ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΒΟΤΑΝΙΚΗΣ

ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΒΟΤΑΝΙΚΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΒΙΩΣΙΜΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ Παρακολούθηση και καταγραφή των πληθυσμών του φυτικού είδους προτεραιότητας του Παραρτήματος ΙΙ της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ Bupleurum capillare Boiss. & Heldr. στις περιοχές «ΝΟΤΙΟΑΝΑΤΟΛΙΚΟΣ ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ ΕΘΝΙΚΟΣ ΔΡΥΜΟΣ ΠΑΡΝΑΣΣΟΥ ΔΑΣΟΣ ΤΙΘΟΡΕΑΣ» και «ΟΡΟΣ ΓΚΙΩΝΑ» Προτάσεις Διαχείρισης Υπεύθυνος του προγράμματος: Επίκουρος Καθηγητής Κυριάκος Γεωργίου ΑΘΗΝΑ 2004 1

ΠΡΟΣ ΥΠΕΧΩΔΕ Για το πρόγραμμα ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΒΙΩΣΙΜΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ Δ/νση Περιβαλλοντικού Σχεδιασμού (Τμήμα Διαχείρισης Φυσικού Περβάλλοντος Μεσογείων και Τρικάλων 36, 115 26 Αθήνα e-mail: tdfp@minenv.gr Τελική Έκθεση (01/01/2004 30/04/2004) για το Πρόγραμμα Παρακολούθηση και καταγραφή των πληθυσμών του φυτικού είδους προτεραιότητας του Παραρτήματος ΙΙ της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ Bupleurum capillare Boiss. & Heldr. στις περιοχές «ΝΟΤΙΟΑΝΑΤΟΛΙΚΟΣ ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ ΕΘΝΙΚΟΣ ΔΡΥΜΟΣ ΠΑΡΝΑΣΣΟΥ ΔΑΣΟΣ ΤΙΘΟΡΕΑΣ» και «ΟΡΟΣ ΓΚΙΩΝΑ» Προτάσεις Διαχείρισης Ημερομηνία Έναρξης: 01 /05 / 2003 Ημερομηνία Λήξης: 30 /04 / 2004 Διάρκεια (σε μήνες): 12 Επωνυμία φορέα : ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ Διεύθυνση Έδρας Τομέας Βοτανικής, Τμήμα Βιολογίας, Πανεπιστημιόπολη, 157 84 Αθήνα Τηλ. : 210 7274656, Fax : 210 7274656 e-mail: kgeorghi@biol.uoa.gr Ειδικός Λογαριασμός Κονδυλίων Έρευνας Χρήστου Λαδά 6, 10561 Αθήνα Τηλ. : 2103689201, Fax : 2103689008 e-mail: rc@elke.uoa.gr Υπεύθυνος του προγράμματος: Επίκουρος Καθηγητής Κυριάκος Γεωργίου Νόμιμος εκπρόσωπος του φορέα: Μ. Δερμιτζάκης Αντιπρύτανης Πανεπιστημίου Αθηνών 2

Ομάδες Εργασίας Ε.Κ.Π.Α. Γεωργίου Κυριάκος Δεληπέτρου Πηνελόπη Οικονομίδου Ευαγγελία Ιωαννίδου Ευδοξία ΕΘ.Ι.ΑΓ.Ε Καρέτσος Γιώργος Τσαγκάρη Κωνσταντίνα Μπρόφας Γιώργος Μάντακας Γιώργος Σμυρνή Βασιλική Μακρή Νικολέτα Μπαζός Ιωάννης Θάνος Κώστας 3

1. ΣΥΝΤΟΜΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ Στόχος του προγράμματος είναι η καταγραφή, η χαρτογράφηση και η μελέτη των πληθυσμών του φυτού Bupleurum capillare Boiss. & Heldr. (είδος προτεραιότητας του Παραρτήματος ΙΙ της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ) σε 2 περιοχές NATURA 2000, στον Παρνασσό και στην Γκιώνα. Τα νέα δεδομένα που θα προκύψουν από το έργο θα καθοδηγήσουν τις δράσεις για την επιτόπου διατήρηση του Bupleurum capillare και θα συμβάλουν στην εκτός τόπου διατήρησή του. Οι δράσεις που πραγματοιούνται στο έργο είναι: 1. Εντοπισμός και χαρτογράφηση των θέσεων εξάπλωσης του είδους. Εξακρίβωση της παρουσίας του φυτού στις γνωστές θέσεις (βιβλιογραφία, εμπειρία ομάδας εργασίας) και διερεύνηση για πιθανή παρουσία σε κατάλληλα ενδιαιτήματα σε άλλες θέσεις του Παρνασσού και της Γκιώνας. Οι θέσεις εξάπλωσης του είδους σημειώνονται σε τοπογραφικό χάρτη και οι συντεταγμένες τους λαμβάνονται με GPS. Η εξάπλωση αποτυπώθηκε σε ψηφιοποιημένους τοπογραφικούς χάρτες κατάλληλης κλίμακας. 2. Εκτίμηση του μεγέθους των υποπληθυσμών με άμεση καταμέτρηση όλων των ατόμων σε κάθε ενδιαίτημα. 3. Καταγραφή των οικολογικών συνθηκών εμφάνισης και των παραγόντων απειλής και μελέτη της αναπαραγωγικής βιολογίας. Δημιουργία βάσης δεδομένων με τις πληροφορίες σχετικά με το μέγεθος των πληθυσμών και την κατάσταση διατήρησης του είδους. 4. Συλλογή σπερμάτων και μελέτη φύτρωσης και ανάπτυξης αρτιβλάστων. Κατάρτιση πρωτοκόλλου φυτρωτικής συμπεριφοράς και αποθήκευση των σπερμάτων σε Τράπεζα γενετικού υλικού. 5. Εκπόνηση πενταετούς σχεδίου διαχείρισης και σχεδιασμός πενταετούς προγράμματος παρακολούθησης του είδους. 4

2. ΠΡΟΠΑΡΑΣΚΕΥΑΣΤΙΚΕΣ ΔΡΑΣΕΙΣ Συγκεντρώθηκε όλη η σχετική με το είδος βιβλιογραφία και μελετήθηκαν οι αναφορές. Επίσης συγκεντρώθηκε όλο το σχετικό χαρτογραφικό υλικό των περιοχών εξάπλωσης του είδους (χάρτες ΓΥΣ 1:50000, ορθοφωτοχάρτες Δασικής Υπηρεσίας 1:25000) καθώς και αεροφωτογραφίες. Εντοπίσθηκαν με φωτοερμηνεία οι πιθανές γειτονικές θέσεις εξάπλωσης, έχοντας ως οδηγό τις ισοφανείς του ενδιαιτήματος του Locus Classicus. Σχεδιάστηκε στη συνέχεια ένα πρόγραμμα επισκέψεων στην περιοχή. Οι γνωστές από τη βιβλιογραφία θέσεις για την εξάπλωση του Bupleurum capillare είναι: Παρνασσός: I. ΒΔ της Αράχωβας, Β της Αράχωβας στο δρόμο για Δελφούς ως 6km Δ της Αράχωβας. Πρόσφατα επιβεβαιωμένη θέση: Snogerup S. 1995. Στο: D. Phitos, A. Strid, S. Snogerup, W. Greuter (eds). The Red Data Book of rare and threatened plants of Greece. World Wide Fund for Nature. Athens. σελ. 100. II. 5km Α της Αράχωβας προς Λιβαδειά, μεταξύ των θέσεων Σκαλιά-Παλουκάκια. Αναφορά του 1854: De Halácsy E. 1901. Conspectus Florae Graecae. G. Engelmann, Lipsiae, σελ. 691. Γκιώνα III. Περιοχή παλαιού ορυχείου βωξίτου στη θέση «Κρυσταλλίδι» 500 μ., περίπου από το «51» προς την Καλοσκοπή στα αριστερά, και στα πρανή των δρόμων στη συμβολή των οδών από Γραβιά προς Άμφισσα και Καλοσκοπής προς Άμφισσα λίγο πριν τη θέση «51». Πρόσφατη αναφορά: Αδημοσίευτα δεδομένα, Καρέτσος (μέλος της ομάδας εργασίας του ΕΘ.Ι.ΑΓ.Ε.), 2001 και 2002 IV. 13 km από το χωριό Καρούτες κατά μήκος του δρόμου προς Άμφισσα, διατομή του δρόμου στο δάσος ελάτης, 950 m. Πρόσφατη αναφορά: Snogerup S. και Snogerup B. 2001. Willdenowia 31: 205-308 5

3. ΑΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ ΔΡΑΣΕΩΝ Δράση 1: Εντοπισμός και χαρτογράφηση των θέσεων εξάπλωσης του φυτού Ερευνήθηκαν στον Παρνασσό η περιοχή βόρεια, ανατολικά και δυτικά της Αράχωβας και στην Γκιώνα η περιοχή νότια και δυτικά της Γραβιάς και δυτικά της Άμφισσας προς Καρούτες (Χάρτης 1). Εξακριβώθηκε η παρουσία του Bupleurum capillare στις γνωστές θέσεις και επεκτάθηκε η περιοχή εξάπλωσής του. Συνολικά σημειώθηκαν 9 θέσεις με τοπικούς πληθυσμούς στον τοπογραφικό χάρτη (Πίνακας 1, Χάρτες 1-3). Επιβεβαιώθηκαν όλες οι γνωστές θέσεις εκτός της θέσης (ΙΙ): «5km Α της Αράχωβας προς Λιβαδειά, μεταξύ των θέσεων Σκαλιά-Παλουκάκια». Οι τοποθεσίες αυτές με ονόματα που χρησιμοποιούνταν το 1854 στάθηκε αδύνατο να αναγνωριστούν σήμερα και πιθανώς η θέση βρίσκεται σε παλιό μονοπάτι από Αράχωβα προς Λιβαδειά. Παρόλο που ερευνήθηκε η περιοχή ανατολικά της Λιβαδειάς δεν εντοπίστηκε κανένας πληθυσμός του είδους. Η θέση (I) αντιστοιχεί στις θέσεις 1, 2 και 3 του χάρτη και επεκτάθηκε 2 km προς τα δυτικά με τη θέση 4. Σημειώνεται ότι οι θέση 1 είναι η θέση όπου ανακαλύφθηκε για πρώτη φορά το είδος Bupleurum capillare (locus clasicus), το 1854. Η θέση (ΙΙΙ) αντιστοιχεί στις θέσεις 5 και 6 του χάρτη και επεκτάθηκε προς τα βόρεια με τις θέσεις 7 και 8. Η θέση (IV) οριοθετήθηκε κατά μήκος του δρόμου μεταξύ των υψομέτρων 900 και 1120 m στη θέση 9 του χάρτη. 6

Πίνακας 1. Θέσεις εξάπλωσης του Bupleurum capillare Ορεινό Θέση Γεωγραφικό Γεωγραφικό Ονομασία θέσης χάρτη Συγκρότημα χάρτη Πλάτος, Β μήκος, Α Υψόμετρο dd s' ss dd s' ss Παρνασσός 1 Locus classicus. 3km από Αράχωβα προς Επτάλοφο. 38 29 18 22 34 34 1073 Παρνασσός 2 Ν-ΝΔ του locus classicus 2α 38 29 17 22 34 2 940 Λίγο παρακάτω, προς Αράχωβα 2β 38 29 16 22 34 13 940 Παρνασσός 3 Πάνω από το δρόμο, 6,35 km από Αράχωβα προς Δελφούς 38 28 58 22 32 21 640 έως 38 28 59 22 32 20 652 Παρνασσός 4 Πάνω από το δρόμο, 8 km από Αράχωβα προς Δελφούς 38 28 50 22 31 13 545 έως 38 28 52 22 31 14 600 Γκιώνα 5 Παλαιό μεταλλείο βωξίτη, Ν-ΝΔ Καλοσκοπής 5α 38 38 30 22 22 54 980 5β 38 38 27 22 22 52 5γ 38 38 26 22 22 52 950 5δ 38 38 25 22 22 54 5ε 38 38 24 22 22 50 5ζ 38 38 22 22 22 49 970 Γκιώνα 6 Στροφή προς Καλοσκοπή, ακριβώς στο 51km, στην άκρη του δρόμου. 6α 38 38 6 22 22 38 875 6β 38 38 3 22 22 36 880 6γ 38 38 4 22 22 36 825-875 έως 38 38 60 22 22 37 Γκιώνα 7 2,5 km από Γραβιά προς Καλοσκοπή, τοποθεσία Σουβλισμένο, στην άκρη του δρόμου 38 39 51 22 25 31 510 Γκιώνα 8 8,5 km από Γραβιά προς Καλοσκοπή 8α 38 38 26 22 23 47 740 8β 38 38 27 22 23 46 740 Γκιώνα 9 Κατά μήκος του χωματόδρομου που αρχίζει στο 7 km από Άμφισσα προς 9α 38 32 2 22 20 1 900 Καρούτες. Ο πληθυσμός αρχίζει στο 5 ο χιλιόμετρο του χωματόδρομου συνεχίζει έως 38 31 60 22 20 29 μέχρι το 10 ο χιλιόμετρο. 9β 38 32 14 22 19 12 950 έως 38 32 25 22 19 53 990 9γ 9δ 38 32 40 22 19 20 1020-1030 9ε 38 31 57 22 19 58 1120 7

Δράση 2: Εκτίμηση του μεγέθους των πληθυσμών Μετρήθηκαν οι τοπικοί πληθυσμοί στις θέσεις 1, 2, 3 και 4 στον Παρνασσό στις 20-21/09/2003, στις θέσεις 5, 6α και 7 στην Γκιώνα στις 19/7/2003 και στις θέσεις 6β, 6γ, 8 και 9 στην Γκιώνα στις 11/10/2003 (Πίνακας 1). Τα άτομα ήταν στα μέσα ή στο τέλος της ανθοφορίας ή στις αρχές της καρποφορίας. Πίνακας 1. Μετρήσεις μεγέθους τοπικών πληθυσμών του Bupleurum capillare. Ορεινό Επιφάνεια Θέση χάρτη Συγκρότημα (m²) Αριθμός Ατόμων Παρνασσός 1 1199,4 1253 Παρνασσός 2 2α 1000 253 2β 50 22 Παρνασσός 3 2000 240 Παρνασσός 4 5000 423 Γκιώνα 5 133 Γκιώνα 6 6α 309 6β 217 6γ 214 Γκιώνα 7 36 Γκιώνα 8 8α 143 8β 23 Γκιώνα 9* 9α 250 403 9β 1000 1522 9δ 200 579 Σύνολο 5758 * Δεν καταμετρήθηκαν όλα τα άτομα της θέσης Στη θέση 1 στον Παρνασσό (locus classicus) έγινε εκτίμηση της πυκνότητας του τοπικού πληθυσμού με μετρήσεις σε δειγματοεπιφάνειες πλάτους 2 m σε όλη την έκταση της θέσης (Πίνακας 2). Εν γένει, το είδος αναπτύσσεται συνήθως κατά ομάδες και σπάνια απαντούν μεμονωμένα άτομα. Μετρήθηκαν ομάδες με πυκνότητες ως 261 άτομα σε 5 m 2 αλλά και ομάδες με 2-10 άτομα στην ίδια έκταση. Ενδεικτικά μεγέθη των συστάδων φαίνονται στον Πίνακα 3. Παρόλο που δεν έγινε μελέτη της χωροταξικής κατανομής, φαίνεται ότι η κατανομή των ούτε δεν είναι ούτε ομοιόμορφη ή κανονική, ούτε τυχαία αλλά συσσωρευμένη (δηλαδή εξάπλωση κατά θέσεις με διαφορετικούς αριθμούς ατόμων, χωρίς κανένα πρότυπο). Ο τύπος αυτός κατανομής καθιστά εξαιρετικά δύσκολη 9

την εκτίμηση του μεγέθους του πληθυσμού αν δεν γίνει καταμέτρηση όλων των ατόμων. Σημειώνεται ότι στις θέσεις 9γ και 9ε όπου δεν καταμετρήθηκαν τα άτομα αλλά απλώς σημειώθηκε η παρουσία του φυτού ο συνολικός αριθμός ατόμων βάσει των μετρήσεων στις θέσεις 9α, 9β και 9γ εκτιμάται ότι είναι κατά μέσο όρο 6.432 αλλά μπορεί να κυμαίνεται μεταξύ των 1.579 και 11.285. Πίνακας 2. Πυκνότητα ατόμων του Bupleurum capillare στη θέση 1. Αριθμός επιφάνειας Μήκος επιφάνειας (m) Πλάτος επιφάνειας (m) Εμβαδόν επιφάνειας (m²) Αριθμός ατόμων Πυκνότητα (Άτομα/m 2 ) 1 12 2 24 5 0,21 2 12 2 24 20 0,83 3 10 2 20 19 0,95 4 10 2 20 11 0,55 5 14 2 28 20 0,71 6 14 2 28 21 0,75 7 19,7 2 39,4 24 0,61 8 19,7 2 39,4 25 0,63 9 21 2 42 23 0,55 10 21 2 42 44 1,05 11 26,5 2 53 41 0,77 12 26,5 2 53 122 2,30 13 17,3 2 34,6 69 1,99 14 17,3 2 34,6 56 1,62 15 24,1 2 48,2 59 1,22 16 24,1 2 48,2 51 1,06 17 22,5 2 45 82 1,82 18 22,5 2 45 58 1,29 19 22,5 2 45 51 1,13 20 22,5 2 45 39 0,87 21 22,5 2 45 45 1,00 22 20 19,8 396 368 0,93 Μέση τιμή πυκνότητας: 1,04 ±0,106 10

Πίνακας 3. Μεγέθη συστάδων του Bupleurum capillare Θέση Επιφάνεια (m²) Αριθμός Ατόμων Σύνολο Ατόμων Γκιώνα, 5 20 39 133 0,5 12 4 29 1 12 0,5 8 3 10 4 23 Γκιώνα, 6α 3 12 309 0,5 3 15 24 4 12 2 6 5 100 0,5 4 8 148 Γκιώνα, 7 1,75 36 36 11

