ΕΝΟΤΗΤΑ ΙΙΙ. ΓΕΩΜΕΤΡΙΑ ΜΟΡΦΗ ΧΩΡΟΣ Áεωµετρία Περίληψη Στην εργασία αυτή επιχειρείται µία φαινοµενολογική προσέγγιση της Γεωµετρίας (Husserl 2003) στην επινόηση και δηµιουργία αρχιτεκτονικών τόπων. Φαινο- µενολογική προσέγγιση σηµαίνει, ότι η Γεωµετρία αντιµετωπίζεται ως φαινόµενο πέρα από τους νόµους που διέπουν µια αυστηρή επιστήµη. Η βασική διαφορά µεταξύ αυστηρής επιστήµης και της φαινοµενολογικής προσέγγισής της έγκειται στο γεγονός ότι η καθαρή επιστήµη έχει ως στόχο την αφαίρεση της ανθρώπινης ύπαρξης από τους νόµους που την διέπουν, ενώ µία φαινοµενολογική προσέγγιση της επιστήµης έχει ως σηµείο αναφοράς την ανθρώπινη ύπαρξη, ως εδωνάείναι µέσα-στον-κόσµο, αυτό που ο Heidegger ονοµάζει da-sein, in-der-welt-sein (Heidegger 2006) και όχι µόνο το περιβάλλον όπως αναφέρει ο Noberg-Schultz (Noberg-Schultz 1976). Στο πέρασµα εποµένως από την επιστήµη της Γεωµετρίας στην δηµιουργία αρχιτεκτονικών τόπων, η φαινοµενολογική προσέγγιση της Γεωµετρίας είναι εκ των ων ουκ άνευ, εφόσον ο σκοπός της Αρχιτεκτονικής είναι να δηµιουργεί τόπους κατοικίας του ανθρώπου (Heidegger 1972) δηλαδή ιδίους τόπους νόησης και αίσθησης. Ο Heidegger υπενθυµίζει ότι ο νοήµων άνθρωπος είναι κατά πρώτον ένας κάτοικος (Heidegger 1989). Εποµένως η κατοικία είναι ο συµπλέκτης νόησης και αίσθησης που υλοποιείται από την αρχιτεκτονική. Η δηµιουργία αρχιτεκτονικού τόπου παρέχει οίκο έτσι ώστε να καταστεί η κατοικία µέριµνα για τον άνθρωπο. Σε αυτή την παλινδρό- µηση µεταξύ νόησης και αίσθησης, ο/η αρχιτέκτων καλείται να επιλέξει την αναλογία δύο τµηµάτων: νόησης κατοίκησης και κατοίκησης αίσθησης. Το σηµείο που θα επιλέξει να τοποθετήσει την κατοίκηση θα εξαρτηθεί από το τι είδους τόπο κατοίκησης θα θελήσει να επιτύχει (Τσίγκας 2012). Η σύµπλεξη νόησης και αίσθησης γίνεται πραγµατικότητα µε την βοήθεια της Γεωµετρίας που πρέπει να έχει την ικανότητα να αποκαλύπτει τον τόπο µέσω της δικής της αποκάλυψης ως φαινόµενο. Η Γεωµετρία καλείται να αναλάβει την µετατροπή των ιδεών σε µέσα-στον-κόσµο αίσθηση και εποµένως να άρει την ανωνυµία της µάζας για να ανακτήσει η ανθρώπινη ύπαρξη την επωνυµία του ενός µέσα-στον-κόσµο. Με την βοήθεια της θεωρίας του τόπου (Τσίγκας 2009) πραγµατοποιείται στην εργασία αυτή µια φαινοµενολογική προσέγγιση της επιστήµης της Γεωµετρίας και το πέρασµά της στην πρακτική της αρχιτεκτονικής. Το δοµικό στοιχείο στο πέρασµα αυτό είναι η µορφή, η οποία από νοητική µετατοπίζεται σε αισθητική σε µια διαδικασία από-συµβολοποίησης (de-sign process) τόπων κατοίκησης. Παραφράζοντας τον Cassierer ισχυριζόµαστε ότι η θεωρία του τόπου θα διευκολύνει και θα αναβαθµίσει την διαδικασία από-συµβολοποίησης. Η έρευνα και η δηµιουργία στην αρχιτεκτονική εντάσσονται στον κόσµο της ατοµικότητας και της διαφοροποίησης και η θεωρία του τόπου ενισχύει ένα µεθοδικό τρόπο αποκάλυψης νέων στοιχείων για την σύµπλεξη της επιστήµης της Γεωµετρίας µε την πρακτική της αρχιτεκτονικής. Λέξεις κλειδιά: Γεωµετρία φαινοµενολογία τόπος χώρος µορφή design Αλέξανδρος Τσίγκας Επίκουρος Καθηγητής, Τµήµα Μηχανικών Παραγωγής και ιοίκησης.π.θ., υποψ. ιδάκτωρ Τµήµατος Αρχιτεκτόνων Μηχανικών.Π.Θ. 525
