1997-3,9-2,6-2,4 1998-2,5-2,0-1,5 1999-1,9-1,2-0,6 Δημόσιο χρέος (% του ΑΕΠ) 1995 108,7 71,4 69,5 1996 111,3 74,7 72,1 1997 108,5 74,5 71,0 1998 105,4 73,0 69,0 1999 104,4 72,2 67,6 12
3. (συνέχεια) 2004: Η κυβέρνηση της Ν.Δ πραγματοποιεί δημοσιονομική απογραφή. Αποδεικνύεται ότι τα δημοσιονομικά στοιχεία του Πίνακα 3 με τα οποία αξιολογήθηκε και τελικά εντάχθηκε η Ελλάδα στην ΟΝΕ ήταν παραποιημένα (το δημοσιονομικό έλλειμμα ξεπερνούσε το 3% του ΑΕΠ) απώλεια αξιοπιστίας της Ελλάδας διεθνώς. 2000-2008: Σε όλη τη διάρκεια της περιόδου αυτής: 1. Υψηλοί ρυθμοί μεγέθυνσης του ΑΕΠ (4,2% το 2001, 5,9% το 2003, 2,3% το 2005 και 3,5% το 2007), λόγω (α) επεκτατικής δημοσιονομικής πολιτικής, (β) αυξημένης ιδιωτικής κατανάλωσης που προέκυπτε από τον εκτεταμένο δανεισμό των νοικοκυριών και (γ) κατασκευών εξαιτίας της διοργάνωσης των Ολυμπιακών Αγώνων το 2004. 2. Πληθωρισμός υψηλότερος από τον μέσο όρο της Ευρωζώνης, καθώς διατηρείται η υπερβάλλουσα ζήτηση λόγω υψηλών ρυθμών μεγέθυνσης του ΑΕΠ. Παραμένει όμως το υψηλό κόστος εργασίας και η χαμηλή ανταγωνιστικότητα στις αγορές αγαθών και υπηρεσιών. 13
3. (συνέχεια) 3. Πτωτική πορεία στη συνολική πιστωτική επέκταση. Παραμένει όμως υψηλή για τα νοικοκυριά και τις επιχειρήσεις, για τις οποίες το πραγματικό βραχυχρόνιο επιτόκιο δανεισμού κινείται πτωτικά. 4. Ως αποτέλεσμα, το 2008 το δημοσιονομικό έλλειμμα φτάνει στο 9,8% του ΑΕΠ, το πρωτογενές έλλειμμα του προϋπολογισμού στο 4,8% του ΑΕΠ, το δημόσιο χρέος στο 109,8% του ΑΕΠ και το έλλειμμα στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών στο 14,9% του ΑΕΠ. 2007-2009: Διεθνής Χρηματοπιστωτική Κρίση. 2009: Λόγω και της διεθνούς κρίσης, η Ελλάδα εισέρχεται σταδιακά σε ύφεση. Ταυτόχρονα το κόστος δανεισμού της ελληνικής οικονομίας αυξάνεται δραματικά, λόγω κυρίως του πολύ μεγάλου δημοσιονομικού ελλείμματος, του πολύ μεγάλου πρωτογενούς ελλείμματος του προϋπολογισμού αλλά και του υψηλού δημοσίου χρέους (ως % του ΑΕΠ: 15,2%, 10,5% και 126,7% αντίστοιχα, με βάση τα τελευταία αναθεωρημένα στοιχεία). 14
4. Η κρίση του ευρώ και η Ελλάδα Στο τέλος του έτους 2009, δηλ. στο τέλος της οξείας φάσης της παγκόσμιας χρηματοπιστωτικής κρίσης της περιόδου 2007-2009, η Ευρωζώνη εισήλθε σε μια νέα κρίση τόσο σοβαρή ώστε να απειλήσει τη συνέχιση της ύπαρξής της. 4.1 Πριν την παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση (περίοδος πριν το 2007) Η εικόνα των τραπεζών Τα διεθνή περιουσιακά στοιχεία των τραπεζών με παγκόσμια δραστηριότητα αυξάνονταν με πολύ γρήγορο ρυθμό (έντονο στις ευρωπαϊκές τράπεζες και ακόμα εντονότερο στις τράπεζες εντός της Ευρωζώνης). Αιτία: αγορά αμερικάνικων χρηματοπιστωτικών προϊόντων και παροχή δανείων προς άλλες χώρες της Ευρωζώνης (αγορές κρατικών ομολόγων, καταναλωτικά και στεγαστικά δάνεια, δάνεια σε εταιρείες εκμετάλλευσης ακινήτων). 15