Δράση 3: Καταγραφή των οικολογικών συνθηκών εμφάνισης και των παραγόντων απειλής των πληθυσμών Καταγράφηκαν ο τύπος ενδιαιτήματος, το υψόμετρο, το γεωλογικό υπόστρωμα, η κλίση, η έκθεση και τα είδη των φυτοκοινοτήτων στις οποίες συμμετέχει το Bupleurum capillare (Πίνακας 4). Το Bupleurum capillare, τόσο στον locus classicus όσο και στις νέες θέσεις που έχει εντοπισθεί, αποικίζει ενδιαιτήματα που έχουν κοινά κατά το μάλλον ή ήττον εδαφικά χαρακτηριστικά. Στον locus classicus φύεται εντός αμπελώνων (εγκαταλειμμένων και μη), τα εδάφη των οποίων τουλάχιστον επιφανειακά, συντίθενται από ασβεστολιθικές κροκάλες και λίθους. Στην ουσία δεν συζητάμε για ύπαρξη εδάφους, αλλά για ένα επιφανειακό αδρομερές υλικό που συγκεντρώνει λεπτόκοκκο έδαφος ενδιάμεσα στις κροκάλες και στα βαθύτερα στρώματα. Στις νέες θέσεις της Γκιώνας των μεταλλείων και των πρανών των δρόμων, το εδαφικό υλικό δεν διαφοροποιείται ουσιαστικά, εκτός ελαχίστων εξαιρέσεων, όπου τα επιχώματα είναι πλουσιότερα σε λεπτό εδαφικό υλικό κατά θέσεις. Εν κατακλείδι αναπτύσσεται πάνω σε ορυκτό έδαφος και δεν εμφανίζεται σε εδάφη με διαμορφωμένους ορίζοντες. Η παρουσία αρτιβλάστων στην περιοχή εξάπλωσης είναι αρκετά καθυστερημένη την άνοιξη. Τα πρώτα φυτά εμφανίζονται σε προχωρημένη άνοιξη ή αρχές του θέρους και το φυτό είναι σε πλήρη ακμή το θέρος, έως αργά το φθινόπωρο. Επιπλέον, δεν εμφανίζονται όλα τα άτομα μαζί αλλά διαδοχικά, ώστε τη διάρκεια του θέρους, να αντιπροσωπεύονται όλα τα στάδια ανάπτυξης του φυτού, από νεαρά έως ώριμα. Εξάλλου και η έκπτυξη των ανθέων δεν είναι ταυτόχρονη, ώστε ο χρόνος διασποράς των σπερμάτων να είναι ευρύτερος. Η συμπεριφορά του αυτή φαίνεται να διευκολύνει την επιβίωσή του, αποφεύγοντας τον ισχυρό ανταγωνισμό νωρίς την άνοιξη με πλήθος άλλων φυτών που αναπτύσσονται στο βιότοπό του. Πρέπει να σημειωθεί επίσης, η εξαιρετική του αντοχή σε φυσιολογικά ξηρές θέσεις και σε ακραίες επιφανειακές θερμοκρασίες, εφόσον αναπτύσσεται επάνω σε ασβεστόλιθο. Ο ασβεστόλιθος είναι πέτρωμα με μεγάλη θερμοχωρητικότητα, πράγμα που σημαίνει ότι θερμαίνεται κατά τη διάρκεια της ημέρας και αποβάλλει τη θερμότητά του αργά. Επιπρόσθετα, το φτωχό έδαφος και οι επικρατούσες νότιες κατά βάση εκθέσεις, εντείνουν τις ξηροθερμικές συνθήκες του ενδιαιτήματος. Η εξαιρετική αντοχή του Bupleurum, κάτω από τέτοιες συνθήκες, φαίνεται να οφείλεται στον μικρό του όγκο, στη μικρή φυλλική επιφάνεια και πιθανά σε φυσιολογικούς μηχανισμούς που περιορίζουν τη διαπνοή τις μεσημβρινές ώρες. Η χρονική διασπορά της άνθισης και της καρποφορίας και κατά τα φαινόμενα και του χρόνου ανάπτυξης των αρτιβλάστων, ο μονοετής κύκλος ζωής, η ικανότητα επιβίωσης σε δυσμενείς από άποψη υγρασίας και θρεπτικών συνθήκες υποδεικνύουν ότι το είδος ακολουθεί συνδυασμό «τυχοδιωκτικής» και «ανθεκτικής» στρατηγικής επιβίωσης. 12

Πίνακας 4. Οικολογικές συνθήκες εμφάνισης του Bupleurum capillare. Ορεινό Συγκρότημα Ενδιαίτημα Γεωλογικό υπόστρωμα Παρνασσός 1 Εγκαταλελειμμένο αμπέλι σε πετρώδες έδαφος (κάλυψη πετρών 90-100 %), σε ορισμένες θέσεις σχετικά σταθεροποιημένος λιθώνας, σε ασβεστόλιθο. Φυτοκοινότητα: Crepis sp., Avena sterilis, Rumex sp., Melica ciliata, Asparagus aphyllus, Chondrilla juncea, Nigella sp., Althaea sp., Eryngium campestre, Pycnomon acarna, Convolvulus arvensis, Clematis flammula, Scrophularia sp., Juniperus νεαρό (~20 cm), Linum strictum, Psoralea bituminosa, Anthemis sp., Koeleria cristata, Gallium sp., Petrorrhagia sp., Dianthus sp., Thesium humile, Fibigia sp, Ballota acetabulosa, Vernascum undulatum, Micromeria graeca, Hypericum perforatum, Odontites sp., Medicago minima. Παρνασσός 2 Παλαιές καλλιέργειες, κάτω και ανάμεσα από ρίζες αμπελιών, πουρναριού και ελιάς σε πετρώδες-χαλικώδες έδαφος σε σχετικά επίπεδη θέση, σε ασβεστόλιθο. Φυτοκοινότητα: Poa bulbosa, Dactylis glomerata, Thlaspi sp., Petrorhagia sp., Verbascum sp., Scrophularia sp., Chondrilla juncea, ψυχανθή Παρνασσός 3 Ελαιώνες και αμπέλια, ή στις παρυφές φυσικής βλάστησης, σε πετρώδες-χαλικώδες έδαφος σε επίπεδες ή κεκλιμένες θέσεις, σε ασβεστόλιθο. Παρνασσός 4 Ελαιώνες σε πετρώδες-χαλικώδες έδαφος και σε λιγότερο ή περισσότερο σταθεροποιημένους λιθώνες, σε επίπεδες ή κεκλιμένες θέσεις, σε ασβεστόλιθο. Γκιώνα 5 Αποθέσεις σε επίπεδες ή κεκλιμένες θέσεις, σε ασβεστόλιθο. Φυτοκοινότητα: Melica ciliata, Avena barbata, Cynosurus elegans, Cerastium brachypetalum, Arenaria serpylifolia, Leontodon crispus, Catopodium rigidum, Euphorbia myrsinites, Crupina crupinastrum, Cynosurus echinatus, Valerianella coronata, Hypochoeris achyrophorus, Trifolium stellatum, Trifolium scabrum, Vulpia ciliata, Bromus tenctorum, Scrophularia canina, Medicago disciformis, Daucus guttatus, Geranium robertianum, Caucalis platycarpos, Festuca jeanpertii, Bromus squarosus, Linaria pelisseriana, Fibigia clypeata, Lactuca viminea, Clypeola jonthlaspi, Arabis verna, Bupleurum glumaceum, Medicago orbicularis, Xeranthemum inapertum, Sanguisorba minor, Campanula spatulata, Arabis glabra, Knautia integrifolia, Anthemis tinctoria, Bituminaria bituminosa, Geranium rotundifolium, Crepis setosa, Dasypyrum villosum, Convolvulus arvensis, Epilobium dodonaei, Hymenocarpus circinnatus, Medicago minima Γκιώνα 6 2α 2β Θέση χάρτη Υψόμετρο Έκθεση Κλίση 1073 ΝΝΔ 20-45 % 940 ΝΝΔ 640-652 Ν 545-600 Ν 5α 950-980 Ποικίλλη 5ζ Αποθέσεις πάνω από το δρόμο. 6α 875 ΝΝΑ Επίπεδο πλάτωμα σε παρυφή δρόμου, σε πετρώδες έδαφος. 6β 880 Απότομη ρεματιά με σχετικά σταθεροποιημένο ή χαλαρό λιθώνα. 6γ 825-875 Α, ΒΑ, ΝΑ 510 ΑΒΑ 45 % Γκιώνα 7 Παρυφή δρόμου, πετρώδες έδαφος σε κολλουβιακές αποθέσεις. Φυτοκοινότητα: Stipa bromoides, Centranthus ruber, Pycnomon acarna, Origanum vulgare, Reichardia picroides, Geranium robertianum, Satureja nepeta, Euphorbia chamae, Teucrium capitatum, Trifolium sp.,?knautia integrifolia, Anthemis tinctoria, Rubia peregrina, Satureja juliana, Ballota acetabulosa, Erysimum sp., Thapsia garganica, Dactylis glomerata Γκιώνα 8 Αποθέσεις στην άκρη δρόμου, σε ποικίλλη κλίση, σε ασβεστόλιθο. 8α 8β Γκιώνα 9 Παρυφές δρόμου, σε αποθέσεις και σχετικά σταθεροποιημένους 9α λιθώνες, συνήθως και μεγάλες κλίσεις, αλλά και σε σχεδόν επίπεδες θέσεις. 9ε Ποικίλλη 740 Ποικίλλη 900- ΒΒΑ - 1120 ΒΑ 13

