ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΑ ΡΕΥΜΑΤΑ ΚΑΙ ΣΧΟΛΕΣ Παρουσιάζονται συνοπτικά τα βασικά καλλιτεχνικά και διανοητικά ρεύματα, με τα κύρια χαρακτηριστικά τους, που επηρέασαν τη λογοτεχνική δημιουργία. Επίσης, γίνεται μία σύντομη παρουσίαση μερικών κύριων λογοτεχνικών "Σχολών" που εμφανίστηκαν στον ελληνικό χώρο, έπαιξαν σημαντικό ρόλο στο χώρο της λογοτεχνίας και σχετίζονται άμεσα με τα κείμενα που παρουσιάζει το σχολικό βιβλίο. Πριν από όλα αυτά όμως, πρέπει να γίνει κατανοητή η διάκριση ανάμεσα στους δύο όρους «ρεύμα» και «σχολή». Ρεύμα: Χαρακτηρίζει μία τάση, κυρίαρχη ή όχι, η οποία εμφανίστηκε κάποια στιγμή και όχι μία οργανωμένη ομάδα καλλιτεχνών. Δεν υπάρχει το στοιχείο της συνειδητής κοινής δράσης από μία ομάδα ανθρώπων. Συγγενικός όρος θεωρείται αυτός της περιόδου. Σχολή: Ορισμένος αριθμός ανθρώπων που δρουν και δημιουργούν συνειδητά ως οργανωμένη ομάδα. Τους συνδέουν μεταξύ τους συνήθως τα στοιχεία της ηλικίας, κοινών εμπειριών και κοινών απόψεων πάνω στα ζητήματα της τέχνης και όχι μόνο. Με το ίδιο περίπου νόημα χρησιμοποιείται και ο όρος γενιά. Θα πρέπει, βέβαια, πάντα να έχουμε υπόψη μας πως το γεγονός ότι μερικοί λογοτέχνες εντάσσονται σε ένα ρεύμα ή μία σχολή δε σημαίνει και απόλυτη ομοιομορφία στο έργο τους. Κοινά στοιχεία υπάρχουν στη δημιουργία τους, αλλά η αυτονομία του καθενός είναι δεδομένη. Όλες αυτές οι κατατάξεις και οι ομαδοποιήσεις άλλωστε εξυπηρετούν πρώτα απ' όλα πρακτικούς σκοπούς των μελετητών και δεν μπορούν να έχουν απόλυτο χαρακτήρα, γιατί τότε εμπεριέχεται ο κίνδυνος να καταστούν απλουστευτικές. Τα βασικότερα ρεύματα που έπαιξαν σημαντικό ρόλο στο χώρο της λογοτεχνίας είναι τα ακόλουθα: 1. Κλασικισμός: Στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία τα κλασικιστικά στοιχεία είναι έντονα από την περίοδο της Αναγέννησης ως και τον 18 αιώνα. Χαρακτηριστικά του είναι: Η προσπάθεια μίμησης ή επιστροφής σε παλαιότερα πρότυπα, που θεωρούνται κλασικά, ελληνικά ή ρωμαϊκά, η τάση για μίμηση και προσέγγιση του κλασικού. Η μίμηση στη συγκεκριμένη περίπτωση σημαίνει χρησιμοποίηση θεμάτων και όλων των άλλων χαρακτηριστικών, που θεωρούνται κλασικά. Στο επίκεντρο των έργων αυτών βρίσκεται ο άνθρωπος, που αντιμετωπίζεται ως ιδανικό, ως πρότυπο και όχι ως πρόσωπο καθημερινό. Το συναίσθημα υποτάσσεται στη λογική και προτάσσονται υψηλές έννοιες και αφηρημένες ιδέες, όπως η ελευθερία, η ισότητα κ.λπ. Και στη μορφή των κειμένων αυτών αποφεύγεται καθετί το πεζό και το τετριμμένο, όπως επίσης οι υπερβολές και τα πολλά εκφραστικά μέσα. Το ύφος είναι λιτό, αλλά ταυτόχρονα αυστηρό και υψηλό. 