4.1 (συνέχεια) Η εικόνα των τραπεζών (συνέχεια) Ο δανεισμός τροφοδότησε την εκρηκτική άνοδο της κτηματαγοράς (κυρίως λόγω των χαμηλών επιτοκίων διεθνώς) και ανατροφοδοτήθηκε από την άνοδο αυτή. Αποτέλεσμα: πολύ μεγάλη αύξηση του Ενεργητικού τραπεζών σε σχέση με το ΑΕΠ των χωρών προέλευσής τους. Σε αρκετές χώρες, ορισμένες τράπεζες είχαν γίνει «πολύ μεγάλες για να σωθούν», από άποψη πόρων που θα έπρεπε να αντλήσει η κυβέρνηση από την εγχώρια οικονομία. Π.χ. αν το Ενεργητικό μιας τράπεζας ήταν ίσο με το ΑΕΠ της χώρας, και η κυβέρνηση έπρεπε να τη συνδράμει με κεφάλαια ίσα με το 5% του Ενεργητικού της, τότε θα έπρεπε να εκδώσει ομόλογα ή να αυξήσει τους φόρος κατά 5% του ΑΕΠ! 16
4.1 (συνέχεια) Η εικόνα των χωρών-μελών της Ευρωζώνης Εντός Ευρωζώνης είχε εξαλειφθεί ο συναλλαγματικός κίνδυνος. Επίσης, οι αγορές ήταν πεπεισμένες ότι καμιά ευρωπαϊκή χώρα δεν θα προέβαινε σε αθέτηση πληρωμής χρέους (χρεοκοπία) αποδόσεις κρατικών ομολόγων είχαν συγκλίνει και ήταν σχεδόν ταυτόσημες (βλ. Σχήμα 1) ενθάρρυνση σε Ελλάδα, Πορτογαλία και Ισπανία για αύξηση δαπανών και δανεισμού. Αυξημένες δαπάνες υψηλότερος πληθωρισμός σε σχέση με πληθωρισμό Γερμανίας πραγματική ανατίμηση σε Πορτογαλία, Ιταλία, Ελλάδα, και ειδικότερα στις Ιρλανδία και Ισπανία (χώρες με την πιο ακραία άνοδο της κτηματαγοράς) σε σχέση με εμπορικούς τους εταίρους (βλ. Σχήμα 2) και άρα απώλεια ανταγωνιστικότητας. 17
4.1 (συνέχεια) Η εικόνα των χωρών-μελών της Ευρωζώνης (συνέχεια) Επομένως, στα μέσα της δεκαετίας του 2000, λόγω υψηλότερου πληθωρισμού στις χώρες αυτές αλλά ίδιων περίπου ονομαστικών επιτοκίων με την Γερμανία, τα πραγματικά επιτόκια ήταν χαμηλότερα (βλ. Σχήμα 3) (δηλ. το πραγματικό κόστος δανεισμού νοικοκυριών και επιχειρήσεων ήταν μικρότερο) περαιτέρω ενίσχυση δαπάνης και πληθωρισμού. Συνεπώς, αύξηση πλεονάσματος σε ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών Γερμανίας και αύξηση ελλειμμάτων στα ισοζύγια τρεχουσών συναλλαγών των χωρών της περιφέρειας της Ευρωζώνης αύξηση εξωτερικού χρέους των χωρών αυτών αύξηση ανησυχίας για το πώς θα δημιουργούσαν καθαρά εμπορικά πλεονάσματα για αποπληρωμή των ξένων πιστωτών τους. 18
4.1 (συνέχεια) Σχήμα 1: Ονομαστικές διαφορές επιτοκίων κρατικών ομολόγων σε σύγκριση με τη Γερμανία (Πηγή: ECB. Επιτόκια κρατικών ομολόγων δεκαετούς διάρκειας) 19
