ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ

ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ 2014-15 Η Δυναμική του Επιχειρηματικού Συστήματος στην Ελλάδα της Κρίσης Τα ευρήματα για την Γυναικεία και Νεανική Επιχειρηματικότητα και η τάση τους τα τελευταία χρόνια: Νίκος Βέττας Τάσεις και Ευκαιρίες 3 Μαρτίου 2016

Το μοναδικό πρόγραμμα που μετρά την επιχειρηματικότητα σε διαχρονική βάση παγκοσμίως (1999-...) 70 χώρες συμμετείχαν το 2014 Η Ελλάδα συμμετέχει για 12 η συνεχή χρονιά από το 2003 μέσω του ΙΟΒΕ Στόχοι έργου: Να μετρήσει το επίπεδο επιχειρηματικότητας σε μια χώρα και να εξηγήσει τις διαφορές που εμφανίζονται ανάμεσα στις εξεταζόμενες χώρες Να αποκαλύψει τους παράγοντες που οδηγούν σε ικανοποιητικά επίπεδα επιχειρηματικότητας Να προτείνει πολιτικές που μπορούν να ενισχύσουν τα επίπεδα επιχειρηματικότητας σε μια χώρα

Κάθε προσπάθεια για δημιουργία μιας νέας επιχείρησης ή νέας δραστηριότητας, όπως το ελεύθερο επάγγελμα, η δημιουργία ενός νέου επιχειρηματικού οργανισμού ή η επέκταση ήδη υπάρχουσας επιχείρησης, που γίνεται από έναν ιδιώτη, από ομάδες ιδιωτών ή από επιχειρήσεις που ήδη λειτουργούν.

Συνολική επιχειρηματικότητα αρχικών σταδίων (TEA index) Δυνητικός επιχειρηματίας: Γνώσεις & ικανότητες Επίδοξος επιχειρηματίας Βρίσκεται στην έναρξη του εγχειρήματος Νέος επιχειρηματίας (επιχείρηση < 3,5 ετών) Καθιερωμένος επιχειρηματίας (επιχείρηση > 3,5 ετών) Σύλληψη ιδέας Δημιουργία επιχείρησης Επιβίωση Ευρύ φάσμα «επιχειρηματικότητας»: Η επιχειρηματικότητα ξεκινά πολύ πριν ένα εγχείρημα γίνει λειτουργικό Μονάδα ανάλυσης: ο επιχειρηματίας

Διαχρονικά υψηλές επιδόσεις στην επιχειρηματικότητα αρχικών σταδίων αλλά και στην καθιερωμένη επιχειρηματικότητα Εξέλιξη επιχειρηματικότητας αρχικών σταδίων Εξέλιξη εδραιωμένης επιχειρηματικότητας 18% 16% 14% 12% 1 8% 6% 4% 2% 9,5% 6,3%6,4% 6,8%7,5% 7,5% 8, 7,8% 6,4% 6,9% 5,4% 5,5% 5,2% 18% 16% 14% 12% 1 8% 6% 4% 2% 8,2% 13,3% 12,6% 15,1% 14,8% 15,8% 12,3% 12,6% 12,8% 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

28% 23% 25% 23% 29% 26% 25% 12% 14% 36% 34% 14% 13% 25% 13% 13% 15% 17% Υπερεστίαση σε δραστηριότητες που απευθύνονται στο τελικό καταναλωτή - «ρηχή επιχειρηματικότητα» Χαμηλό καινοτομικό περιεχόμενο των εγχειρημάτων αρχικών σταδίων Επικέντρωση των εγχειρημάτων αρχικών σταδίων κυρίως σε τεχνολογίες ευρέως διαδεδομένες στην αγορά 8 7 5 56,2% 50,8% Υπηρεσίες προς καταναλωτές 67,2% 58,3% 56,8% 50,9% 50,6% 53,8% 53,5% 47,7% 50, 46,8% 5 Καινοτομικό περιεχόμενο 3 1 3 1 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Μερικοί πελάτες Όλοι