2. Ρομαντισμός: Ένα από τα σημαντικότερα κινήματα όλων των εποχών κι όχι απλά ρεύμα, καθώς ξέφυγε από το χώρο της τέχνης και διαμόρφωσε μία στάση ζωής. Κυριάρχησε στην αγγλική, τη γαλλική και τη γερμανική λογοτεχνία από τα τέλη του 18 ου αιώνα ως τα μέσα του 19 ου. Σημαντικοί εκπρόσωποι ήταν οι P. Β. Shelley, Byron, V. Hugo, Chateaubriand, Fr. Schiller, Goethe κ.α. Στην Ελλάδα το ρεύμα κυριάρχησε μεταξύ 1830-1880, επηρεάστηκε από τον ευρωπαϊκό χώρο, αλλά σύντομα παρασύρθηκε σε μεγαλοστομία, σε επιτηδευμένο συναισθηματισμό και μελαγχολία. Την πιο επιτυχημένη εκμετάλλευση ρομαντικών στοιχείων τη συναντάμε στον Κάλβο, τον Σολωμό, γενικότερα στην "Επτανησιακή Σχολή" και όχι στους παραδοσιακούς Φαναριώτες ή την "Παλαιά Αθηναϊκή Σχολή". 1 Τα βασικά γνωρίσματα του ρομαντισμού είναι τα ακόλουθα: Σύγκρουση με το ορθολογικό πνεύμα του κλασικισμού και του διαφωτισμού. Αμφισβήτηση της τυποποίησης, της παράδοσης, των ηθικών αξιών του κλασικού παρελθόντος. 1 Λόγιοι και λογοτέχνες που στράφηκαν στον ρομαντισμό, αλλά μέσω του γλωσσικού αρχαϊσμού. Δεν οικειοποιήθηκαν την ανανεωτική δύναμη του ρεύματος αυτού. Το ύφος ήταν πομπώδες και χαλαρό, ενώ η ατμόσφαιρα μοιρολατρική και επιτηδευμένα απαισιόδοξη. [1]
Κυρίαρχη θέση δίνεται στο συναίσθημα, στο ερωτικό στοιχείο και στη διαίσθηση του δημιουργού. Φαντασία, παράδοξο, μυστηριώδες, όνειρο και υπερφυσικό είναι στοιχεία που αφθονούν στο ρομαντισμό. Επιμονή στο "εγώ" του δημιουργού ή του ήρωα. Έντονο το στοιχείο της φυσιολατρίας. Άλλα αγαπημένα μοτίβα είναι ο Θεός, η περιπέτεια, ο αγώνας για την ελευθερία, ο ηρωισμός, ο θάνατος. Νοσταλγική διάθεση για το παρελθόν (όχι της κλασικής αρχαιότητας) και ωραιοποίησή του. Υπερβολές και εξιδανικεύσεις είναι συχνές. Μελαγχολία και απαισιόδοξος τόνος. Τα ρομαντικά έργα συνήθως έχουν δυσάρεστο τέλος. Η εικόνα γίνεται βασικό συστατικό ενός ρομαντικού έργου. Δημιουργία υποβλητικού σκηνικού (φεγγαρόλουστα τοπία, ερείπια κ.α.) Λόγος χειμαρρώδης, πληθώρα εκφραστικών μέσων. Στην έκφραση συχνά αντλούνται στοιχεία από τη γλώσσα του λαού. 3. Παρνασσισμός: Λογοτεχνικό -κατά βάση ποιητικό- κίνημα που εμφανίστηκε στα μέσα του 19 ου αι. στη Γαλλία ως αντίδραση στο ρομαντισμό και η ονομασία αυτή οφείλεται σε μία Ανθολογία, που έφερε τον τίτλο «Σύγχρονος Παρνασσός». Βασικά χαρακτηριστικά του παρνασσισμού: Σημειώνεται στροφή σε θεματολογία προερχόμενη για ακόμη μία φορά από τους κλασικούς πολιτισμούς της αρχαιότητας, είτε από το χώρο της ιστορίας είτε από αυτόν της μυθολογίας. Πρόκειται για μία προσπάθεια ανεύρεσης της ισορροπίας μετά τα συναισθηματικά -συχνά χωρίς μέτρο- ξεσπάσματα του ρομαντισμού. Βασικό γνώρισμα είναι η λιτή έκφραση, η ακριβολογία και η απουσία της υπερβολής και των εξάρσεων. Η έμφαση δίνεται στη λεπτομέρεια, εκφράζοντας έτσι το επιστημονικό πνεύμα της εποχής. Οι ποιητές θέλουν να εκφράσουν την ηρεμία και την απάθεια. Ως προς την εξωτερική τους εικόνα, τα ποιήματα της τεχνοτροπίας αυτής είχαν να παρουσιάσουν ιδιαίτερα επιμελημένη μορφή, ο στίχος ήταν ηχηρός, άψογος μετρικά, με ομοιοκαταληξία, άρα ήταν έντονο το στοιχείο της μουσικότητας. Οι δημιουργοί πιστεύουν πως ένα ποίημα πρέπει να έχει την ομορφιά και την τελειότητα ενός αγάλματος. Η εμμονή όμως στην ακριβολογία και στην τεχνική αρτιότητα σε ορισμένες περιπτώσεις στερούσε από τα ποιήματα τη ζωντάνια και την γνησιότητα του συναισθήματος. Στην Ελλάδα ο παρνασσισμός υιοθέτησε τη δημοτική γλώσσα. 4. Ρεαλισμός: Ρεύμα που εμφανίζεται στα μέσα του 19 ου αι. στο χώρο της τέχνης, ενώ στο χώρο της λογοτεχνίας η τάση αυτή εμφανίζεται στη Γαλλία με κυριότερο εκφραστή τον Γ. Φλομπέρ (Gustave Flaubert). Άλλοι γνωστοί εκφραστές του συγκεκριμένου ρεύματος ήταν ο Μπαλζάκ, ο Τολστόι, ο Ντοστογιέφσκι και στην Ελλάδα ο Παπαδιαμάντης, ο Ξενόπουλος, ο Θεοτόκης. Κύρια γνωρίσματα του ρεαλισμού είναι: Πιστή απόδοση της πραγματικότητας, όπως τη βιώνει βέβαια ο ίδιος ο δημιουργός. Αναπόφευκτα κάποιες φορές αυτός δεν μπορεί να μείνει ανεπηρέαστος από τις πεποιθήσεις του. Καλλιεργήθηκε κυρίως το είδος του μυθιστορήματος. Χαρακτηρίζεται από αληθοφάνεια και πειστικότητα, χωρίς συναισθηματικές εξάρσεις. Η φαντασία δεν αποκλείεται, αρκεί να μην αντιτίθεται στην αντικειμενική πραγματικότητα. Θέματα οικεία και συνηθισμένα, στο επίκεντρο τίθεται ο κοινός, καθημερινός άνθρωπος. [2]
Αποφεύγεται ο εντυπωσιασμός, οι εξιδανικεύσεις και οι ιδεαλιστικές προσεγγίσεις. Επιμονή στη λεπτομέρεια. Ύφος απλό, χωρίς πολλά στολίδια, κάποιες φορές φτάνει να είναι μονότονο. 5. Νατουραλισμός: Λογοτεχνικό κίνημα που εμφανίζεται στο τέλος του 19 ου αι. στη Γαλλία με εισηγητή του τον Emile Zola. Συνδέεται αποκλειστικά με την πεζογραφία και ειδικότερα με το μυθιστόρημα. Πρόκειται για την ακραία εκδοχή του ρεαλισμού. Βασικά του γνωρίσματα είναι τα ακόλουθα: Θέματα από την καθημερινή ζωή και πιστή, φωτογραφική αναπαράσταση της πραγματικότητας. Πολύ σκληρή κριτική στην κοινωνία της εποχής, καταγγέλλεται η κοινωνική εξαθλίωση. Υπερτονίζονται οι άσχημες καταστάσεις της ζωής. Απουσία κάθε διάθεσης ωραιοποίησης. Θέματα προκλητικά, προερχόμενα από το περιθώριο της κοινωνίας (ήρωες απόκληροι, καταπιεσμένοι ή θύματα της κοινωνίας). Ο άνθρωπος υποτάσσεται