4.1 (συνέχεια) Σχήμα 2: Πραγματική ανατίμηση στην περιφέρεια Ευρωζώνης 20
4.1 (συνέχεια) Σχήμα 3: Αποκλίσεις πραγματικών επιτοκίων στην Ευρωζώνη 21
4.2 Η παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση (περίοδος 2007-2009) και η κρίση του ευρώ Ορισμένες τράπεζες αντιμετώπιζαν προβλήματα λόγω έκθεσης σε αμερικανική κτηματαγορά και ευρωπαϊκές κτηματαγορές που κατέρρεαν. Τέλος 2008: εμφανή τα δημοσιονομικά προβλήματα της Ελλάδας ανησυχία στις αγορές. Οκτώβριος 2009: εκλογή νέας κυβέρνησης στην Ελλάδα (ΠΑ.ΣΟ.Κ) που ανακοίνωσε ότι το δημοσιονομικό έλλειμμα κινείται στο 12,7% του ΑΕΠ (υπερδιπλάσιο του ποσοστού που είχε ανακοινώσει η προηγούμενη κυβέρνηση). Οι κάτοχοι ελληνικών ομολόγων άρχισαν να ανησυχούν για τη δυνατότητα της Ελλάδας να περιορίσει το τεράστιο έλλειμμά της και να εξυπηρετήσει τις δανειακές υποχρεώσεις της. Δεκέμβριος 2009: υποβάθμιση των ελληνικών κρατικών ομολόγων από όλους τους οίκους πιστοληπτικής αξιολόγησης (ραγδαία άνοδος των αποδόσεων τους βλ. Σχήματα 1 και 4). 22
4.2 (συνέχεια) 23
4.2 (συνέχεια) Αρχές 2010: δημοσιονομικές περικοπές και αύξηση φόρων από ελληνική κυβέρνηση, νέες υποβαθμίσεις και αύξηση κόστους δανεισμού της Ελλάδας. Ανησυχία επενδυτών ότι και άλλες ελλειμματικές χώρες θα αντιμετώπιζαν τα ίδια προβλήματα αύξηση κόστους δανεισμού Ιρλανδίας, Πορτογαλίας, Ισπανίας, και Ιταλίας (βλ. Σχήμα 1). Κατάρρευση διεθνών χρηματιστηρίων λόγω αυξημένης πιθανότητας μιας εκτεταμένης χρηματοπιστωτικής κρίσης στην Ευρωζώνη. Μάιος 2010: Συμφωνήθηκε το Πρώτο Πρόγραμμα Διάσωσης της Ελλάδας ( 80 δισ. από τις λοιπές 15 χώρες-μέλη της Ευρωζώνης και 30 δισ. από ΔΝΤ, διάρκεια: Μάιος 2010 Ιούνιος 2013), με δημοσιονομική προσαρμογή, ιδιωτικοποιήσεις και διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις. Η Ελλάδα εντάχθηκε στο Ευρωπαϊκό Ταμείο Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας (European Financial Stability Facility - EFSF). Το EFSF ήταν προσωρινό και αντικαταστάθηκε από τον (μόνιμο) Ευρωπαϊκό Μηχανισμό Σταθερότητας (European Stability Mechanism - ESM) τον Οκτώβριο του 2012. Η ελληνική κυβέρνηση εφάρμοσε πλήρως τις περικοπές δαπανών και τις αυξήσεις φόρων, αλλά επέδειξε σημαντική αδράνεια στις διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις (άνοιγμα κλειστών επαγγελμάτων, απελευθέρωση αγοράς εργασίας κλπ.) και τις ιδιωτικοποιήσεις. 24