Φυτικά είδη με μικρού μεγέθους συνολικό πληθυσμό και λίγους, τοπικούς και μικρής έκτασης υποπληθυσμούς, όπως το Bupleurum capillare, θεωρούνται εύτρωτα. Ένας λόγος γι αυτό είναι ότι αρκεί ένα καταστροφικό γεγονός για την απώλεια μεγάλου ποσοστού του συνολικού πληθυσμού. Προκειμένου να αξιολογηθούν οι εξωγενείς πιέσεις που αντιμετωπίζει το είδος και η πιθανότητα μείωσης ή καταστροφής των υποπληθυσμών του, καταγράφηκαν οι ανθρώπινες δραστηριότητες και οι παράγοντες που αποτελούν απειλές για το Bupleurum capillare σε κάθε θέση (Πίνακας 5). Δεύτερος λόγος της ευπάθειας τέτοιων ειδών είναι ότι είναι ιδιαίτερα επιρρεπή στον κίνδυνο της γενετικής υποβάθμισης των πληθυσμών τους που μπορεί να επιφέρει εξαφάνιση του είδους. Η απειλή αυτή δεν είναι δυνατό να διαπιστωθεί με παρατηρήσεις πεδίου, αλλά απαιτεί γενετική μελέτη του είδους. Πίνακας 5. Παράγοντες απειλής για το Bupleurum capillare κατά θέση. Ορεινό Συγκρότημα Θέση χάρτη Δραστηριότητες - Απειλές Παρνασσός 1 Απειλή απώλειας του ενδιαιτήματος λόγω αλλαγής των χρήσεων γης. Ο πληθυσμός αναπτύσσεται σε εγκαταλελειμμένο αμπέλι πολύ κοντά στην Αράχωβα. Η μεγάλη, συνεχιζόμενη ανάπτυξη του χειμερινού τουρισμού και ο οικοδομικός οργασμός στην περιοχή καθιστούν πιθανή την μελλοντική αξιοποίηση του οικοπέδου. Ο ορατός αυτός κίνδυνος θα έχει ως αποτέλεσμα την ολοκληρωτική καταστροφή του τοπικού πληθυσμού. Παρνασσός 2 Απειλή απώλειας του ενδιαιτήματος λόγω αλλαγής των χρήσεων γης. Ισχύει ότι και για τη θέση 1. Παρνασσός 3 Απειλή απώλειας του ενδιαιτήματος λόγω αλλαγής των χρήσεων γης. Ο πληθυσμός αναπτύσσεται σε εν ενεργεία καλλιέργειες και δεν φαίνεται προς το παρόν να απειλείται άμεσα. Παρνασσός 4 Απειλή απώλειας του ενδιαιτήματος λόγω αλλαγής των χρήσεων γης. Ο πληθυσμός αναπτύσσεται σε εν ενεργεία καλλιέργειες και σε λιθώνες και δεν φαίνεται προς το παρόν να απειλείται άμεσα. Γκιώνα 5 Απειλή απώλειας του ενδιαιτήματος λόγω αλλαγής των χρήσεων γης. Στη θέση αυτή δεν υπάρχει κίνδυνος οικοδομικών δραστηριοτήτων. Ωστόσο, γίνεται αποκατάσταση του χώρου των παλιών ορυχείων και ενδέχεται να επηρεαστούν οι συστάδες του φυτού. Γκιώνα 6 Ο τοπικός πληθυσμός δεν φαίνεται να απειλείται. Πιθανή απειλή αποτελεί η απομάκρυνση των αποθέσεων όπου αναπτύσσεται. Γκιώνα 7 Ο τοπικός πληθυσμός δεν φαίνεται να απειλείται. Γκιώνα 8 Ο τοπικός πληθυσμός δεν φαίνεται να απειλείται. Πιθανή απειλή αποτελεί η απομάκρυνση των αποθέσεων όπου αναπτύσσεται. Γκιώνα 9 Ο τοπικός πληθυσμός δεν φαίνεται να απειλείται. Η ενδεχόμενη ασφαλτόστρωση του δρόμου ή επέκταση του οδικού δικτύου δεν αναμένεται να επηρεάσουν σημαντικά το φυτό αλλά μπορεί να καταστρέψουν μέρος των συστάδων. 14

Κατάταξη του Bupleurum capillare σε κατηγορία κινδύνου κατά IUCN (νέες κατηγορίες) Κατά τα κριτήρια της IUCN (IUCN 1991) και σύμφωνα με τα στοιχεία του Πίνακα 6, το Bupleurum capillare χαρακτηρίζεται ως: Εύτρωτο (VU) Κριτήριο D: Πραγματική έκταση πληθυσμού <20km 2 Κριτήριο D: Λιγότερες από 5 θέσεις Αν διαπιστωθούν ακραίες διακυμάνσεις του μεγέθους του πληθυσμού ή των θέσεων εξάπλωσης, ή απώλεια ενδιαιτήματος τότε το είδος θα περάσει σε μεγαλύτερη κατηγορία κινδύνου: Κινδυνεύον (ΕΝ) Κριτήριο B1a+c: έκταση πληθυσμού <500km 2 και μέχρι 5 θέσεις και ακραίες διακυμάνσεις του μεγέθους του πληθυσμού/της εξάπλωσης ή και μείωσης της έκτασης του ενδιαιτήματος Πίνακας 6. Στοιχεία για την κατάταξη του Bupleurum capillare σε κατηγορία κινδύνου. Θέση χάρτη Εμβαδόν επιφάνειας (m²) Άτομα/ θέση χάρτη Θέση IUCN Άτομα/ θέση IUCN Υποπληθυσμός Άτομα/ υποπληθυσμό 1 1200 1253 1 1528 1 2191 2 1050 275 3 2000 240 2 663 4 5000 423 5 33 133 3 861 2 1063 6 35 728 7 2 36 4 202 8 25 166 9α,β,δ 1450 2504 5 2504 3 2504 9ε+9γ *6432 10795 12190 *= Εκτίμηση του αριθμού των ατόμων: 6432 ±4853 υποπληθυσμός= γεωγραφικά ή κατ άλλο τρόπο διακριτές ομάδες με μικρή ή καθόλου ανταλλαγή ατόμων θέση IUCN= γεωγραφικά ή οικολογικά διακριτή περιοχή (ένα μόνο γεγονός μπορεί να επηρεάσει όλα τα άτομα του είδους στη θέση), συνήθως περιλαμβάνει έναν υποπληθυσμό ή τμήμα του 15

Δράση 4: Συλλογή σπερμάτων και μελέτη φύτρωσης και ανάπτυξης αρτιβλάστων Συλλογή σπερμάτων έγινε στις 11/11/2003 από τη θέση 1 (Παρνασσός, locis classicus). Επίσης χρησιμοποιήθηκε η σπορομονάδα συλλογής 6/10/2001, Γκιώνα, Μεταλλείο βωξίτη. Τα σπέρματα αφέθηκαν σε συνθήκες θερμοκρασίας δωματίου, καθαρίστηκαν και ζυγίστηκαν. H κατανομή του βάρους των σπερμάτων (Εικόνα 1) είναι κανονική, δηλαδή όλες οι τιμές συγκεντρώνονται γύρω από τη μέση τιμή των 1,06 mg χωρίς να παρουσιάζονται σημαντικές αποκλίσεις (έλεγχος W Shapiro-Wilk, W = 0,9785, ν = 62, P μη σημαντική). 25 20 μέση τιμή: 1,06 ± 0,009 mg συχνότερη τιμή: 1,1 διαμέση τιμή: 1,06 Συχνότητα, % 15 10 5 0 0,8 0,85 0,9 0,95 1 1,05 1,1 1,15 1,2 1,25 1,3 Κλάσεις Βάρους, mg Εικόνα 1. Κατανομή συχνότητας του βάρους των σπερμάτων του Bupleurum capillare. 16

H μελέτη της φύτρωσης έγινε και στις 2 σπορομονάδες. Τα σπέρματα του Bupleurum capillare είναι μη ληθαργικά. Η θερμοκρασιακή εξάρτηση της φύτρωσης (Εικόνα 2), που μελετήθηκε στη σπορομονάδα Γκιώνα 2001, δείχνει ότι η φύτρωση ευνοείται σε σχετικά χαμηλές θερμοκρασίες. Τα σπέρματα φυτρώνουν σε υψηλά ποσοστά σε θερμοκρασίες 10-15 C στο σκοτάδι, με T50 (χρόνος φύτρωσης του 50 % του πληθυσμού) 7-8 ημέρες. Στους 20 C η φύτρωση παραμένει υψηλή, αλλά καθυστερεί, ενώ στους 25 C η φύτρωση είναι μηδενική. Η φυτρωτικότητα είναι υψηλή αμέσως μετά τη συλλογή και 1 μήνα μετά, αλλά μειώνεται κατά 10 περίπου μονάδες 1 έτος μετά τη συλλογή. 100 20 18 80 16 14 Τελική Φύτρωση, % 60 40 12 10 8 6 Τ50 ημέρες 20 4 2 0 10 15 20 25 Θερμοκρασία, o C 0 Φύτρωση, % Τ50, ημέρες Εικόνα 2. Θερμοκρασιακή εξάρτηση της φύτρωσης των σπερμάτων του Bupleurum capillare. Προκαταρκτικά πειράματα υποδεικνύουν ότι η φύτρωση αναστέλλεται σε σημαντικό ποσοστό κάτω από λευκό φως (φύτρωση στην επιφάνεια του εδάφους) αλλά δεν επηρεάζεται από το σκοτεινό κόκκινο φως (φύτρωση σε σκιά άλλων φυτών). 17