σε εξωτερικές δυνάμεις και συνθήκες, αλλά και σε εσωτερικές (καταβολές, κληρονομικότητα, ορμές). Εμφανίζεται δέσμιος των αδυναμιών και των παρορμήσεων του. Δεν έχει περιθώρια επιλογών. Καταγραφή πληθώρας λεπτομερειών, εξαντλητικές περιγραφές. Στην νεοελληνική λογοτεχνία στα τέλη του 19 ου αι. ο νατουραλισμός εντάσσεται στην ηθογραφία. Πιο αντιπροσωπευτικό δείγμα ήταν «Ο ζητιάνος» του Α. Καρκαβίτσα. 6.Συμβολισμός: Το 1886 στη Γαλλία δημοσιεύεται το μανιφέστο του συμβολισμού από το γάλλο ποιητή ελληνικής καταγωγής Jean Moreas (Ιωάννης Παπαδιαμαντόπουλος). Επηρέασε κυρίως το χώρο της ποίησης ως τις πρώτες δεκαετίες του 20 ου αιώνα. Σημαντικές μορφές του συμβολισμού ήταν οι Ch. Baudelaire, Ε. Allan Poe, P. Claudel, Τ. S. Eliot και P. Valery. Εμφανίστηκε ως αντίδραση τόσο στη φλυαρία του ρομαντισμού όσο και στον παρνασσισμό. Κύρια γνωρίσματα του είναι τα εξής: Η πραγματικότητα, έτσι όπως γίνεται αντιληπτή με τις αισθήσεις, δεν έχει καμία σημασία και αξία. Τα πράγματα αντιμετωπίζονται ως οι διαμεσολαβητές, ως τα σύμβολα, για να φτάσει κανείς στην αληθινή έκφραση ιδεών, συναισθημάτων και νοητικών καταστάσεων, δηλαδή στο χώρο του ασυνείδητου. Υπαινικτική χρήση της γλώσσας με αφθονία χρήσης εικόνων και μεταφορών. Αποφεύγεται η σαφήνεια, το νοηματικό περιεχόμενο χαλαρώνει. Η ποίηση απαλλάσσεται από κάθε φιλοσοφικό ή διδακτικό στοιχείο. Διάθεση ρεμβασμού και μελαγχολίας. Μορφολογικές καινοτομίες, στίχος σύντομος, ελεύθερος, χρήση πρωτότυπων σχημάτων λόγου. Χρήση ασύνδετων μεταξύ τους εικόνων. Μουσικότητα και υποβλητικός χαρακτήρας των ποιητικών στίχων. Με το συμβολισμό συνδέεται και η καθαρή ποίηση. Κοινά τους γνωρίσματα είναι: Πρωταρχικό στοιχείο δεν θεωρείται το νοηματικό περιεχόμενο των φράσεων, αλλά η μουσικότητα και η αίσθηση υποβλητικότητας. Εκφράζει κυρίως ψυχικές καταστάσεις. Τα αντικείμενα του εξωτερικού κόσμου από μόνα τους δεν έχουν κανένα ποιητικό ενδιαφέρον, παρά μόνο αν χρησιμοποιηθούν ως σύμβολα. Στην Ελλάδα κυριότερος εκπρόσωπος του συμβολισμού θεωρείται ο Κ. Χατζόπουλος προσπάθησε να εφαρμόσει τις αρχές του ρεύματος αυτού στο μυθιστόρημα του «Φθινόπωρο»). Ποιητές που επηρεάστηκαν ήταν οι Λ. Μαβίλης, I. Γρυπάρης, Κ. Παλαμάς, Μ. Μαλακάσης κ.α. Στους νεοσυμβολιστές κατατάσσονται οι Ν. Λαπαθιώτης, Τ. Άγρας, Μ. Πολυδούρη, Κ. Γ. Καρυωτάκης κ.α. Αυτοί κυρίως δρουν τη δεκαετία 1920-30 και [3]