Áεωµετρία Εισαγωγή Μία φαινοµενολογική προσέγγιση της Γεωµετρίας [1] στην επινόηση και δηµιουργία αρχιτεκτονικών τόπων σηµαίνει, ότι η Γεωµετρία αντιµετωπίζεται ως φαινόµενο πέρα από τους νόµους που διέπουν µια αυστηρή επιστήµη. Η βασική διαφορά µεταξύ αυστηρής επιστήµης και της φαινοµενολογικής προσέγγισής της έγκειται στο γεγονός ότι η καθαρή επιστήµη έχει ως στόχο την αφαίρεση της ανθρώπινης ύπαρξης από τους νόµους που την διέπουν, ενώ µία φαινοµενολογική προσέγγιση της επιστήµης έχει ως σηµείο αναφοράς την ανθρώπινη ύπαρξη, ως εδωνά-είναι µέσα-στον-κόσµο, αυτό που ο Heidegger ονοµάζει da-sein, in-der-welt-sein [2] και όχι µόνο το περιβάλλον όπως αναφέρει ο Noberg-Schultz [3]. Στο πέρασµα εποµένως από την επιστήµη της Γεωµετρίας στην δηµιουργία αρχιτεκτονικών τόπων, η φαινοµενολογική προσέγγιση της Γεωµετρίας είναι εκ των ων ουκ άνευ, εφόσον ο σκοπός της Αρχιτεκτονικής είναι να δηµιουργεί τόπους κατοικίας του ανθρώπου [4] δηλαδή ιδίους τόπους νόησης και αίσθησης. Ο Heidegger υπενθυµίζει ότι ο νοήµων άνθρωπος είναι κατά πρώτον ένας κάτοικος [5]. Εποµένως η κατοικία είναι ο συµπλέκτης νόησης και αίσθησης που υλοποιείται από την αρχιτεκτονική. Η θεωρία του τόπου [6, 7] παράγει ιδέες, σύµφωνα µε την σωκρατική ερµηνεία της λέξης του γνώθι σ εαυτόν. Ο Goethe [8], έδωσε διαφορετική ερµηνεία. εν καλεί για γνώση του εαυτού του µε την έννοια µιας µοναδικής θεώρησης, µιας ενδοσκόπησης του εγώ σε µια καθαρή δράση της σκέψης, απεναντίας σηµαίνει κάτι τελείως καινούργιο και µοναδικό για αυτόν. Αυτό το κάλεσµα σηµαίνει κυρίως: να γνωρίζεις το έργο σου και να γνωρίζεις τον εαυτόν σου στο έργο σου. Να γνωρίζεις τι κάνεις, έτσι ώστε να κάνεις ότι γνωρίζεις (αποκαλύπτειν και αποκαλύπτεσθαι). Παραφράζοντας τον Cassierer [9] στο θέµα αυτό, πιστεύουµε ότι η θεωρία του τόπου θα διευκολύνει και θα αναβαθ- µίσει την διαδικασία αποσηµειοποίησης (design process) τόπων. Η Γεωµετρία διαδραµατίζει τον βασικό παράγοντα στην εκτέλεση της διαδικασίας αυτής. Με την βοήθεια της θεωρίας του τόπου πραγµατοποιείται στην εργασία αυτή µια φαινοµενολογική προσέγγιση της επιστήµης της Γεωµετρίας για το πέρασµά της στην πρακτική της αρχιτεκτονικής. Το δοµικό στοιχείο στο πέρασµα αυτό είναι η µορφή, η οποία από νοητική µετατοπίζεται σε αισθητική σε µια διαδικασία απο-σηµειοποίησης (de-signprocess) τόπων κατοίκησης. Παραφράζοντας τον Cassierer ισχυριζόµαστε ότι η θεωρία του τόπου θα διευκολύνει και 526
ΕΝΟΤΗΤΑ ΙΙΙ. ΓΕΩΜΕΤΡΙΑ ΜΟΡΦΗ ΧΩΡΟΣ Áεωµετρία θα αναβαθµίσει την διαδικασία απο-σηµειοποίησης. Η έρευνα και η δηµιουργία στην αρχιτεκτονική εντάσσονται στον κόσµο της ατοµικότητας και της διαφοροποίησης και η θεωρία του τόπου ενισχύει ένα µεθοδικό τρόπο αποκάλυψης νέων στοιχείων για την σύµπλεξη της επιστήµης της Γεωµετρίας µε την πρακτική της αρχιτεκτονικής. Σύνοψη της θεωρίας του τόπου Η αρχιτεκτονική δηµιουργία και έρευνα εντάσσεται στον κόσµο της ατοµικότητας και της διαφοροποίησης και η θεωρία του τόπου ενισχύει ένα µεθοδικό τρόπο αποκάλυψης νέων στοιχείων για την ένωση της επιστήµης µε την πρακτική της αρχιτεκτονικής. Η θεωρία του τόπου θεµελιώθηκε µε την αναθεώρηση των ορισµών του χώρου, της µορφής και του τόπου σε σχέση µε την αρχιτεκτονική[6]. Οι έννοιες αυτές επεκτάθηκαν για να συµπεριληφθεί και η έννοια του κόσµου[7]. Κόσµος µε αυτή την έννοια, είναι το σύνολο όλων των σχέσεων της ύπαρξης του ανθρώπου µέσα-στον-κόσµο. Χώρος, είναι το υποσύνολο των σχέσεων µέσα στο κόσµο που περιορίζεται από