Το δυσμενές οικονομικό περιβάλλον φαίνεται να οδηγεί Στην ισχυροποίηση της δράσης του φόβου αποτυχίας ως ανασταλτικού παράγοντα επιχειρηματικότητας Σε μείωση του % των ατόμων που δραστηριοποιούνται επιχειρηματικά με κίνητρο την αξιοποίηση ευκαιριών και αντίθετα την αύξηση του % των ατόμων που δραστηριοποιούνται επιχειρηματικά λόγω ανάγκης Σε μείωση του βαθμού εξοικείωσης με την επιχειρηματικότητα -ολοένα και μικρότερο % ατόμων αναφέρει ότι γνωρίζει κάποιον που άνοιξε επιχείρηση την τελευταία διετία Πιθανώς και επειδή τα άτομα μέσα στη κρίση διαθέτουν ή συντηρούν μικρότερο δίκτυο γνωστών και φίλων Επίσης, η έλλειψη κερδοφορίας αναδεικνύεται σε βασική αιτία διακοπής της επιχειρηματικής δραστηριότητας

3 34% 31% 29% 37% 39% 46% 47% 43% 41% Αύξηση έστω και οριακά της εξωστρέφειας των επιχειρηματικών εγχειρημάτων αρχικών σταδίων Υψηλό επίπεδο εκπαίδευσης των νέων επιχειρηματιών Υψηλό % ατόμων που πιστεύει ότι έχει τις ικανότητες και δεξιότητες για την έναρξη επιχειρηματικής δραστηριότητας 50, Εκπαιδευτικό επίπεδο 4,5% Βασική εκπαίδευση (από δημοτικό _εως γυμνάσιο) Δευτεροβάθμια εκπαίδευση 7 5 3 Εξωστρέφεια Τριτοβάθμια ( ΤΕΙ 1 45,5%,ΑΕΙ, master, phd) 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 76%-10 των πελατών βρίσκονται στο εξωτερικό 26%-75% των πελατών βρίσκονται στο εξωτερικό 1-25% των πελατών βρίσκονται στο εξωτερικό

Οι γυναίκες στην Ελλάδα δραστηριοποιούνται επιχειρηματικά λιγότερο σε σύγκριση με τους άνδρες Όμως οι επιδόσεις των γυναικών στο επιχειρείν στην Ελλάδα είναι αντίστοιχη των επιδόσεων των γυναικών στις ευρωπαϊκές χώρες καινοτομίας Η αξιοποίηση ευκαιριών αποτελεί ισχυρότερο κίνητρο επιχειρηματικότητας από ότι η ανάγκη Όμως σε σύγκριση με τους άντρες μικρότερο % γυναικών έχει κίνητρο την αξιοποίηση ευκαιριών ενώ μεγαλύτερο % γυναικών κινητοποιείται από ανάγκη Επιχειρηματικότητα αρχικών σταδίων ανά φύλο Κίνητρα επιχειρηματικής δραστηριοποίησης 12% 1 8% 6% 4% 2% 9,9% Άνδρες 5,8% Γυναίκες 80, 70, 60, 50, 40, 30, 20, 10, 0, 67,1% 51,8% Αξιοποίηση ευκαιρίας 42,9% 30, Ανάγκη Άνδρες Γυναίκες