Δράση 5: Προτάσεις παρακολούθησης και Διαχείρισης Α. Πρόγραμμα Παρακολούθησης Σκοπός Η διερεύνηση των διακυμάνσεων του μεγέθους του πληθυσμού, η εκτίμηση της αναπαραγωγικής επιτυχίας και της βιωσιμότητας των αρτιβλάστων και η παρακολούθηση του ενδιαιτήματος του είδους. Αιτιολόγηση Το μέγεθος του πληθυσμού που εκτιμήθηκε στη διάρκεια ενός έτους στο πλαίσιο του παρόντος έργου ενδέχεται να παρουσιάζει διακυμάνσεις από χρονιά σε χρονιά είτε λόγω φυσικών αιτίων (π.χ., μετεωρολογικές συνθήκες, ανταγωνισμός), είτε λόγω ανθρωπογενών επιδράσεων (π.χ., καταστροφή του ενδιαιτήματος). Για να διαπιστωθεί το εύρος των διακυμάνσεων και να διερευνηθούν τα αίτιά τους απαιτείται παρακολούθηση για πέντε τουλάχιστον έτη. Το μέγεθος του πληθυσμού είναι παράμετρος που πρέπει να ελέγχεται σε μόνιμη βάση. Καθώς το Bupleurum capillare δεν διαθέτει κατά τα φαινόμενα τράπεζα σπερμάτων στο έδαφος και απαντά σε λίγες θέσεις, η μείωση του μεγέθους κάποιου υποπληθυσμού κάτω από ένα κρίσιμο όριο μπορεί να έχει σημαντικές επιπτώσεις στη διατήρησή του. Η αναπαραγωγική επιτυχία του είδους θα εκτιμηθεί με δύο παραμέτρους, το ποσοστό ανθέων που μετατρέπονται σε υγιή σπέρματα (σχετική αναπαραγωγική επιτυχία) και τον μέσο όρο σπερμάτων ανά άτομο (αναπαραγωγικό δυναμικό). Η βιωσιμότητα των αρτιβλάστων, είναι το ποσοστό των αρτιβλάστων (νεαρών φυτών) που εξελίσσονται σε ώριμα άτομα. Οι διακυμάνσεις των παραμέτρων αυτών προφανώς σχετίζονται άμεσα με τις διακυμάνσεις του μεγέθους του πληθυσμού και πρέπει να ελέγχονται σε ετήσια βάση τουλάχιστον για μία πενταετία. Η παρακολούθηση του ενδιαιτήματος περιλαμβάνει στην μελέτη των φυτοκοινοτήτων στις οποίες συμμετέχει το είδος και στην καταγραφή αβιοτικών στοιχείων. Οι διάφορες μεταβολές της ποιότητας του ενδιαιτήματος αντανακλώνται στη χλωριδική σύνθεση της φυτοκοινότητας και για το λόγο αυτό η μελέτη της αποτελεί εύκολη και γρήγορη μέθοδο εκτίμησης της ποιότητας του ενδιαιτήματος. Τα αβιοτικά στοιχεία αφ ενός θα χρησιμεύσουν στον καλύτερο χαρακτηρισμό του εύρους των οικολογικών συνθηκών στις οποίες αναπτύσσεται το είδος (οικολογικός θώκος) καθώς και των βέλτιστων συνθηκών για την ανάπτυξή του. Η ποιότητα του ενδιαιτήματος είναι παράμετρος η οποία πρέπει να ελέγχεται σε μόνιμη βάση. 18

Το πρόγραμμα παρακολούθησης κατά την πρώτη πενταετία περιλαμβάνει τον έλεγχο περισσότερων παραμέτρων και με μεγαλύτερη λεπτομέρεια, καθώς χρειάζεται να εκτιμηθούν και να αιτιολογηθούν οι τυχόν διακυμάνσεις του μεγέθους του πληθυσμού. Διάρκεια Το πρόγραμμα παρακολούθησης θα διαρκέσει 5 έτη, μετά την πάροδο των οποίων θα εκτιμηθούν τα δεδομένα της παρακολούθησης και θα καταρτιστεί νέο πρόγραμμα. Μετρήσεις 1. Εκτίμηση του μεγέθους του πληθυσμού (σε ετήσια βάση) Εκτίμηση του μεγέθους του πληθυσμού με τη μέθοδο της μέτρησης όλων των ατόμων σε κάθε θέση (η ακανόνιστη κατανομή των συστάδων καθιστά άλλες μεθόδους εκτίμησης ανακριβείς ή ασύμφορες). Καταγράφονται οι συντεταγμένες των πολυγώνων που καθορίζουν την περιοχή εξάπλωσης του φυτού σε κάθε θέση ή υποθέση και η έκταση των πολυγώνων. Σε μία τουλάχιστον θέση μεγάλης έκτασης (π.χ., θέσεις 5 και 9) είναι χρήσιμο να γίνει χαρτογράφηση και μέτρηση της έκτασης κάθε συστάδας ατόμων ώστε να εξακριβωθεί το πρότυπο χωροταξικής κατανομής του είδους. Οι καταγραφές γίνονται σε ειδικά έντυπα. Η πλέον κατάλληλη περίοδος για τις μετρήσεις είναι από 1 Σεπτεμβρίου έως 10 Οκτωβρίου. 2. Εκτίμηση αναπαραγωγικής επιτυχίας (σε ετήσια βάση, κατά την πρώτη πενταετία) Εκτίμηση των αριθμού των ανθέων και των καρπών ανά άτομο. Στη θέση 1 (Παρνασσός, locus classicus) επιλέγονται τυχαία και σημαδεύονται με δακτυλίους 100 άτομα. Κατά την περίοδο 20 Αυγούστου-10 Σεπτεμβρίου μετρώνται σε κάθε ένα από τα 100 άτομα ο αριθμός των ταξιανθιών (σκιαδίων), ο αριθμός των σκιαδιδίων ανά σκιάδιο και ο αριθμός των ανθέων ανά σκιαδίδιο. Κατά την περίοδο 20-30 Οκτωβρίου μετράται ο αριθμός των καρπών (μερικάρπια) ανά σκιαδίδιο σε κάθε ένα από τα 100 άτομα. Συλλέγονται τυχαία τουλάχιστον 100 μερικάρπια από τα 100 άτομα και στο εργαστήριο μετράται το βάρος των μερικαρπίων και ελέγχεται η φυτρωτικότητά τους. Η ίδια διαδικασία επαναλαμβάνεται για τον πληθυσμό της θέσης 9. 3. Μελέτη βιωσιμότητας αρτιβλάστων στο πεδίο (σε ετήσια βάση, κατά την πρώτη πενταετία) Την 15 η Μαΐου, επιλέγονται και σημειώνονται 10 τυχαία τετράγωνα 1 x 1 m 2 στη θέση 1 και σε μία ακόμα θέση. Μετρώνται και δακτυλιώνονται τα αρτίβλαστα του Bupleurum capillare 19

στα 10 τετράγωνα. Οι μετρήσεις των αρτιβλάστων και κατόπιν των νεαρών ατόμων επαναλαμβάνονται την 15 η Ιουνίου, την 15 η Ιουλίου, την 15 η Αυγούστου και την 15 η Σεπτεμβρίου. Κάθε μήνα σημειώνονται τα τυχόν νέα αρτίβλαστα και οι τυχόν απώλειες των παλαιών αρτιβλάστων. 4. Παρακολούθηση ενδιαιτήματος - Μελέτη της φυτοκοινότητας (σε ετήσια βάση) Κατά τον Σεπτέμβριο επιλέγονται και σημειώνονται δειγματοληπτικές επιφάνειες σε κάθε μία από τις θέσεις (1-9) του Bupleurum capillare και καταγράφεται η πληθοκάλυψη (9- βαθμη κλίμακα, τροποποιημένη Braun Blanquet) όλων των φυτών της επιφάνειας. Το μέγεθος και ο αριθμός των δειγματοεπιφανειών εξαρτώνται από την έκταση των υποπληθυσμών. Η καταγραφή γίνεται σε ειδικά έντυπα και συμπεριλαμβάνει υψόμετρο, έκθεση και κλίση των δειγματοεπιφανειών. 5. Παρακολούθηση ενδιαιτήματος - Μελέτη αβιοτικών στοιχείων (1 φορά ανά 5 έτη) Η μελέτη γίνεται στις δειγματοεπιφάνειες στις οποίες μελετήθηκαν οι φυτοκοινότητες. Λαμβάνονται δείγματα εδάφους και αναλύονται ως προς τη μηχανική σύσταση, την περιεκτικότητα σε οργανικές και ανόργανες ενώσεις και την υγρασία. 20