ένα τέλος ή πέρας. Μορφή, είναι o πλαισιοθέτης (µετάφραση στα Ελληνικά της λέξης Gestell από τον Γ. Ξηροπαϊδη, ενός εκ των µελετητών των έργων του M. Heidegger) που καθιστά εφικτές τις σχέσεις στον χώρο για τη δηµιουργία τόπου. Eποµένως, τόπος είναι η συνάρτηση αποκάλυψης των σχέσεων (σ) της ύπαρξης του ανθρώπου µέσα-στο-κόσµο. Οι σχέσεις αυτές µπορούν να εκφρασθούν µε µαθηµατικό συµβολισµό ως ακολούθως: κόσµος Set of [σ1, σ2, σ3,,σn], χώρος Subset [Κόσµος], µορφή f (σ1, σ2, σ3,,σn) Τόπος(ι) fι (µορφή), ι ατοµικότητα του τόπου ηµιουργία τόπου σηµαίνει δηµιουργία χώρου ο οποίος µορφοποιείται από ένα σύνολο σχέσεων και αλληλεπιδράσεων που καλείται µορφή και αποκαλύπτει κάτι. Αυτό που αποκαλύπτεται µέσω του τόπου, είναι η µορφή, η οποία είναι ο σκελετός,το πλαίσιο ή το δοµικό θέµα του χώρου, για να χρησιµοποιήσουµε ένα όρο που δηµιουργήθηκε από τον Rudolf Arnheim στο βιβλίο του Εντροπία και Τέχνη [9]. Χωρίς την µορφή δεν υπάρχει χώρος. Ο Arnheim φτάνει σε παρόµοια συµπεράσµατα όταν γράφει: ο χώρος δεν υπάρχει µε κανένα τρόπο από µόνος του. ηµιουργείται από ένα συγκεκριµένο σύµπλεγµα φυσικών και τεχνητών αντικειµένων στα οποία συνεισφέρει ο/η αρχιτέκτων». Ωστόσο, το «πλαίσιο» ή το δοµικό θέµα του χώρου, σύµφωνα µε τον µεγάλο ψυχολόγο της τέχνης, εξαρτάται κάθε φορά από την σκέψη του δηµιουργού, του χρήστη ή του θεατή ενός αρχιτεκτονικού συµπλέγµατος, όπου κάθε ένας από αυτούς εγκαθιδρύει το δικό του χωρικό πλαίσιο ή δοµικό θέµα. Ενάντια σε αυτή την θεώρηση, ισχυριζόµαστε εδώ ότι η µορφή συνιστά το χωρικό πλαίσιο και είναι η µορφή η οποία αποκαλύπτει τον χώρο που έχει ως σκοπό της σύµφωνα µε την έννοια του πλαι- 527
Áεωµετρία σίοθέτη (Gestell) που επινοήθηκε από τον Heidegger [4]. Το δοµικό θέµα αποκτά πράγµατι την συγκεκριµένη ουσία όταν ο τόπος υλοποιείται και µόνο τότε αποκαλύπτεται η δοµή του τόπου. Η υπό εξέλιξη φύση των σχέσεων που θα οδηγήσει στην αποκάλυψη του τόπου, είναι σε συµφωνία µε την δυναµική φύση του δοµικού θέµατος. Αυτή η διαδικασία σταµατά όταν έχει επιτευχθεί η ισορροπία και το δοµικό θέµα έχει φτάσει στην τελική του κατάσταση. Σύµφωνα µε τον Heidegger, µόνο τότε συµπίπτουν ο τόπος και το εγώ. Είναι µόνο τότε που εικ. 1: τύπος για την δυναµική της αποκάλυψης του τόπου ο τόπος γίνεται συγκεκριµένος, όχι ως προϊόν της ελεύθερης βούλησης αλλά ως προϊόν µέριµνας αποκαλύπτοντας την ατοµικότητά του. Ο Arnheim [9] αναφέρεται στο δοµικό θέµα που αφορά σε υπάρχοντα αντικείµενα. Γράφει: «το δοµικό θέµα και αντιστοίχως η απορρέουσα τάξη είναι συνήθως εντελώς πολύπλοκη. Αυτό συµβαίνει στα περισσότερα έργα τέχνης. Ακούγοντας ένα κοµµάτι µουσικής ή παρατηρώντας ένα γλυπτό ή ένα πίνακα, είναι απαραίτητο να αναζητηθεί το δοµικό θέµα της εργασίας, ο σκελετός που κρατά το κλειδί του βασικού του νοήµατος». Στα ίδιο θέµα ο Arnheim προσθέτει: «το δοµικό θέµα πρέπει να συλληφθεί δυναµικά ως µορφή δυνάµεων και όχι ως µία διάταξη στατικών σχηµάτων». Το ίδιο ισχύει και µε το αρχιτεκτόνηµα. Προσαρµόζοντας την σύλληψη του Arnheim σχετικά µε το δοµικό θέµα στην εφαρµογή του φαινοµένου του τόπου, επινοήθηκε ένας τύπος µε σκοπό την αναπαράσταση της δυναµικής της αποκάλυψης του τόπου (Εικόνα 1). Σύµφωνα µε τον τύπο, η τελική κατάσταση της διαδικασίας φτάνει στον ορισµό του δοµικού θέµατος, δηλαδή στην µορφή του