Οι γυναίκες έχουν χαμηλότερη αυτοπεποίθηση σε σύγκριση με τους άντρες Το % των γυναικών που πιστεύει ότι διαθέτει τις ικανότητες και τις δεξιότητες για να αναλάβει επιχειρηματική πρωτοβουλία είναι συστηματικά χαμηλότερο συγκριτικά με αντίστοιχο % των ανδρών Αν και το επίπεδο εκπαίδευσης των γυναικών είναι υψηλότερο σε σύγκριση με των ανδρών Διαθέτουν απαιτούμενες ικανότητες/ δεξιότητες Επίπεδο εκπαίδευσης 10 8 70,2% 47% 57,3%66,7% 63,8%60,3% 72,74,7% 62, 55,7%55,5% 54,6% 50,2% 57% 41% 44% 49% 54% 51% 42% 44% 44% 38% 8 18,2% 9,9% 58, 46,7% 32,1% 35,1% 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Βασική εκπαίδευση (από δημοτικό έως γυμνάσιο) (Μετα) Δευτεροβάθμια εκπαίδευση Τριτοβάθμια εκπαίδευση (ΤΕΙ, ΑΕΙ, master, phd) Άνδρες Γυναίκες Ανδρες Γυναίκες

Η πλειονότητα των επιχειρηματικών δραστηριοτήτων απευθύνεται στον τελικό καταναλωτή - «ρηχή» επιχειρηματικότητα Σημειακά το 2014 μειώθηκε σημαντικά το % των γυναικών που ασκούν επιχειρηματική δραστηριότητα σε κλάδους που παρέχουν προϊόντα ή υπηρεσίες προς τον τελικό καταναλωτή % επιχειρήσεων γυναικών που απευθύνονται προς τον τελικό καταναλωτή % επιχειρήσεων ανδρών που απευθύνονται προς τον τελικό καταναλωτή 8 69,4% 61, 63,6% 62,9% 64,7% 59,5% 61,9%62,9% 44,4% 46,8% 50, 50, 8 53,8%52,7% 66,3% 55,7% 52,2% 45,1% 48,4% 51, 49,3% 55,6% 44,2% 38,8% 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Γυναίκες Άνδρες

Αν και παραμένει πεπερασμένη η τεχνολογική βάση της πλειονότητας των επιχειρήσεων, ανεξαρτήτως φύλου Τα τελευταία χρόνια οι γυναίκες επιχειρηματίες αρχικών σταδίων φαίνεται να λειτουργούν περισσότερες επιχειρήσεις με τεχνολογία αιχμής (εντελώς νέες τεχνολογίες) 10 Τεχνολογικό επίπεδο των νέων επιχειρηματικών εγχειρημάτων από γυναίκες (% γυναικείας επιχειρηματικότητας αρχικών-σταδίων) 10 Τεχνολογικό επίπεδο των νέων επιχειρηματικών εγχειρημάτων από άνδρες (% επιχειρηματικότητας αρχικών-σταδίων από άντρες) 8 8 0 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Νέες τεχνολογίες (έως 5 ετών) 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Νέες τεχνολογίες (έως 5 ετών) Εντελώς νέες τεχνολογίες Εντελώς νέες τεχνολογίες

Υψηλότερο είναι το καινοτομικό περιεχόμενο των επιχειρήσεων αρχικών σταδίων γυναικών έναντι ανδρών Η κρίση δεν φαίνεται να είχε κάποια επίδραση στο βαθμό καινοτομίας 8 Καινοτομία επιχειρηματικότητας γυναικών με βάση πλήθος πελατών που θεωρούν το προϊόν/υπηρεσία πρωτοποριακό 8 Καινοτομία επιχειρηματικότητας ανδρών με βάση πλήθος πελατών που θεωρούν το προϊόν/υπηρεσία πρωτοποριακό 0 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 0 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Μερικοί Όλοι Μερικοί Όλοι

Διαχρονικά υστέρηση σημειώνεται στον εξαγωγικό προσανατολισμό των επιχειρηματικών δραστηριοτήτων των γυναικών έναντι των ανδρών Χαμηλότερη είναι η ένταση των εξαγωγών στις επιχειρήσεις που ξεκίνησαν οι γυναίκες σε σύγκριση με τους άνδρες Εξαγωγικός προσανατολισμός (% γυναικών επιχειρηματιών αρχικών σταδίων) Εξαγωγικός προσανατολισμός (% ανδρών επιχειρηματιών αρχικών σταδίων) 8 8 0 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 0 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Εξαγωγές 1-25% Εξαγωγές 25-75% Εξαγωγές πάνω από 75% Εξαγωγές 1-25% Εξαγωγές 25-75% Εξαγωγές πάνω από 75%