4.2 (συνέχεια) Για αποφυγή τραπεζικού πανικού και στήριξη των τιμών των περιουσιακών στοιχείων που διέθεταν οι ευρωπαϊκές τράπεζες, η ΕΚΤ άρχισε να αγοράζει τα ομόλογα των προβληματικών χωρών της Ευρωζώνης, με συνέπεια να κατηγορηθεί για παραβίαση της Συνθήκης του Μάαστριχτ. Το δημόσιο χρέος των χωρών της Ευρωζώνης είχε αυξηθεί σημαντικά, εν μέρει λόγω της ανάγκης των κυβερνήσεων να στηρίξουν τις αδύναμες τράπεζές τους (βλ. Σχήμα 5). Από την άλλη πλευρά, η επικίνδυνη αύξηση του δημόσιου χρέους υπέσκαψε τη φερεγγυότητα των τραπεζών: οι τράπεζες είχαν επενδύσει σε ομόλογα των χωρών τους, και όταν οι τιμές των ομολόγων έπεσαν, τα περιουσιακά στοιχεία και τα ίδια κεφάλαια των τραπεζών μειώθηκαν. Θηλιά θανάτου: αμφίδρομη ανατροφοδότηση μεταξύ αδύναμου τραπεζικού συστήματος και κυβέρνησης με προβλήματα δανεισμού ιδιωτικά κεφάλαια φεύγουν από τράπεζες χωρών όπου ο δημόσιος τομέας έχει προβλήματα δανεισμού. Για αποτροπή κατάρρευσης των τραπεζών στις χώρες αυτές, η ΕΚΤ ήταν αναγκασμένη να παράσχει διευκολύνσεις δανεισμού έσχατης προσφυγής σε μεγάλη κλίμακα. 25
4.2 (συνέχεια) Σχήμα 5: Το δημόσιο χρέος στην περιφέρεια της Ευρωζώνης 26
4.2 (συνέχεια) Τέλος του 2010: η Ιρλανδία διαπραγματεύτηκε με την τρόικα (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, ΔΝΤ, ΕΚΤ) δάνειο ύψους 67,5 δισ. Μάρτιος 2011: αποφασίζεται ότι για το δάνειο που έλαβε η Ελλάδα, το επιτόκιο θα μειωθεί κατά 1% και θα επεκταθεί ο χρόνος αποπληρωμής του στα 7,5 χρόνια. Μάιος 2011: η Πορτογαλία διαπραγματεύτηκε με την τρόικα δάνειο ύψους 78 δισ. Αύγουστος 2011: η Ελληνική οικονομία βρίσκεται εκτός στόχων καθώς παρατηρείται αύξηση δαπανών και υστέρηση εσόδων. Το αποτέλεσμα ήταν να ληφθούν νέα συμπληρωματικά μέτρα. Μια αθέτηση πληρωμών (χρεοκοπία) από την Ελλάδα ήταν πολύ πιθανή καθώς δεν μπορούσε να τυπώσει δικό της νόμισμα. Η πιθανότητα χρεοκοπίας θέτει σε λειτουργία μια αυτοεκπληρούμενη διαδικασία: αν οι αγορές αναμένουν αθέτηση πληρωμών, θα χρεώνουν τη δανειζόμενη χώρα με πολύ υψηλά επιτόκια, με αποτέλεσμα η χώρα (αν δεν προβεί σε επαρκή G ή/και Τ) να μην μπορεί να εξυπηρετήσει τις δανειακές της υποχρεώσεις και να χρεοκοπήσει. 27
4.2 (συνέχεια) Δεύτερο μισό του 2011: απότομη αύξηση των επιτοκίων των ομολόγων της Ιταλίας (μεγάλη χώρα με δημοσιονομικά προβλήματα που ήταν δύσκολα αντιμετωπίσιμα). Οκτώβριος 2011: αποφασίζεται (α) «κούρεμα» κατά 53,5% του Ελληνικού χρέους προς ιδιώτες (Private Sector Involvement - PSI), (β) νέο πακέτο βοήθειας προς την Ελλάδα (Δεύτερο Πρόγραμμα Διάσωσης) ύψους 130 δισ. (από EFSF και ΔΝΤ, διάρκεια: έτος 2012 έως τέλη Ιουνίου 2015), και (γ) ανακεφαλαιοποίηση των ελληνικών τραπεζών με ποσό ύψους 30 δισ. Νοέμβριος 2011: νέα κυβέρνηση συνεργασίας ΠΑΣΟΚ, ΝΔ και ΛΑΟΣ. Φεβρουάριος 2012: συμφωνείται το Δεύτερο Πρόγραμμα Διάσωσης της Ελλάδας, το PSI και η