χώρου που είναι µια συνθήκη για την αποκάλυψη του τόπου. Ο τύπος περιλαµβάνει δύο βρόχους οι οποίοι έχουν αντίθετα πρόσηµα ανάδρασης. Ο ένας βρόχος, ο αριστερός αναπαριστά τις δυνάµεις της δηµιουργικής έντασης που οδηγούν στην σύλληψη του δοµικού θέµατος, µε βάση τις σχέσεις του τόπου που προσδιορίζονται από την συνάρτηση του τόπου και έχει θετικό πρόσηµο. Αυτός ο βρόχος αντισταθ- µίζεται από έναν άλλον που δείχνει την τάση µείωσης της δηµιουργικής έντασης για να οδηγήσει την διαδικασία στην αίσθηση ότι ο επιθυµητός τόπος απεκαλύφθη και ότι έχει αποκτήσει την ατοµικότητά του, µε βάση το ίδιο σύνολο σχέσεων που ορίζονται από την συνάρτηση του τόπου. Η ροή είναι συνεχής και σταθερή κατάσταση επιτυγχάνεται όταν οι δυνάµεις σε κάθε βρόχο ισορροπήσουν. Στην δηµιουργία αρχιτεκτονικού τόπου κατοίκησης, την θέση του δοµικού θέµατος αναλαµβάνει η Γεωµετρία και ο τύπος αναπαριστά την διεργασία της αποσηµειοποίησης (designprocess). 528
ΕΝΟΤΗΤΑ ΙΙΙ. ΓΕΩΜΕΤΡΙΑ ΜΟΡΦΗ ΧΩΡΟΣ Áεωµετρία Στην συνέχεια και σύµφωνα µε όσα αναφέραµε παραπάνω θα επιχειρηθεί µία φαινοµενολογική προσέγγιση της γεωµετρίας για την χρήση της στην επινόηση και δηµιουργία τόπων, αφού διερευνηθεί καταρχήν η προέλευση, η φύση και το τέλος της γεωµετρίας [7]. Το φαινόµενο της Γεωµετρίας Τα επόµενο φυσικό βήµα είναι να επισυνάψουµε και να αναθέσουµε την γεω- µετρία στον τόπο µε σκοπό την δηµιουργία κατοίκησης.η γεωµετρία είναι η βάση της αρχιτεκτονικής, χωρίς την οποία η αρχιτεκτονική δεν µπορεί να υπάρξει, ειδικά στην σύγχρονη εποχή. Αλλά ποια είναι η πραγµατική φύση της γεωµετρίας. Κατά την διάρκεια του 19ου αιώνα µελετήθηκε σε µεγάλη κλίµακα και έγιναν µεγάλες προσπάθειες να ανακαλυφθεί η πραγµατική φύση της γεωµετρίας που χρησιµοποιήθηκε από τους αρχιτέκτονες του µεσαίωνα. Ωστόσο πρέπει να ειπωθεί ότι ανακαλύφθηκε πολύ λίγη γεωµετρία. Ο John Harvey γράφει [10]: «οι συζητήσεις έγιναν πιο ασαφείς παρά ξεκαθάρισαν από την τεράστια σχετική βιβλιογραφία µε ένα πιθανό συµβολισµό, αριθµολογία, αριθ- µητική και αλγεβρική ανάλυση. Σχεδόν όλη αυτή βιβλιογραφία πρέπει να αγνοηθεί αναζητώντας τα εµπειρικά µέσα µε τα οποία οι αρχιτέκτονες επέτυχαν τα εντυπωσιακά τους αποτελέσµατα». Ο Ευκλείδης ενάντια στην τεχνολογία της πληροφορίας της σύγχρονης εποχής, θα συντηρήσει και θα διατηρήσει το µυστικό της φύσης της γεωµετρίας. Η φαινοµενολογία µπορεί να χρησιµοποιηθεί για την διερεύνηση της προέλευσης της φύσης και του τέλους ως σκοπού της γεωµετρίας. Το τρίπτυχο προέλευση, φύση και τέλος της γεωµετρίας είναι η αναγκαία και ικανή συνθήκη για τον ορισµό της ανθρώπινης ύπαρξης ως είναι-µέσα-στονκόσµο. Και οι τρείς πτυχές πρέπει να παραµένουν αδιαίρετα στον νου, όταν ο/η αρχιτέκτων δηµιουργεί τόπους για την ανθρώπινη ύπαρξη, είτε για τον άνθρωπο ως µονάδα ή ως κοινωνία. Ένωση της ύπαρξης του ανθρώπου µε τον τόπο είναι το προφανές αποτέλεσµα οποιασδήποτε αρχιτεκτονικής δράσης και η γεωµετρία είναι το µέσο για την επίτευξή του. Η προέλευση προηγείται στην ανάλυσή µας, ακολουθεί η φύση και η ανάλυση ολοκληρώνεται µε τον τέλος ως σκοπός της γεωµετρίας. Η προέλευση της γεωµετρίας Είναι η προέλευση της γεωµετρίας σηµαντική για την αρχιτεκτονική; Αυτή η ερώτηση πρέπει να απαντηθεί πριν εξετασθεί η αληθινή φύση της. Πολλοί θα ισχυρισθούν ότι αυτή είναι µια φιλοσοφική ερώτηση άσχετη προς την πράξη της αρχιτεκτονικής ειδικά στην σύγχρονη εποχή. Ωστόσο η συζήτηση παραµένει σχετικά µε το αν η γεωµετρία υπήρξε πάντα ως µία aeterna veritas, ως καθαρή γεωµετρία ανεξάρτητα από την χρήση της κατά την διαδικασία της 529