Συνολικά και στα δύο φύλα φαίνεται να απουσιάζει από τις νέες επιχειρηματικές πρωτοβουλίες μια δυναμική για την ανάπτυξη νέων αγορών - με βάση την ερώτηση πόσες επιχειρήσεις που είναι ανταγωνιστές προσφέρουν ίδια προϊόντα Αν και οι γυναίκες επιχειρηματίες διαχρονικά εμφανίζονται περισσότερο ικανές να δημιουργήσουν κάποια «νησίδα αγοράς» σε σχέση με τους άνδρες τα τελευταία τρία χρόνια φαίνεται να παρουσιάζουν υστέρηση Ανάπτυξη νησίδων αγοράς από επιχειρήσεις αρχικών σταδίων γυναικών Ανάπτυξη νησίδων αγοράς από επιχειρήσεις αρχικών σταδίων ανδρών 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Μερικοί Κανένας Μερικοί Κανένας

12% 1 8% 6% 4% 2% Οι νέοι ηλικίας 18 έως 34 ετών δραστηριοποιούνται περισσότερο επιχειρηματικά σε σύγκριση με τα άτομα μεγαλύτερης ηλικίας Σε όλες τις ηλικίες υψηλότερο είναι το % των ατόμων που εισέρχονται στον επιχειρηματικό στίβο για την αξιοποίηση ευκαιριών παρά από ανάγκη Επιχειρηματικότητα αρχικών σταδίων ανά ηλιακή κατηγορία 5,9% Μέσης ηλικίας και πάνω 10,5% Νέοι 7 5 3 1 Κίνητρα επιχειρηματικής δραστηριοποίησης 62,9% Επιχειρηματικότητα ευκαιρίας Νέοι 36% 32,9% Επιχειρηματικότητα ανάγκης Μέσης ηλικίας και πάνω

Η έναρξη της κρίσης επηρέασε σε μεγαλύτερο βαθμό την εξοικείωση των νέων με την επιχειρηματική δραστηριοποίηση Το υψηλότερο % επιχειρηματικότητας μεταξύ των νέων πιθανώς συμβάλλει στην ύπαρξη διαχρονικά υψηλότερου % νέων που αναφέρουν ότι γνωρίζουν κάποιον που άνοιξε επιχείρηση την τελευταία διετία 80, 60, 40, 20, 0, Βαθμός εξοικείωσης με την επιχειρηματική δραστηριοποίηση, ανά ηλικιακή κατηγορία 42,8% 41,1% 40, 40,7% 57,8% 46,5% 47,2% 39,5% 31,4% 31,7% 26,4% 26,9% 43,4% 38,7% 38,2% 40, 32,7% 30,4% 33,3% 33,1% 29,7% 28,9% 23,8% 22, 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Νέοι Άτομα μεγαλύτερης ηλικίας

Διαχρονικά το ποσοστό των νέων που εκκινούν επιχειρηματική δραστηριότητα που απευθύνεται στον τελικό καταναλωτή είναι υψηλότερο σε σύγκριση με το αντίστοιχο ποσοστό ατόμων μεγαλύτερης ηλικίας Η πρακτική της επιχειρηματικής δραστηριοποίησης στο τέλος της αλυσίδας αξίας (ρηχή επιχειρηματικότητα) ισχυροποιείται ιδιαίτερα την περίοδο της κρίσης μεταξύ των νέων επιχειρηματιών προϊόντα/υπηρεσίες προς τον τελικό καταναλωτή προϊόντα/υπηρεσίες προς τον τελικό καταναλωτή 8 7 5 3 1 60, 54,2% 73,2% 62,8% 58, 57,5% 43,6% 35,7% 45,9% 58, 57,6% 52,6% 7 5 3 1 52,5% 47,5% 64,2% 55, 44,6% 56,4% 50, 50,6% 53,6% 47,9% 50, 48,6% 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Νέοι Άτομα μεγαλύτερης ηλικίας