αποδεσμεύονται από τη μεγαλοστομία και το ρητορισμό εκφράζουν τραυματικά συναισθήματα ο τόνος των έργων τους είναι χαμηλόφωνος και ιδιαίτερα μουσικός. 7. Υπερρεαλισμός: Πρόκειται για το σημαντικότερο και πιο ολοκληρωμένο κίνημα πρωτοπορίας. Γεννήθηκε στη Γαλλία ως προέκταση του ντανταϊσμού και του συμβολισμού. Το υπερρεαλιστικό μανιφέστο δημοσιεύθηκε το 1924 από τον Andre Breton, ενώ άλλοι βασικοί εκπρόσωποι του νεύματος ήταν οι P. Eliard, L. Aragon και Ph. Soupault. Στην Ελλάδα καλλιεργήθηκε από τους Ανδρ. Εμπειρίκο, Ν. Εγγονόπουλο, Ν. Γκάτσο, Οδ. Ελύτη κ.α., χωρίς όμως τις πολιτικές προεκτάσεις του κινήματος. Ο υπερρεαλισμός υιοθετήθηκε κυρίως στην ποιητική έκφραση. Τα βασικά του γνωρίσματα ήταν: Χρήση της φαντασίας, του ονείρου, του υποσυνείδητου. Ο άνθρωπος δεν πρέπει να μένει εγκλωβισμένος στην πραγματικότητα της συνείδησης, στο ρεαλισμό και την αληθοφάνεια (επηρεάστηκε ιδιαίτερα από τις ψυχαναλυτικές θεωρίες). Θέματα και εντυπωσιακές εικόνες που ξεφεύγουν από το χώρο της λογικής. Χρήση της αυτόματης γραφής (= ελεύθερη καταγραφή χωρίς προκαθορισμένο στόχο και χωρίς την επέμβαση της λογικής, αν και κάτι τέτοιο είναι αδύνατο). Ευρεία χρήση των συνειρμών. Σημαντική θέση δίνεται στο χιούμορ. Χρήση συμβόλων. Ελευθερία στον τρόπο έκφρασης, που είναι συχνά αντιποιητικός. Ελεύθερος στίχος, σπάσιμο κάθε παραδοσιακής στιχουργικής φόρμας. Συχνή απουσία των σημείων στίξης. Άλλα κυρίαρχα ρεύματα που έπαιξαν ρόλο στο χώρο της λογοτεχνίας ήταν: Εμπρεσιονισμός (Ιμπρεσιονισμός): Όρος που χρησιμοποιήθηκε κυρίως στο χώρο της ωγραφικής. Επιδιώκεται η αυθόρμητη και πηγαία έκφραση του συναισθηματικού κόσμου. Στη λογοτεχνία ο όρος χρησιμοποιήθηκε κυρίως για όσους χρησιμοποιούν την τεχνική του εσωτερικού μονολόγου. Αμφισβητεί τη δυνατότητα λεπτομερειακής ανάπλασης της πραγματικότητας, δηλαδή μία βασική αρχή του ρεαλισμού. Εξπρεσιονισμός: Καλλιτεχνικό ρεύμα που αναπτύχθηκε κυρίως στη Γερμανία στις τρεις πρώτες δεκαετίες του 20 ου αιώνα. Μαζί με τον υπερρεαλισμό, τον ντανταϊσμό και το φουτουρισμό ανήκει στην καλλιτεχνική πρωτοπορία των αρχών του 20 ου αι. Στο χώρο της λογοτεχνίας εμφανίστηκε ως αντίδραση στο ρεαλισμό, το νατουραλισμό και το συμβολισμό. Εκφράζει τη λαχτάρα για καθετί το νέο και την επανάσταση στο παραδοσιακό. Αρνείται την αληθοφάνεια και δεν επιδιώκεται η πιστή αναπαράσταση του εμπειρικού κόσμου. Αντίθετα εκφράζει εσωτερικά αισθήματα, ενώ ο κόσμος αποδίδεται, όπως εμφανίζεται στη φαντασία του δημιουργού. Θέμα του γίνεται η απόγνωση του ανθρώπου των μεγαλουπόλεων, η βία και ο πόλεμος. Ιδιαίτερη σημασία δίνεται στην κοινωνική διάσταση ενός έργου τέχνης. Τάση προς την υπερβολή, το λεξιλόγιο απελευθερώνεται από δεσμεύσεις, κυριαρχεί η εικόνα. Στην Ελλάδα το ρεύμα αυτό δεν ευδοκίμησε. Μοντερνισμός: Πνευματικό κίνημα (μέσα 19 ου αι. -1940) ενάντια