Áεωµετρία αρχιτεκτονικής δηµιουργίας. Είναι η γεωµετρία ήδη στον νου του ή της αρχιτέκτονα όταν συµβαίνει η µετουσίωση από τον χώρο των καταστάσεων στο αρχιτεκτονικό χώρο, τον χώρο του τόπου[11]; Η θέση µας είναι ότι η γεωµετρία υπάρχει µόνο σε σχέση µε την εµπλοκή του ανθρώπου στην σκέψη και την δηµιουργία ενός συγκεκριµένου τόπου και δεν υπάρχει ανεξάρτητα από την ανθρώπινη ύπαρξη. Αυτή η τοποθέτηση ευθυγραµµίζεται µε τον Husserl [1], όταν αυτός γράφει: «ο ανθρώπινος περιβάλλων κόσµος είναι στην ουσία του ο ίδιος, σήµερα και πάντα» και συνεχίζει: «µπορούµε συνεπώς να δείξου- µε επί του δικού µας, ιδίου περιβάλλοντος κόσµου, απλώς ψηλαφιστά και προκαταβολικά και κάνοντας µόνο κάποια βήµατα, αυτό που θα έπρεπε να µελετήσουµε εκ του εγγύς για το πρόβληµα της πρώτο-ίδρυσης (ως πρώτο-ίδρυσης που παρήγαγε ιδεατότητες) του νοηµατικού µορφώµατος γεωµετρία». Από αυτές τις προτάσεις συµπεραίνεται ότι η έννοια της γεωµετρίας είναι συνδεδεµένη µε αυτό τον ίδιον τον ανθρώπινο περιβάλλοντα κόσµο σήµερα και πάντα, υποστηρίζοντας την ιδέα της ύπαρξης της µιας και αδιαιρέτου γεωµετρίας. Ακολουθώντας τον Husserl, τώρα είναι δυνατόν να ορισθεί η σχέση µεταξύ προέλευσης και φύσης της γεωµετρίας. Η φύση της γεωµετρίας Η γεωµετρία υπάρχει µόνο σε σχέση µε τον άνθρωπο επιτρέποντας να µετρήσει και να συνδέσει τον εαυτόν του µε την γη και αντιστρόφως. Με αυτή την έννοια είναι µια γλώσσα η οποία µπορεί να µεταφράσει ή να µετατρέψει σχέσεις τόπου σε οπτικές και αισθητικές σχέσεις. Σχήµατα και σχέδια δεν υπάρχουν στην φύση και ως τέτοια δεν έχουν αντικειµενική ισχύ αυτά καθαυτά. Υπάρχουν µόνο υπό µορφή εννοιών, ιδεών (ειδών) ή σχέσεων. Ένα τετράγωνο, χάριν παραδείγµατος, υπάρχει πρώτα ως έννοια και κατόπιν ως σχήµα ή σχέδιο. Ως έννοια το τετράγωνο είναι µια ιδέα, ένα είδος µε γνωστά χαρακτηριστικά ορισµένα από τον Ευκλείδη. Η συνείδηση χρησιµοποιεί γεωµετρία για να συνδέσει το εδωνά-είναι (da-sein) µε την γη [2]. Η οπτική αίσθηση της γεωµετρίας είναι η µεταφορά ιδεών που περιλαµβάνονται στην διεργασία απόκτησης της αναγκαίας γνώσης στην αποκάλυψη ενός αρχιτεκτονήµατος. Οι σχέσεις του ανθρώπινης ύπαρξης προς την γη µπορούν µεταφερθούν µέσω του τόπου προς αντίστοιχα σχήµατα ή γεωµετρικά σχέδια. Η διεργασία σχεδιασµού (designprocess) συνδυάζει τόπους έως ότου ολοκληρωθεί το έργο σε ένα υπέρ-τόπο. Αν η γεωµετρία είναι µια γλώσσα για την µεταφορά των σχέσεων του τόπου της ανθρώπινης ύπαρξης ως προς την γη, τότε ποιός είναι το τέλος της (ο σκοπός) που την καθιστά απαραίτητη; Το τέλος της γεωµετρίας Ο Αριστοτέλης ορίζει ως εντελέχεια την κατάσταση στην οποία ένα ον ή πράγ- µα έχει αποκτήσει την τελική του µορφή που εµπεριέχει τον λόγο ή τον σκοπό 530