Οι νέοι έχουν καλύτερο γνωστικό επίπεδο σε όρους εκπαίδευσης σε σύγκρισης με τα άτομα μεγαλύτερης ηλικίας Το ποσοστό των νέων κατόχων πτυχίου τριτοβάθμιας εκπαίδευσης υπερέχει έναντι των ατόμων μεγαλύτερης ηλικίας Ποσοστιαία κατανομή επιχειρηματικότητας αρχικών-σταδίων ως προς το εκπαιδευτικό επίπεδο, ανά ηλικιακή κατηγορία, 2014 80, 60, 40, 20, 20,4% 4,8% 48,3% 58,2% 31,3% 37, 0, Βασική εκπαίδευση (από δημοτικό έως γυμνάσιο) (Μετα) Δευτεροβάθμια εκπαίδευση Τριτοβάθμια εκπαίδευση (ΤΕΙ, ΑΕΙ, master, phd) Μέσης ηλικίας και πάνω Νέοι

Υψηλότερο είναι το % των νεανικών επιχειρηματικών δραστηριοτήτων που εξάγουν Η διακύμανση όμως της έντασης του εξαγωγικού προσανατολισμού είναι μεγαλύτερη μεταξύ των νέων επιχειρηματιών σε σύγκριση με τους μεγαλύτερους σε ηλικία επιχειρηματίες Εξαγωγικός προσανατολισμός (% νέων επιχειρηματιών αρχικών σταδίων) Εξαγωγικός προσανατολισμός (% ατόμων μεγαλύτερης ηλικίας επιχειρηματιών αρχικών σταδίων) 80, 80, 60, 60, 40, 40, 20, 20, 0, 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 0, 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Εξαγωγές 1-25% Εξαγωγές 25-75% Εξαγωγές πάνω από 75% Εξαγωγές 1-25% Εξαγωγές 25-75% Εξαγωγές πάνω από 75%

Αν και το τεχνολογικό υπόβαθρο των περισσοτέρων εγχειρημάτων βασίζεται σε ευρέως διαδεδομένες τεχνολογίες Υψηλότερο διαχρονικά είναι το % νεανικών εγχειρημάτων στηρίζονται σε νεότερη τεχνολογία σε σύγκριση με τις επιχειρηματικές δραστηριότητες ατόμων μεγαλύτερης ηλικίας 10 Τεχνολογικό επίπεδο των νέων επιχειρηματικών εγχειρημάτων από νεαρής ηλικίας άτομα (% νεανικής επιχειρηματικότητας αρχικών-σταδίων) 10 Τεχνολογικό επίπεδο των νέων επιχειρηματικών εγχειρημάτων από μεγαλύτερης ηλικίας άτομα (% επιχειρηματικότητας αρχικών-σταδίων μεγαλύτερης ηλικίας) 8 8 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Νέες τεχνολογίες (έως 5 ετών) Νέες τεχνολογίες (έως 5 ετών) Εντελώς νέες τεχνολογίες Εντελώς νέες τεχνολογίες

Υψηλότερο φαίνεται να είναι σήμερα το καινοτομικό περιεχόμενο των επιχειρήσεων αρχικών σταδίων από άτομα μεγαλύτερης ηλικίας Η κρίση είχε αρνητική επίδραση στην καινοτομία των νεανικών επιχειρηματικών εγχειρημάτων 80, Καινοτομία νεανικής επιχειρηματικότητας με βάση πλήθος πελατών που θεωρούν το προϊόν/υπηρεσία πρωτοποριακό 80, Καινοτομία επιχειρηματικότητας ατόμων μεγαλύτερης ηλικίας με βάση πλήθος πελατών που θεωρούν το προϊόν/υπηρεσία πρωτοποριακό 60, 60, 40, 40, 20, 20, 0, 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 0, 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Μερικοί Όλοι Μερικοί Όλοι