Β. Σχέδιο Διαχείρισης Σκοπός του Σχεδίου Διαχείρισης είναι η διατήρηση του φυσικού πληθυσμού του Bupleurum capillare. Η κλασική μέθοδος που ακολουθείται στο πλαίσιο της διατήρησης περιλαμβάνει την αναγνώριση των βιολογικών πληροφοριών που χρειάζονται για την εκτίμηση των αιτιών των κινδύνων στους οποίους πιθανά υπόκεινται οι πληθυσμοί του είδους, τη διασφάλιση της επιβίωσης του είδους στη φύση και τον καθορισμό κριτηρίων για την εκτίμηση της κατάστασης διατήρησης και τον έλεγχο της επιτυχίας των διαχειριστικών μέτρων (Schemske, και συν., 1994). Έτσι, τα διαχειριστικά μέτρα κατευθύνονται από την προσπάθεια αντιμετώπισης των απειλών που έχουν αναγνωριστεί αλλά περιλαμβάνουν επίσης σχέδιο παρακολούθησης του είδους και προτάσεις για τη μελέτη ορισμένων παραμέτρων της βιολογίας του. Σημειώνεται ιδιαίτερα ότι από τις διαχειριστικές προτάσεις που αναφέρονται παρακάτω, η διατήρηση του βιοτόπου του είδους (μέτρο 1) είναι άμεσης προτεραιότητας. Διάρκεια. Το σχέδιο διαχείρισης έχει διάρκεια 5 ετών, στο τέλος των οποίων θα πρέπει να αξιολογηθεί η αποτελεσματικότητα των διαχειριστικών μέτρων, να επανεκτιμηθεί η κατάσταση διατήρησης του είδους και να αναπροσαρμοστεί το σχέδιο διαχείρισης. Υπεύθυνος Φορέας για την εφαρμογή του σχεδίου είναι ο Φορέας Διαχείρισης του Εθνικού Δρυμού Παρνασσού. Διαχειριστικές προτάσεις 1. Αποτροπή των αλλαγών των χρήσεων γης στους βιοτόπους του Bupleurum capillare Το B. capillare παρουσιάζει εξειδίκευση ως προς τον βιότοπο, συνεπώς η διατήρηση βιοτόπου του είδους αποτελεί βασική αρχή της διαχείρισής του. Άλλωστε, η κύρια απειλή που αντιμετωπίζει το είδος είναι η πιθανή αλλαγή των χρήσεων γης σε ορισμένες από τις θέσεις του. Στις θέσεις 1 (locus classicus) και 2 στον Παρνασσό, ο μόνος υπαρκτός κίνδυνος, είναι η αλλαγή χρήσης των αμπελώνων, με σκοπό την οικοδόμηση. Τελευταία ο κίνδυνος αυτός αυξάνει λόγω της μεγάλης ζήτησης εξοχικών κατοικιών, που εξυπηρετούν χειμερινές τουριστικές δραστηριότητες στην περιοχή του Παρνασσού. Οι διατήρηση αυτών των αμπελώνων θα είναι εξαιρετικά δύσκολη υπόθεση, εφόσον προσκρούει σε οικονομικά συμφέροντα. Ωστόσο η μόνη βέβαιη μέθοδος προστασίας του βιοτόπου είναι η δέσμευση ή αγορά των αγροτεμαχίων από τους Τοπικούς Φορείς. Στις θέσεις 3 και 4 στον Παρνασσό, η αλλαγή χρήσης γης των ελαιώνων και αμπελώνων αποτελεί δυνητική απειλή, όχι όμως άμεση. Εξάλλου, οι περιοχές αυτές αποτελούν τμήμα του 21

αυστηρά προστατευόμενου «Δελφικού Τοπίου» για το οποίο έχουν από καιρό θεσπιστεί πολύ αυστηρά μέτρα για την οικοδόμηση. Έτσι, για την προστασία του βιοτόπου, αρκεί να διατηρηθεί το σημερινό καθεστώς της περιοχής. Όλοι οι πληθυσμοί της Γκιώνας (θέσεις 5 9) βρίσκονται σε στείρα υλικά και σε πρανή και δεν προβλέπεται μεταβολή των χρήσεων γης. Για για την προστασία του βιοτόπου, αρκεί να διατηρηθεί το σημερινό καθεστώς της περιοχής. Ειδικότερα, για τον υποπληθυσμό στην περιοχή του παλιού μεταλλείου του βωξίτη (θέση 5), θα πρέπει να ληφθεί πρόνοια για τις συστάδες του Bupleurum κατά τις εργασίες της αποκατάστασης της βλάστησης. 2. Επιμόρφωση και ενημέρωση του κοινού Η ενημέρωση των τοπικών κοινωνίων και φορέων αλλά και των επισκεπτών της περιοχής για την ιδιαίτερη σημασία ως προς τη μοναδικότητα και το καθεστώς διεθνούς προστασίας του Bupleurum capillare (Οδηγία 92/43/ΕΟΚ, Σύμβαση Βέρνης) είναι απαραίτητη για την εφαρμογή της διαχείρισής του. Το μέτρο αυτό δεν προσκρούει σε οικονομικά συμφέρονται και το κυριότερο, η επιτυχία των διαχειριστικών μέτρων, ειδικά όσον αφορά στην προστασία του βιοτόπου, εξαρτάται από τη συνεργασία και η συγκατάνευση της τοπικής κοινότητας. Επίσης, με τον τρόπο αυτό αποφεύγονται τα τυχαία καταστροφικά γεγονότα. Διοργάνωση σειράς ανοιχτών σεμιναρίων στις κοινότητες. Οι εκδηλώσεις μπορεί να περιλαμβάνουν εκδρομή στο βιότοπο του Bupleurum capillare. Επιμόρφωση στα σχολεία. Αυτή μπορεί να γίνει ως μέρος της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης και, αρχικά τουλάχιστον, με τη συμμετοχή ειδικών εκαπιδευτικών. Ανάδειξη του είδους ως τουριστικού αξιοθέατου από τις τοπικές κοινότητες και η καλλιέργειά του ως διακοσμητικό είδος, αν και δεν είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακό. Η μοναδικότητά του όμως θα ήταν εντυπωσιακή. Τοποθέτηση ενημερωτικών πινακίδων στις θέσεις όπου απαντά το Bupleurum capillare. 3. Ανάδειξη του Bupleurum capillare ως χρήσιμου για τον άνθρωπο είδους Το B. capillare δεν έχει φαρμακευτικές ή αρωματικές ιδιότητες και δεν είναι βρώσιμο. Θα μπορούσε όμως να προταθεί ως είδος αποκατάστασης των στείρων και των πρανών, σε μελλοντικές υδροσπορές, αν και η συλλογή των σπερμάτων του δεν είναι εύκολη υπόθεση. Η πρακτική αυτή θα είχε ως πρόσθετο αποτέλεσμα την ενίσχυση του πληθυσμού του. 4. Εκτός τόπου διατήρηση Η διατήρηση του Bupleurum capillare εκτός του φυσικού του βιοτόπου αποτελεί δικλείδα ασφαλείας για τη διατήρηση του είδους αφού θα επιτρέψει την επανεγκατάστασή του στο φυσικό του βιότοπο σε περίπτωση κρίσιμης μείωσης του μεγέθους του πληθυσμού. 22

Ο μόνιμος και αναλώσιμος εξοπλισμός δεν απαιτεί μεγάλα έξοδα αλλά χρειάζεται συνεργασία με ειδικό επιστήμονα με συμβουλευτικό ρόλο στην εγκατάσταση και λειτουργία της τράπεζας σπερμάτων. Δημιουργία τράπεζας σπερμάτων (τράπεζα γενετικού υλικού). Τα σπέρματα αποτελούν μορφή μακρόχρονης διατήρησης του γενετικού υλικού του φυτού και θα δώσουν αν χρειαστεί νέα φυτά για εγκατάσταση στη φύση. Η δημιουργία της τράπεζας σπερμάτων περιλαμβάνει συλλογή σπερμάτων και αποθήκευσή τους σε κατάλληλες συνθήκες. Η συλλογή πρέπει να γίνεται κάθε χρόνο τα πέντε πρώτα χρόνια και κατόπιν σε αραιότερα διαστήματα από άτομα στο φυσικό βιότοπο του είδους. Η ποσότητα των σπερμάτων δεν πρέπει να υπερβαίνει το 10 % της συνολικής παραγωγής σπερμάτων από τη θέση συλλογής. Η επιλογή του υποπληθυσμού ή των υποπληθυσμών από τους οποίους θα συλλέγονται τα σπέρματα θα καθοδηγηθεί από τα αποτελέσματα της γενετικής μελέτης του είδους. Μετά τη συλλογή τα σπέρματα καθαρίζονται και ζυγίζονται και πριν αποθηκευτούν ελέγχεται η φυτρωτικότητά τους σε εργαστηριακές συνθήκες. Οι βέλτιστες συνθήκες για τη φύτρωση είναι γνωστές. Τα σπέρματα τοποθετούνται σε ξηραντήριο και κατόπιν σε σε αεροστεγή δοχεία και αποθηκεύονται στους -20 C). Η σωστή λειτουργία της τράπεζας σπερμάτων απαιτεί μελέτη της βιωσιμότητας των σπερμάτων στην αποθήκευση. Αυτή γίνεται με ετήσιο έλεγχο της φυτρωτικότητας των σπερμάτων σε εργαστηριακές συνθήκες. Καλλιέργεια του Bupleurum capillare σε Βοτανικό Κήπο. Η καλλιέργεια του είδους είναι μία μορφή «αποθήκευσης ωντανού υλικού». Επιπλέον, η ανάπτυξη του είδους σε τεχνητές συνθήκες θα προσφέρει πληροφορίες χρήσιμες για την ανάπτυξη νέων φυτών στο φυσικό περιβάλλον. 5. Μελέτη της βιολογίας του Bupleurum capillare Παρακολούθηση του Bupleurum capillare. Εφαρμογή του σχεδίου παρακολούθησης. Μελέτη της επικονίασης και της διασποράς των σπερμάτων. Η δράση αυτή θα προστεθεί στα ήδη γνωστά σχετικά με τη φυτρωτική συμπεριφορά και στα αποτελέσματα της παρακολούθησης της αναπαραγωγική επιτυχίας και της βιωσιμότητας των αρτιβλάστων. Έτσι θα συμπληρωθεί η εικότα της αναπαραγωγικής βιολογίας του είδους. Η γνώση αυτή είναι απαραίτητη για το έλεγχο της κατάστασης διατήρησης του πληθυσμού και την καθοδήγηση στη λήψη αποφάσεων. 23