ΕΝΟΤΗΤΑ ΙΙΙ. ΓΕΩΜΕΤΡΙΑ ΜΟΡΦΗ ΧΩΡΟΣ Áεωµετρία της ύπαρξής του [12]. Ο λόγος ή σκοπός που εµπεριέχεται στην µορφή δεν είναι µόνο ο λόγος ή ο σκοπός του δηµιουργού, αλλά επίσης ο λόγος ή σκοπός του όντος ή πράγµατος να γίνει ότι ο δηµιουργός επιθυµεί ή έχει ως λόγο ή σκοπό να γίνει. Σύµφωνα µε τον Αριστοτέλη, η γέννηση, η ανάπτυξη, η τελειότητα και η φθορά του όντος ή του πράγµατος ανατίθενται στην εντελέχεια. Με βάση τον ορισµό του Αριστοτέλη, το τέλος (σκοπός) της γεωµετρίας είναι να ενδυναµώσει τον/την αρχιτέκτονα έτσι ώστε να φτάσει το αρχιτεκτόνηµα στην εντελέχεια του. Κατά την µετάβαση, από τον χώρο των καταστάσεων, τον χώρο της νόησης στον αρχιτεκτονικό χώρο τον χώρο του τόπου, ο/η αρχιτέκτων ακολουθεί ένα µονοπάτι όπου ένα σώµα γνώσης είναι απαραίτητο για να επιτρέψει να γίνει ο τόπος σταδιακά ότι ο δηµιουργός επιθυµεί να γίνει [11]. Φαίνεται ότι µέσω της γεωµετρίας, µια διαλεκτική δραστηριότητα κατά την διάρκεια της δηµιουργικής διαδικασίας λαµβάνει χώρα µεταξύ του/της αρχιτέκτονα από την µία πλευρά και του όντος ή πράγµατος της δηµιουργίας από την άλλη πλευρά, η οποία είναι και η κύρια αιτία αποκάλυψης του αρχιτεκτονήµατος. Αποκαλύπτω σηµαίνει αποκωδικοποιώ.de-sign σηµαίνει και ετυ- µολογικά µια δράση αποκωδικοποίησης, από-σηµείο-ποίησης της πραγµατικότητας που αποφαίνεται στον νου του/της αρχιτέκτονα και εξελίσσεται κατά την διάρκεια της διαδικασίας της δηµιουργίας. Γεωµετρία είναι ο ενδυναµωτής της επικοινωνίας µεταξύ του κόσµου των ιδεών και του κόσµου των αισθήσεων, µια διαδικασία την οποία ο Αριστοτέλης αποκάλεσε µέθεξη. Ως συνέπεια του ανωτέρω συλλογισµού, µπορεί να λεχθεί ότι η εντελέχεια του έργου αρχιτεκτονικής επιτυγχάνεται µέσω της µέθεξης που παραδίδεται µέσω της γεωµετρίας. Ποια όµως µπορεί να είναι η αιτία της αποξένωσης της γεωµετρίας από τον σκοπό αυτό δια µέσου των αιώνων; Η αποξένωση της γεωµετρίας Το µονοπάτι των ιδεών και το µονοπάτι των αισθήσεων συµβαδίζουν ισχυρίζεται ο Heidegger[5]. Οι ιδέες πρέπει να συλλαµβάνονται ως µέριµνα και όχι ως εξουσία. Η γεωµετρία, της οποίας το τέλος (σκοπός) είναι η ένωση του νοητού µε το αισθητό, κατέληξε στην εξουσία, λόγω ενός βάναυσου διαχωρισµού του νοητού από το αισθητό, γεγονός που συνέβη κατά την διάρκεια του ιαφωτισµού. Με την σταδιακή κυριαρχία του νου επί της φύσης, η γεωµετρία απώλεσε την σχέση της µε τον κόσµο των αισθήσεων. Η λογικό-µαθηµατική τυποποίηση µετέτρεψε την γεωµετρία σε καθαρή επιστήµη. Η διαδικασία τελείωσε µε την υποτέλεια των ιδεών στην µαθηµατική τυποποίηση και την γεωµετρία να γίνεται ένας τοµέας των µαθηµατικών. Με αυτόν τον τρόπο η γεωµετρία άλλαξε κατεύθυνση, προσαρµόσθηκε και συνήθισε στην αποµόνωση την οποία τα σύγχρονα µαθηµατικά της προετοίµασαν. Η τεχνολογία της πληροφορίας αυτοµατοποίησε την τυποποιηµένη γεωµετρία και µε αυτόν τον τρόπο ο άνθρωπος αποσπάσθηκε εντελώς από τον τόπο του γίνεται έτσι άτοπος και οδηγείται νοµοτελειακά στην ανωνυµία της µάζας. Ο Heidegger [5], υπενθυ- 531
Áεωµετρία µίζει ότι ο νοήµων άνθρωπος είναι κατά πρώτον ένας κάτοικος. Εποµένως η κατοικία είναι ο συµπλέκτης νόησης και αίσθησης που γίνεται εφικτή από την αρχιτεκτονική. Η δηµιουργία αρχιτεκτονικού τόπου παρέχει οίκο έτσι ώστε να καταστεί η κατοικία µέριµνα για τον άνθρωπο. Η γεωµετρία καλείται να αναλάβει την µετατροπή των ιδεών σε µέσα-στον-κόσµο αίσθηση και εποµένως να άρει την ανωνυµία της µάζας για να ανακτήσει η ανθρώπινη ύπαρξη την επωνυµία του ενός. Όταν η γεωµετρία χάνει την σχέση της µε την ανθρώπινη ύπαρξη εκπίπτοντας στον εικονικό κόσµο της πληροφορίας, τότε χάνει το ανθρώπινο µέτρο. Στην περίπτωση αυτή η αρχιτεκτονική κινδυνεύει να µεταχειρισθεί την