στον παραδοσιακό αστικό πολιτισμό. Προτεραιότητα δίνεται στην υποκειμενική συνείδηση. Στην ποίηση κυρίαρχη είναι η διάλυση της παραδοσιακής μορφής και η διάθεση πειραματισμού, στο χώρο της πεζογραφίας αμφισβητείται η παραδοσιακή πλοκή και ον χρονολογικές και αιτιολογικές σχέσεις παρουσιάζονται με αυθαίρετη σειρά. Απουσιάζει ο παντογνώστης αφηγητής και τη θέση του παίρνουν οι αφηγητές-ήρωες με υποκειμενική οπτική γωνία. Η γλώσσα των κειμένων (ποιητικών και πεζών) εμφανίζει πολυσημία, χρησιμοποιούνται εικόνες, μεταφορές και σύμβολα. Προτεραιότητα δίνεται στην ενδοσκόπηση και στο στοχασμό. Από κάποιους μελετητές το κίνημα του μοντερνισμού δεν διαφοροποιείται από τα άλλα πρωτοποριακά ρεύματα (εξπρεσιονισμός, φουτουρισμός, υπερρεαλισμός), απλά θεωρούν πως πρόκειται για πιο "συντηρητική" εκδοχή τους. Άλλοι πάλι επισημαίνουν τη διαφοροποίηση ανάμεσα τους, καθώς ο μοντερνισμός πάντα διακήρυσσε την πίστη του στο [4]
ολοκληρωμένο έργο τέχνης, ενώ τα κινήματα της πρωτοπορίας απορρίπτουν την τέχνη ως αυτόνομο θεσμό και καταργούν τη διάκριση μεταξύ κοινού και δημιουργού. Φουτουρισμός: Το μανιφέστο του δημοσιεύθηκε στην Ιταλία το 1909 από τον ποιητή F. Τ. Marinetti. Ως ρεύμα συνδέεται κυρίως με τις εικαστικές τέχνες. Εκφράζει την αντίδραση προς καθετί το παραδοσιακό, υμνεί το μέλλον και τη δύναμη του τεχνολογικού πολιτισμού. Προωθείται ο ελεύθερος στίχος, η ανορθόδοξη σύνταξη, η τεχνική του κολλάζ. Προκλητική διάθεση που φτάνει στα όρια της περιφρόνησης του κοινού. Μετά το 1920 το κίνημα βρίσκεται σε κάμψη, ενώ συνδέθηκε με τον ιταλικό φασισμό. Στην πραγματικότητα δεν μπόρεσε να ξεφύγει εκτός Ιταλίας. Ντανταϊσμός: Γεννήθηκε κατά τον Α' Παγκόσμιο πόλεμο στη Ζυρίχη. Νέο ξεκίνημα μετά και πέρα από τον εξπρεσιονισμό και το φουτουρισμό. Εκφράζει την απέχθεια για τη φρίκη του πολέμου, διαπιστώνοντας πως κάθε παραδοσιακή αξία στη ζωή και στην τέχνη δεν μπόρεσαν να τον αποτρέψουν. Οι εκπρόσωποι του θεωρούσαν ότι ο κόσμος βρισκόταν σε ηθική παρακμή και πως το πνευματικό σύστημα είχε καταρρεύσει. Το όνομα είναι επιλεγμένο στην τύχη και δηλώνει το μηδενισμό. Θέλουν να καταστρέψουν την παραδοσιακή τέχνη και παιδεία και προτάσσουν την απόλυτη καλλιτεχνική ελευθερία. Βασικό χαρακτηριστικό είναι το βίαιο χιούμορ, η πρόκληση, ο εντελώς απρόσμενος συνδυασμός φράσεων, το παράλογο. Η δομή των έργων είναι αποσπασματική, και το περιεχόμενο σχεδόν ακατανόητο. Πρόκειται για μία "αισθητική αναρχία". Με το τέλος του πολέμου εξαπλώνεται, αλλά παράλληλα χάνει και την ορμή του και σταδιακά οδηγεί στον υπερρεαλισμό, την τελειότερη έκφραση της πρωτοπορίας. [5]