Γενετική μελέτη. Η τελευταία εξέλιξη στον τομέα της διαχείρισης σπάνιων ειδών είναι εκείνη της γενετικής διατήρησης. Παρακάτων αναλύονται διεξοδικά η αιτιολόγηση και η μεθοδολογία της γενετικής μελέτης. Αιτιολόγηση Η γενετική διατήρηση αποτελεί προσέγγιση που επιλέγεται όλο και συχνότερα από τους επιστήμονες γιατί παρέχει πληθώρα δεδομένων και έχει το βασικό πλεονέκτημα ότι η μεθοδολογία που αξιοποιεί δίνει αποτελέσματα ταχύτατα, αφού βασίζεται στη χρήση μοριακών δεικτών. Η γενετική μελέτη εκτιμά το επίπεδο της γενετικής ποικιλότητας (πολυμορφισμοί) στο είδος και περιγράφουν πώς αυτή κατανέμεται μέσα στους πληθυσμούς και μεταξύ των πληθυσμών του. Δεδομένου ότι η μακρόχρονη επιβίωση ενός είδους εξαρτάται από τη διατήρηση της γενετικής του ποικιλότητας η γενετική μελέτη είναι απαραίτητη για τη σωστή διαχείριση των σπάνιων ειδών. Στην περίπτωση του Bupleurum capillare η εφαρμογή της γενετικής διατήρησης θα δώσει τη δυνατότητα να προτείνουμε πολιτικές διαχείρισης και πιο συγκεκριμένα θα διακρίνει τους υποπληθυσμούς με τη μεγαλύτερη γενετική ποικιλότητα, θα υποδείξει αν υπάρχει κίνδυνος γενετικής υποβάθμισης του είδους και θα καθοδηγήσει την επί τόπου διατήρηση των υποπληθυσμών (Petit, El Mousadik και Pons, 1998). Με βάση τη διεθνή εμπειρία, η μελέτη της γενετικής ποικιλότητας του σπάνιου είδους και μόνο δεν επαρκεί για να δώσει τις πληροφορίες που χρειάζονται για τη διατήρησή του (Gitzendanner και Soltis, 2000). Σήμερα, ανεξάρτητα από τον τρόπο που οι ερευνητές προσεγγίζουν τη σπανιότητα, γενετικά ή κλασικά, υπάρχει η τάση το σπάνιο είδος να συγκρίνεται με κάποιο παρόμοιό του ευρέως εξαπλωμένο είδος. Κερδίζει έδαφος η συγκριτική μελέτη του σπάνιου είδους με ένα είδος που ανήκει στο ίδιο γένος και το οποίο είναι ευρεώς εξαπλωμένο (κοινό) και ταυτόχρονα συγγενικό με το σπάνιο είδος. Η επιλογή του συγγενικού κοινού είδους έχει ως αποτέλεσμα την αύξηση του ποσού της μοιραζόμενης εξελικτικής ιστορίας και τη μείωση του αριθμού των εξωγενών παραγόντων για τους οποίους τα εξεταζόμενα είδη μπορεί να διαφέρουν οικολογικά (Bevill και Louda, 1999). Στην ουσία, το κοινό είδος δρα ως μάρτυρας του σπάνιου παρόμοιου είδους. Για να γίνουν κατανοητές οι γενετικές διαφορές μεταξύ ενδημικών και ευρέως εξαπλωμένων παρόμοιών τους ειδών, είναι απαραίτητο να πραγματοποιηθούν δειγματοληψίες από πληθυσμούς και των δύο ειδών μέσα στο ίδιο εύρος εξάπλωσης. Η συγκριτική γενετική μελέτη των δύο ειδών θα βοηθήσει στην εκτίμηση της πιθανότητας κατευθυνόμενης γενετικής επιλογής, στην κατοχύρωση της συστηματικής σχέσης μεταξύ των ειδών και κυρίως στην εκτίμηση της ικανότητας εμμονής (όπως καθορίζεται από τη γενετική ευρρωστία) του Bupleurum capillare (Ayres και Ryan, 1999). 24

Οι μέθοδοι που χρησιμοποιούνται για συγκρίσεις γενετικού υλικού είναι κυρίως η ηλεκτροφόρηση ενζύμων (γνωστή από το 1960) και η ανίχνευση της ποικιλότητας του ίδιου του DNA με χρήση μοριακών δεικτών (η οποία αναπτύχθηκε την τελευταία δεκαετία). Η παράλληλη χρήση και των δύο μεθόδων παρέχει τη δυνατότητα σύγκρισης των αποτελεσμάτων και ισχυροποιεί την αξία των δεδομένων που προκύπτουν. Οι πιο συχνά χρησιμοποιούμενες παραλλαγές των μεθόδων είναι η ηλεκτροφόρηση αλλοενζύμων και η χρησιμοποίηση RAPD δεικτών. Μεθοδολογία Επιλογή του κοινού συγγενικού είδους με το οποίο θα γίνει η σύγκριση. Το συγγενικό κοινό είδος που επιλέγεται είναι το Bupleurum glumaceum. Τα δύο είδη έχουν την ίδια βιομορφή και απαντούν σε παρόμοια ενδιαιτήματα. Το B. glumaceum εξαπλώνεται σε όλη την ηπειρωτική Ελλάδα συμπεριλαμβανομένου του Παρνασσού όπου απαντά και το Β. capillare. Επιλογή των πληθυσμών δειγματοληψίας. Για το Β.capillare, λόγω των μικρών πληθυσμών του, πρέπει να γίνει δειγματοληψία από όλες τις θέσεις όπου αυτό απαντά προκειμένου να αντικατοπτριστεί ολόκληρο το φάσμα της γενετικής του ποικιλότητας. Για το B. glumaceum πρέπει να πραγματοποιηθεί δειγματοληψία από την περιοχή όπου αυτό συνυπάρχει με το σπάνιο είδος και από μία τοποθεσία σε κάθε μία από τις άλλες χλωριδικές περιοχές όπου αυτό απαντά (Πελοπόννησος, Στερεά Ελλάδα, Ήπειρος, Μακεδονία, Θράκη). Δειγματοληψίες. Τα φύλλα είναι το φυτικό υλικό για την πραγματοποίηση των πειραμάτων της γενετικής ποικιλότητας. Αυτά συλλέγονται από υγιή άτομα και δεν πρέπει να υπερβαίνουν τα δύο φύλλα ανά άτομο. Η συλλογή γίνεται με τυχαίο τρόπο και εξασφαλίζοντας τη μέγιστη δυνατή απόσταση μεταξύ των φυτών ώστε το δείγμα να αντιπροσωπεύει όσο το δυνατό καλύτερα τη συνολική γενετική ποικιλότητα του πληθυσμού. Η διατήρησή του φυτικού υλικού πρέπει να γίνει ή αρχικά σε πάγο και μετά στους 80 C ή 20 C (Batista και Sosa, 2002, Tomimatsu, και συν., 2003) ή σε Tris-meleate grinding buffer (Ge, και συν., 1999). Εφαρμογή των δύο μεθόδων της ηλεκτροφόρησης αλλοενζύμων και της χρήσης RAPD δεικτών Εκτίμηση του επιπέδου της γενετικής ποικιλότητας του Β. capillare τόσο σε σύγκριση με το κοινό είδος, όσο και εντός και μεταξύ των υποπληθυσμών του ίδιου του είδους. Αποτελέσματα της μελέτης γενετικής ποικιλότητας Bupleurum capillare: Με βάση τη σύγκριση με το κοινό είδος θα εκτιμηθεί το αν και σε ποιό βαθμό η σπανιότητα του Β. capillare οφείλεται στα χαμηλά επίπεδα γενετικής ποικιλότητας και θα εκτιμηθεί ο κίνδυνος γενετικής υποβάθμισης του είδους. Εδώ ιδιαίτερη σημασία θα έχουν τα αποτελέσματα από την περιοχή όπου τα δύο είδη συνυπάρχουν γιατί σε αυτή την περιοχή η 25