ανθρώπινη φύση ως αντικείµενο και όχι ως υποκείµενο συνδεδεµένου µε την γη. Η αρχιτεκτονική που αναπτύσσεται ερήµην της ανθρώπινης ύπαρξης ως υποκείµενο δηλώνει εξουσία και επιβολή, όχι µέριµνα. Ωστόσο, η εντυπωσιακή πρόοδος στην αρχιτεκτονική γεωµετρία που κατέστη εφικτή µέσω της τεχνολογίας της πληροφορίας, αν θεωρηθεί υπό το πρίσµα της φαινοµενολογίας µπορεί να οδηγήσει σε µία αρχιτεκτονική για τον άνθρωπο που δηµιουργεί κατοικία για την µέριµνα του ενός. Αυτό το είδος της αρχιτεκτονικής µπορεί να ονοµασθεί γεωµετρική αρχιτεκτονική. Μέσω της γεωµετρικής αρχιτεκτονικής πιστεύεται ότι νέοι και πλούσιοι ορίζοντες στην έρευνα και την πρακτική της αρχιτεκτονικής µπορούν να ανοιχθούν έτσι ώστε η αρχιτεκτονική να ενώσει αδιαίρετα το νοητό και το ιδεώδες µε το αισθητό και απτό στην υπηρεσία µιας ανοικτής κοινωνίας της µέριµνας. Προς µία γεωµετρική αρχιτεκτονική Η δηµιουργία αρχιτεκτονικού τόπου παρέχει οίκο έτσι ώστε να καταστεί η κατοικία µέριµνα για τον άνθρωπο. Στο δοκίµιο του, Bauen, Wohnen, Denken [4]oHeidegger, έχει σηµασία ακόµα και µε την σειρά που διευθετεί τις τρείς λέξεις στο τίτλο. Η λέξη κατοίκηση (wohnen), κατέχει την κεντρική θέση επειδή ο άνθρωπος κατοικεί µέσα στον κόσµο. Για να κατοικήσει όµως ο άνθρωπος προϋπόθεση είναι να υπάρχει (bauen=κτίζειν αλλά σύµφωνα µε την αρχαία γερµανική γλώσσα σηµαίνει και υπάρχειν) και να µπορεί να σκέφτεται (denken). Ο άνθρωπος, αναφέρει ο Heidegger, δεν κτίζει ή έχει κτίσει για να κατοικήσει αλλά κτίζει επειδή είναι κάτοικος και όντας κάτοικος σώζει την γη. Αντιστρέφοντας τις λέξεις του Heidegger, η γη σώζεται εποµένως επειδή ο άνθρωπος είναι κάτοικος. Το να σώζεις την γη σηµαίνει να την θέτεις ελεύθερη µέσα στην δική της παρουσία. Η γη υπάρχει επειδή υπάρχει ο άνθρωπος ως κάτοικος. Η Γεωµετρία εποµένως βρίσκεται σε άµεση συνάφεια µε τον άνθρωπο κάτοικο και την γη και δεν υπάρχει χωρίς αυτόν. Όµως µε ποιόν τρόπο, αναρωτιέται ο Heidegger, ανήκει το κτίζειν στο κατοικείν; Η ανάλυσή του µέσω του παραδείγµατος της γέφυρας τον οδηγεί στον ισχυρισµό ότι η γέφυρα αναδεικνύει και απελευθερώνει τα στοιχεία του περιβάλλοντος της. Η φύση του κτίζειν, ισχυρίζεται, είναι να επιτρέπει την κατοίκηση. Το κτίζειν ολοκληρώνει 532
ΕΝΟΤΗΤΑ ΙΙΙ. ΓΕΩΜΕΤΡΙΑ ΜΟΡΦΗ ΧΩΡΟΣ Áεωµετρία την φύση του στην ανόρθωση τόπων µέσω της Γεωµετρίας. Μόνο αν είµαστε ικανοί για κατοίκηση, µόνο τότε µπορούµε να κτίσουµε. Ωστόσο, η κατοίκηση είναι ο βασικός χαρακτήρας της ύπαρξης. Ίσωςαυτήηπροσπάθειασκέψηςεπάνωστηνκατοίκηση θα καταστήσει περισσότερο σαφές, ότι το κτίζειν ανήκει στο κατοικείν και πως παραλαµβάνει την φύση του από το κατοικείν. Αρκετά θα έχουν κερδηθεί εάν το κατοικείν και το κτίζειν είναι άξια να ερωτηθούν και έτσι έχουν εικ. 2: τύπος για την διαδικασία αποσηµειοποίησης παραµείνει άξια της σκέψης. Αλλά ότι η σκέψη αυτή καθεαυτή ανήκει στο κατοικείν µε την ίδια έννοια που ανήκει και στο κτίζειν, µόνο µε έναν άλλο τρόπο, µπορεί να τεκµηριωθεί µέσω του τρόπου που ακολουθείται από τον/την αρχιτέκτονα κατά την διαδικασία αποση- µειοποίησης (designprocess). Σύµφωνα µε τον τύπο, η τελική κατάσταση της διαδικασίας φτάνει στον ορισµό του δοµικού θέµατος, δηλαδή στην µορφή του χώρου που είναι µια συνθήκη για την αποκάλυψη του τόπου και αντιστοιχεί στο κτίζειν. Ο τύπος περιλαµβάνει δύο βρόχους