Συνολικά σε όλες τις ηλικιακές κατηγορίες εντοπίζεται υστέρηση στην ικανότητα εύρεσης και λειτουργίας σε νησίδες αγορών-με βάση την ερώτηση πόσες επιχειρήσεις που είναι ανταγωνιστές προσφέρουν ίδια προϊόντα Τα άτομα μεγαλύτερης ηλικίας έχουν σε μεγαλύτερο βαθμό επιτύχει να δραστηριοποιηθούν επιχειρηματικά σε αγορές με μικρότερο ανταγωνισμό 80, Ανάπτυξη νησίδων αγοράς από επιχειρήσεις αρχικών σταδίων νέων 80, Ανάπτυξη νησίδων αγοράς από επιχειρήσεις αρχικών σταδίων ατόμων μεγαλύτερων ηλικιών 60, 60, 40, 40, 20, 20, 0, 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 0, 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Μερικοί Κανένας Μερικοί Κανένας

Πληροφορίες για το GEM: www.gemconsortium.org Η έκθεση του ΙΟΒΕ για την επιχειρηματικότητα είναι προσβάσιμη στο www.iobe.gr

σε δισεκ. (έτος βάσης 2010) 100.000 80.000 60.000 40.000 20.000 0-20.000-40.000-6.665-4.448-4.815-3.668-2.969-2.370-12.919-19.495-24.341-31.867 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 Ισοζύγιο Εξαγωγές Εισαγωγές Πηγές: Eurostat/European Economic Forecast, Winter 2016, European Commission 29

δισεκ. εκατ. Τόνοι Εξαγωγές Αγαθών 40,0 450 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 254 19,4 316 308 21,3 17,7 293 285 24,3 21,1 365 380 383 338 27,6 27,6 27,2 25,8 400 350 300 250 200 150 10,0 100 5,0 50-2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 - Εξαγωγές αγαθών σε αξία Εξαγωγές αγαθών σε ποσότητα (100kg) Μεταβολή εξαγωγών σε αξία, 2007-2015: +33% Μεταβολή εξαγωγών σε όγκο, 2007-2015: +51% Πηγή: Eurostat 30

Πηγή: Eurostat 31

Πηγή: Eurostat Πραγματική Σταθμισμένη Συναλλαγματική Ισοτιμία (αποπληθωριστής: Δείκτης Τιμών Καταναλωτή έναντι 37 εμπορικών εταίρων 32

Μ.Ο. 2010-2014: Ελλάδα 13,7% Πορτογαλία: 17% Πηγή: Eurostat 33

Πηγή: Eurostat 34

ΑΞΕ ως % του ΑΕΠ 2000-2008 2009-2014 Ελλάδα 0, 0,7% Πορτογαλ ία 3,7% 4,7% Γερμανία 3, 1,7% Ισπανία 4,2% 2,1% Πηγή: Eurostat 35

Στροφή πόρων προς επενδύσεις και εξαγωγές κομβικός ρόλος της αβεβαιότητας Μεταφορά παραγωγικών πόρων προς τα διεθνώς εμπορεύσιμα αγαθά και υπηρεσίες Μείωση σχετικού μεγέθους του δημόσιου τομέα και της (άμεσα ή έμμεσα) κρατικοδίαιτης επιχειρηματικότητας Μείωση εμποδίων εισόδου και των προσόδων που απολαμβάνουν όσοι προστατεύονται από αυτά Έμφαση σε εκπαίδευση και καινοτομία

Νίκος Βέττας Γενικός Διευθυντής ΙΟΒΕ Καθηγητής Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών nvettas@aueb.gr