επίδραση εξωγενών οικολογικών παραγόντων στη γενετική ποικιλότητα των δύο ειδών είναι μικρή. Με βάση τη σύγκριση των υποπληθυσμών του Β. capillare θα επιλεγεί ο υποπληθυσμός με τη μεγαλύτερη βιοποικιλότητα ο οποίος πρέπει να είναι ο βασικός πληθυσμός-στόχος στην κατεύθυνση της διατήρησης. Η γνώση αυτή είναι σημαντική για την εκτός τόπου διατήρηση. Ο πληθυσμός ο οποίος εμφανίζει το υψηλότερο επίπεδο γενετικής ποικιλότητας είναι εκείνος τον οποίο συλλέγονται κατά προτεραιότητα σπέρματα για αποθήκευση σε τράπεζα σπερμάτων. Καθορισμός του επιθυμητού επιπέδου γενετικής ποικιλότητας του πληθυσμού. Βάσει του κριτηρίου αυτού ελέγχεται το επιπέδο γενετικής ποικιλότητας του πληθυσμού ανά πενταετία. 26

Γ. Μελέτη βιωσιμότητας Η εφαρμογή του διαχειριστικού σχεδίου του Bupleurum capillare αποτελεί έργο για το οποίο είναι εξ ορισμού υπεύθυνος ο Φορέας Διαχείρισης του Εθνικού Δρυμού Παρνασσού. Στο πλαίσιο του παρόντος έργου, επισημαίνουμε τις προτεραιότητες και προτείνουμε πιθανούς τρόπους εξεύρεσης πόρων. Η προστασία του βιοτόπου του είδους στον Παρνασσό με δέσμευση ή αγορά αγοτεμαχίων είναι όπως ήδη τονίστηκε άμεσης προτεραιότητας. Το υφιστάμενο νομικό πλαίσιο, προβλέπει την εκπόνηση Ειδικής Περιβαλλοντικής Μελέτης και στη συνέχεια υπογραφή Προεδρικού Διατάγματος, που θα στηρίζεται στα συμπεράσματα της ΕΠΜ. Το ΠΔ μπορεί να προβλέπει τη δέσμευση αυτών των αγροτεμαχίων, προφανώς με κάποια αντισταθμιστικά οφέλη. Η χρηματοδότηση της δράσης θα μπορούσε εν μέρει να προέλθει μέσω της υιοθεσίας του από ιδιώτες. Η παρακολούθηση έχει χαμηλό κόστος από πλευράς αναλωσίμων και μόνιμου εξολισμού. Μπορεί να οργανωθεί από τις Τοπικές Αρχές και τον Φορέα Διαχείρισης της Περιοχής NATURA του Εθνικού Δρυμού Παρνασσού με ντόπιους εθελοντές οι οποίοι θα εκπαιδευτούν από ειδικό επιστήμονα. Η συμμετοχή ειδικού επιστήμονα είναι κατά τα άλλα απαραίτητη μόνο για την αξιολόγηση των αποτελεσμάτων (ετήσια) και την αξιολόγηση του σχεδίου παρακολούθησης και των διαχειριστικών μέτρων (ανά πενταετία). Η μελέτη της βιολογίας απαιτεί εξειδικευμένο προσωπικό και, ειδικά η γενετική μελέτη, απαιτεί υψηλού κόστους μόνιμο εξοπλισμό και αναλώσιμα. Οι δράσεις αυτές μπορεί να παραγματοποιηθούν σε συνεργασία με Πανεπιστημιακό ή άλλο ερευνητικό φορέα και να χρηματοδοτηθούν από ερευνητικά προγράμματα. Ο Φορέας Διαχείρισης πρέπει να μεριμνήσει για την ανάθεση σε κατάλληλους ιδιώτες της μελέτης των επιδοτήσεων στο πλαίσιο του ήπιου τουρισμού αλλά και των χρηματοδοτικών μέσων της Ευρωπαϊκής Ένωσης στον τομέα του φυσικού περιβάλλοντος και στον αγροτικό τομέα. 27

4. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Ayres, D. R. and Ryan, F. J., 1999. Genetic diversity and structure of the narrow endemic Wyethia reticulata and its congener W. bolanderi (Asteraceae) using RAPD and allozyme techniques. American Journal of Botany, 86(3): 344-353. 2. Batista, F. and Sosa, P. A., 2002. Αllozyme Diversity in Natural Populations of Viola palmensis Webb & Berth. (Violaceae) from La Palma (Canary Islands) : Implications for Conservation Genetics. Annals of Botany, 90: 725-733. 3. Bauskauf, C. J., McCauley, D. E., and Eickmeier, W. G., 1994. Genetic analysis of a rare and a widespread species of Echinacea (Asteraceae). Evolution, 48(1): 180-188. 4. Bevill, R. L. and Louda, S. M., 1999. Comparisons of Related Rare and Common Species in the study of Plant Rarity. Conservation Biology, 13(3): 493-498. 5. Ge, S., Wang, K., Hong, D., Zhang, W. and Zu, Y., 1999. Comparisons of Genetic Diversity in the Endangered Adenophora lobophylla and its Widespread Congener, A. potaninii. Conservation Biology, 13(3): 509-513. 6. Gitzendanner, M. A., and Soltis, P. S., 2000. Patterns of genetic variation in rare and widespread plant congeners. American Journal of Botany, 87(6): 783-792. 7. IUCN. 2001. IUCN Red List Categories: Version 3.1. Prepared by the IUCN Species Survival Commission. IUCN, Gland, Switzerland and Cambridge, UK. 8. Petit, R. J., El Mousadik, A. and Pons O., 1998. Identifying populations for conservation on the basis of genetic markers. Conservation Biology, 12(4): 844-855. 9. Phitos D., Strid A., Snogerup S., Greuter W. (eds). 1995. The Red Data Book of rare and threatened plants of Greece. World Wide Fund for Nature. Athens. 527 p. 10. Schemske, D. W., Husband, B. C., Ruckelshaus, M. H., Goodwillie, C., Parker, I. M., and Bishop, J. G., 1994. Evaluating approaches to the conservation of rare and endangered plants. Ecology, 75(3): 584-606. 11. Tomimatsu, H., Hoya, A., Takahashi, H. and Ohara, M., 2003. Genetic diversity amd multilocus genetic structure in the relictual endemic herb Japonolirion osense (Petrosaviaceae). Journal of Plant Research. 28

5. ΧΡΟΝΟΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΔΡΑΣΗ 1. Εντοπισμός και χαρτογράφηση των θέσεων εξάπλωσης ΜΗΝΕΣ 2003 2004 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Μ Ι Ι Α Σ Ο Ν Δ Ι Φ Μ Α 2. Εκτίμηση του μεγέθους των πληθυσμών 3. Καταγραφή των οικολογικών συνθηκών εμφάνισης και των παραγόντων απειλής των πληθυσμών 4. Συλλογή σπερμάτων και μελέτη φύτρωσης και ανάπτυξης αρτιβλάστων 5. Κατάρτιση σχεδίου παρακολούθησης του είδους Προτάσεις διαχείρισης για την επιτόπου διατήρηση του είδους 29

5. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ 5.Ι. Χάρτες Χάρτης Προσανατολισμού: Εξάπλωση του Bupleurum capillare στον Παρνασσό και στην Γκιώνα. Κλίμακα 1:75.000 Χάρτης 1: Εξάπλωση του Bupleurum capillare στον Παρνασσό, θέσεις 1-4. Κλίμακα 1:10.000 Χάρτης 2: Εξάπλωση του Bupleurum capillare στην Γκιώνα, θέσεις 5-8. Κλίμακα 1:10.000 Χάρτης 3: Εξάπλωση του Bupleurum capillare στην Γκιώνα, θέση 9. Κλίμακα 1:10.000 30

5.IΙ. Φωτογραφίες 1. Bupleurum capillare, φυτό. Γκιώνα, θέση 5, Ιούνιος 2003 (Φωτ. Γ. Καρέτσος) 2. Bupleurum capillare, άνθος (σκιάδιο). Γκιώνα, Ιούνιος 2003 (Φωτ. Γ. Καρέτσος) 31

3. Bupleurum capillare, καρποφορία. Γκιώνα, Ιούνιος 2003 (Φωτ. Γ. Καρέτσος) 4. Bupleurum capillare, θέση 1 (locus classicus), Οκτώβριος 2003 (Φωτ. Βασιλική Σμυρνή) 32

5. Bupleurum capillare, θέση 2, Οκτώβριος 2003 (Φωτ. Βασιλική Σμυρνή) 6. Bupleurum capillare, θέση 3, Οκτώβριος 2003 (Φωτ. Βασιλική Σμυρνή) 33

7. Παρνασσός, θέση 4. Με βέλη σημειώνονται οι θέσεις όπου αναπτύσσεται το Bupleurum capillare (ενδιαίτημα: λιθώνες και πετρώδεις θέσεις σε ελαιώνες με απότομη κλίση) (Φωτ. Βασιλική Σμυρνή) 8. Γκιώνα, Θέση 5. Μεταλλείο Κρυσταλλίδη. Με βέλη σημειώνονται οι θέσεις όπου αναπτύσσεται το Bupleurum capillare (ενδιαίτημα: αποθέσεις με απότομη κλίση) (Φωτ. Γιώργος Καρέτσος) 34

7. Γκιώνα, θέση 9 (ενδιαίτημα αποθέσεις σε παρυφές δρόμου (Φωτ. Βασιλική Σμυρνή) 35