οι οποίοι έχουν αντίθετα πρόσηµα ανάδρασης. Ο ένας βρόχος, ο αριστερός, αναπαριστά τις δυνάµεις της δηµιουργικής έντασης που οδηγούν στην σύλληψη του δοµικού θέµατος µε βάση τις σχέσεις του τόπου, που προσδιορίζονται από την συνάρτηση του τόπου και έχει θετικό πρόσηµο. Αυτός ο βρόχος αντισταθµίζεται από έναν άλλον που δείχνει την τάση µείωσης της δηµιουργικής έντασης για να οδηγήσει την διαδικασία στην αίσθηση ότι ο επιθυµητός τόπος απεκαλύφθη και ότι έχει αποκτήσει την ατοµικότητά του, µε βάση το ίδιο σύνολο σχέσεων που ορίζονται από την συνάρτηση του τόπου και αντιστοιχεί στο κατοικείν. Η ροή είναι συνεχής και σταθερή κατάσταση επιτυγχάνεται, όταν οι δυνάµεις σε κάθε βρόχο ισορροπήσουν. Στην δηµιουργία αρχιτεκτονικού τόπου κατοίκησης, την θέση του δοµικού θέµατος αναλαµβάνει η Γεωµετρία, µια Γεωµετρία της µέριµνας προς κατοίκηση και ο τύπος αναπαριστά την διεργασία της αποσηµειοποίησης (design process).σε ποιο σηµείο θα επιλέξει ο ή η αρχιτέκτων να σταµατήσει την παλινδρόµηση µεταξύ του κτίζειν και του κατοικείν θα εξαρτηθεί από το τι είδους τόπο κατοίκησης θα θελήσει να επιτύχει. Η ένωση του κτίζειν, κατοικείν και σκέπτεσθαι θα γίνει µε την βοήθεια µιας γεωµετρίας που πρέπει να έχει την ικανότητα να αποκαλύπτει τον τόπο µέσω της δικής της αποκάλυψης. Η σύµπλεξη νόησης και αίσθησης γίνεται πραγµατικότητα µε την βοήθεια της Γεωµετρίας που πρέπει να έχει την ικανότητα να αποκαλύπτει τον τόπο µέσω της δικής της αποκάλυψης ως φαινό- µενο. Η Γεωµετρία καλείται να αναλάβει την µετατροπή των ιδεών σε µέσαστον-κόσµο αίσθηση και εποµένως να άρει την ανωνυµία της µάζας για να ανα- 533
Áεωµετρία κτήσει η ανθρώπινη ύπαρξη την επωνυµία του ενός µέσα-στον-κόσµο. Αυτή την αρχιτεκτονική ονοµάζουµε γεωµετρική αρχιτεκτονική. Βιβλιογραφία [1] Husserl E. (2003), Η προέλευση της Γεωµετρίας, Εκδόσεις Εκκρεµές: Αθήνα. [2] Heidegger M. (2006), Sein und Zeit, Max Niemayer Verlag: Tübingen. [3] Noberg-Schultz C. (1976), Genius Loci, towards a phenomenology of Architecture, Rizolli: New York. [4] Heidegger M. (1971), Poetry, Language, Thought (translated by Albert Hofstadter), Harper Colophon Books: New York. [5] Heidegger M. (1989), Aufenthalte, Vittorio Clostermann: Frankfurt a.m. [6] Τσίγκας Α. (2009), «Η σηµασία της φαινοµενολογίας στην αρχιτεκτονική της κατοικίας και της πόλης σήµερα και στο µέλλον», Πρακτικά συνεδρίου: Η σηµασία της φιλοσοφίας στην αρχιτεκτονικής εκπαίδευση, εκδότης: Πάτρα. [7] Τσίγκας Α. (2012), «Προλεγόµενα σε µια Φαινοµενολογία της Αρχιτεκτονική», Επετειακός τόµος τίτλος επετειακού τόµου, τεύχος 46, εκδόσεις Ιδρύµατος Έφης και Παναγιώτη Μιχελή: Αθήνα, σελ.... [8] Cassirer E. (1995), The Philosophy of Symbolic Forms, Volume 4, Yale University Press: New Haven and London. [9] Arnheim Ρ. (1971), Entropy and Art an Essay on Disorder and Order, University of California Press: Berkeley - Los Angeles London. [10] Peterborough Cathedral- The Complete Geometry 1100 1500 http://medievalarchitecturalgeometry.com/a3%20the%20geometry.ht m (29.03.11) [11] Tsigkas Α. (2007), Transmuting imagination to sensation: from state space to architectural space. Imagination, Sensuality, Art, Proc. II MediterraneanCongress of Aesthetics, Koper, Ljubljana, Slovenia, 222-224. [12] Αριστοτέλης, Μετά τα Φυσικά, Α 981b 27-29. 534