ανακεφαλαιοποίηση ελληνικών τραπεζών, που συνοδεύτηκε από νέες δημοσιονομικές και διαρθρωτικές παρεμβάσεις και από πρόγραμμα ιδιωτικοποιήσεων. Μάιος-Ιούνιος 2012: διπλές εκλογές, με αποτέλεσμα να προκύψει κυβέρνηση συνεργασίας ΝΔ, ΠΑΣΟΚ και ΔΗΜΑΡ. Ιούνιος 2012: έγκριση δανείου 100 δισ. από ESM προς Ισπανία. Ιούνιος 2012: Οι ηγέτες της ΕΕ ζήτησαν από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να ετοιμάσει το προσχέδιο ενός Ενιαίου Εποπτικού Μηχανισμού ΕΕΜ (Single Supervisory Mechanism SSM), που θα ήταν αρμόδιος για την εποπτεία των τραπεζών της Ευρωζώνης. 28
4.2 (συνέχεια) Σεπτέμβριος 2012: η Ευρωπαϊκή Επιτροπή πρότεινε τη δημιουργία του SSM, ως μια υπερεθνική τραπεζική εποπτική αρχή που θα εξασφαλίζει την ευρωστία του τραπεζικού τομέα της ΕΕ, και του Ενιαίου Μηχανισμού Εξυγίανσης ΕΜΕ (Single Resolution Mechanism SRM) που είναι ένα σύστημα σε επίπεδο ΕΕ για την εξυγίανση μη-βιώσιμων χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων. Οι ηγέτες της Ε.Ε. προσυπέγραψαν την ίδρυση του SSM τον Δεκέμβριο του 2012, ο οποίος έχει την έδρα του στην ΕΚΤ. Σεπτέμβριος 2012: ο διοικητής της ΕΚΤ Μάριο Ντράγκι έδωσε στη δημοσιότητα το Πρόγραμμα Επαναγοράς Ομολόγων, σύμφωνα με το οποίο η ΕΚΤ θα αγόραζε κρατικά ομόλογα, ενδεχομένως και απεριόριστα, για να αποτρέψει τη μεγάλη άνοδο των επιτοκίων εντός της Ευρωζώνης. 1 Μαρτίου 2013: Τέθηκε σε ισχύ η Συνθήκη Δημοσιονομικής Σταθερότητας (ΣΔΣ) για τις χώρες της Ευρωζώνης. Η ΣΔΣ απαιτεί μεγαλύτερη δημοσιονομική πειθαρχία και κρατικούς προϋπολογισμούς σχεδόν ισοσκελισμένους. Μάιος 2013: έγκριση δανείου 10 δισ. από ESM και ΔΝΤ προς Κύπρο. Απρίλιος 2014: η Ελλάδα επιστρέφει στις διεθνείς αγορές με έκδοση 5-ετούς ομολόγου. Το ετήσιο επιτόκιο διαμορφώθηκε στο 4,95% και το Ελληνικό Δημόσιο άντλησε το ποσό των 3 δισ. (το Ελληνικό Δημόσιο ζητούσε 2,5 δισ., ενώ οι αρχικές προσφορές έφτασαν τα 20 δισ.). 29
4.2 (συνέχεια) Από Σεπτέμβριο του 2014, το ετήσιο επιτόκιο του ελληνικού 10-ετούς ομολόγου παρουσιάζει ανοδική πορεία, κυρίως λόγω της πολιτικής αναταραχής και της πιθανότητας διεξαγωγής πρόωρων εκλογών. Ιανουάριος 2015: εκλογές και δημιουργία κυβέρνησης συνεργασίας μεταξύ ΣΥΡΙΖΑ και ΑΝΕΛ. Η νέα κυβέρνηση διαπραγματεύεται με τους Ευρωπαϊκούς Θεσμούς και το ΔΝΤ για νέα χρηματοδότηση της Ελληνικής οικονομίας. Συνοπτικά, η διαπραγμάτευση καταλήγει στην προκήρυξη δημοψηφίσματος στις 28/06/2015 και το συνακόλουθο κλείσιμο των τραπεζών με την ταυτόχρονη επιβολή περιορισμών στην κίνηση κεφαλαίων. Αύγουστος 2015: υπογραφή του Τρίτου Προγράμματος Διάσωσης της Ελλάδας ( 86 δισ. από ESM, για τα έτη 2015-2018), με νέα δημοσιονομική προσαρμογή (κυρίως με τη μορφή της αύξησης φόρων) και νέο πρόγραμμα ιδιωτικοποιήσεων. Σημείωση: Πληροφορίες για την χρηματοδοτική βοήθεια προς την Ελλάδα μπορείτε να βρείτε στην ακόλουθη ιστοσελίδα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής: http://ec.europa.eu/economy_finance/assistance_eu_ms/greek_loan_facili ty/index_en.htm 30
4.3 Το Πρόγραμμα Ποσοτικής Χαλάρωσης Τον Ιανουάριο του 2015 τέθηκε σε εφαρμογή από την ΕΚΤ το Πρόγραμμα Ποσοτικής Χαλάρωσης (Quantitative Easing - QE). Η ΕΚΤ αγοράζει κρατικά ομόλογα από τις Κεντρικές Τράπεζες των χωρών-μελών της Ευρωζώνης, ελπίζοντας ότι στη συνέχεια οι εμπορικές τράπεζες θα χρηματοδοτήσουν επιχειρήσεις και νοικοκυριά. Αρχικά, αποφασίστηκε ότι το πρόγραμμα QE της ΕΚΤ θα έληγε τον Σεπτέμβριο του 2016. Τελικά, επεκτάθηκε μέχρι τον Μάρτιο του 2017. Οι μηνιαίες αγορές περιουσιακών στοιχείων φτάνουν τα 80 δισ., ενώ η συνολική αξία των περιουσιακών στοιχείων που πρόκειται να αγοραστεί από την ΕΚΤ φτάνει τα 1,74 τρισ. Η Ελλάδα δεν συμμετέχει προς το παρόν στο πρόγραμμα QE καθώς βρίσκεται σε αξιολόγηση σχετικά με την εφαρμογή των μέτρων που απορρέουν από το Τρίτο Πρόγραμμα Διάσωσης. Με βάση τις δηλώσεις του Ντράγκι, η ΕΚΤ δεν μπορεί να δώσει αυτή τη στιγμή ένα «ακριβές χρονοδιάγραμμα» για το πότε, ενδεχομένως, θα αρχίσει τις αγορές ελληνικού χρέους. 31
4.4 Οι προσπάθειες για Τραπεζική Ένωση Ιανουάριος 2016: Τραπεζική Ένωση (ο SSM βρίσκεται σε πλήρη λειτουργία από τον Νοέμβριο 2014, και ο SRM από τον Ιανουάριο 2016). Οι στόχοι της Τραπεζικής Ένωσης είναι: Να εξασφαλισθεί ότι οι τράπεζες είναι ισχυρές και ικανές να αντιμετωπίσουν οποιαδήποτε χρηματοπιστωτική κρίση στο μέλλον. Να προληφθούν καταστάσεις όπου για τη διάσωση προβληματικών τραπεζών χρησιμοποιούνται χρήματα των φορολογουμένων (σε περίπτωση κατάρρευσης μια τράπεζας, οι πρώτοι που θα επωμιστούν το κόστος είναι οι μέτοχοι της, στη συνέχεια οι ομολογιούχοι και τέλος οι καταθέτες με καταθέσεις πάνω από 100.000. Καταθέσεις μέχρι 100.000 είναι διασφαλισμένες). Να μειωθεί ο κατακερματισμός της αγοράς μέσω της εναρμόνισης των κανόνων του χρηματοπιστωτικού τομέα Να ενισχυθεί η δημοσιονομική σταθερότητα στην Ευρωζώνη και την ΕΕ συνολικά. Στην Τραπεζική Ένωση συμμετέχουν όλα τα κράτη της Ευρωζώνης και όσα από τα υπόλοιπα κράτη της ΕΕ επιλέγουν να συμμετάσχουν. Σημείωση: Πληροφορίες για την Τραπεζική Ένωση μπορείτε να βρείτε στην ακόλουθη ιστοσελίδα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής: http://ec.europa.eu/finance/general-policy/banking-union/index_en.htm 32