ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ Περιβάλλοντος και Πολιτισμού Συμβούλιο Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς

Σχεδιασμοί και δράσεις του δημοσίου και του ιδιωτικού τομέα στην ιστορική χερσόνησο της Μάνης, 1965 κ.ε. Γιάννης Σαΐτας, αρχιτέκτων ΠΕΡΙΛΗΨΗ Τις τελευταίες πέντε δεκαετίες το θέμα της ιδιαίτερης χωροταξικής και αρχιτεκτονικής φυσιογνωμίας της Μάνης έχει απασχολήσει τους αρμόδιους φορείς. Το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, τα Υπουργεία Εσωτερικών, Περιβάλλοντος και Χωροταξίας, Πολιτισμού, Ανάπτυξης, Γεωργικής Ανάπτυξης, οι Περιφερειακές και Νομαρχιακές Αυτοδιοικήσεις, ο Ελληνικός Οργανισμός Τουρισμού, η Δημόσια Επιχείρηση Πολεοδομίας και Στέγασης, οι Τοπικοί Δήμοι, η Αναπτυξιακή Εταιρεία «Μάνη Α.Ε.», το Μουσείο Μπενάκη, κ.α., ανάλογα με τις αρμοδιότητές τους, έχουν προκηρύξει και αναθέσει σειρές χωροταξικών, πολεοδομικών, αρχιτεκτονικών μελετών, έχουν θεσμοθετήσει κανονιστικά πλαίσια, έχουν προγραμματίσει και εφαρμόσει πιλοτικές και άλλες δράσεις. Τα αντικείμενα είναι σχετικά με την τοπική ανάπτυξη σε συνδυασμό με την προστασία και ανάδειξη της ιστορικής αρχιτεκτονικής φυσιογνωμίας της χερσονήσου. Παράλληλα, ο ιδιωτικός τομέας, είτε με επιχειρηματικές δράσεις διαφόρων επαγγελματικών δραστηριοτήτων είτε με την κατασκευή μόνιμων και παραθεριστικών κατοικιών, έχει συντελέσει στην παραγωγή ενός νέου κτηριακού αποθέματος που σφραγίζει τη σημερινή εποχή. Στην εισήγηση εξετάζονται κριτικά τα παραπάνω ζητήματα και διατυπώνονται σχετικοί προβληματισμοί. KALAMATA_SAITAS 1 11/10/2014

ΕΙΣΗΓΗΣΗ Εισαγωγή Καλημέρα σε όλους και ευχαριστίες στους διοργανωτές της ημερίδας, που μου έδωσαν την ευκαιρία να μετέχω ως ομιλητής. (εικ. 1) Ένα σχόλιο, χωρίς λόγια, για τη συνύπαρξη παρελθόντος και παρόντος (από το βυζαντινό μοναστήρι της Φανερωμένης στο Δρύαλο). Είναι αισθητές οι συνέχειες και οι ασυνέχειες μεταξύ των παλαιών μνημειακών και των νέων λειτουργικών στοιχείων, σε ένα ιστορικό χώρο με μακραίωνη συνεχή ζωή. Με ταχύ ρυθμό και αρκετές εικόνες, θα διατρέξουμε ορισμένες όψεις του θέματος, θα δούμε δηλαδή σχεδιασμούς και δράσεις του δημόσιου και του ιδιωτικού τομέα, στη διάρκεια των τελευταίων πέντε δεκαετιών, στον ανθρωπογενή χώρο της Μάνης. Ένα τόπο, που αποτελεί ιστορικό, μνημειακό σύνολο εθνικής και διεθνούς σημασίας, το οποίο αναγνωρίζεται ως βασικός αναπτυξιακός πόρος. (εικ. 2) Ας θυμηθούμε ότι στο εγκεκριμένο Σχέδιο Χωρικής Ανάπτυξης της Περιφέρειας Πελοποννήσου, το έτος 2003, η Μάνη αναγνωρίστηκε ως το μοναδικό Πολιτιστικό Σύνολο Διεθνούς Εμβέλειας στην Πελοπόννησο. Θα δούμε ορισμένα ενδεικτικά στοιχεία από το παλαιό υπόβαθρο, κατόπιν ορισμένα γραπτά έργα, βιβλία και μελέτες, που επηρέασαν το ιδεολογικό πλαίσιο των αντιλήψεων και αξιών, στη συνέχεια στοιχεία για τους σχεδιασμούς, τις δράσεις και το θεσμικό πλαίσιο καθώς και τα υ- λοποιημένα έργα στις κατηγορίες: δημόσια κτήρια, ιδιωτικές κατοικίες, ξενοδοχεία. Διακρίνουμε τρία χρονικά διαστήματα: τη δεκαετία 1965-1974, την εικοσαετία 1974/75 έως 1993/94 και την εικοσαετία 1993/94 κ.ε. KALAMATA_SAITAS 2 11/10/2014

Το παλαιό υπόβαθρο Ας δούμε ορισμένα χαρακτηριστικά στοιχεία. (εικ. 3) Τα πρωτόγονα μεγαλιθικά κτήρια και οι μεγαλιθικοί οικισμοί, χρονολογούνται από τους αρχαίους και μέσους χρόνους. Απεικονίζουν τις τραχιές συνθήκες της τοπικής ζωής. (εικ. 4) Πλήθος εκκλησιών: τουλάχιστον 1.500 εκκλησίες και 90 μοναστήρια. Παλαιοχριστιανικές, βυζαντινές, μεταβυζαντινές και νεότερες, με ιδιαίτερη αρχιτεκτονική, ζωγραφική και γλυπτική. KALAMATA_SAITAS 3 11/10/2014

(εικ. 5) Τα μεγαλιθικά, με τις απλές αρχές οργάνωσης, απετέλεσαν την αφετηρία για την αργή εξέλιξη και διαμόρφωση της νεότερης οικιστικής και αρχιτεκτονικής φυσιογνωμίας του τόπου, στα βυζαντινα και τα μεταβυζαντινά χρόνια, αλλά και στη διάρκεια της αποκρυστάλλωσής της, κατά τον 18ο και 19ο αιώνα. (εικ. 6) Στα βόρεια τμήματα, στην Έξω και την Κάτω Μάνη, απαντούν μεγαλύτεροι οικισμοί, επιμελημένα σπίτια, πολεμικοί πύργοι, πυργοκατοικίες και τειχισμένα συγκροτήματα των καπετάνιων. KALAMATA_SAITAS 4 11/10/2014

(εικ. 7) Στο νότο, στη Μέσα Μάνη, το τυπικό κτηριακό συγκρότημα α- ντιστοιχεί σε ένα γενεαλογικό κλάδο. Οι απλοί ορθογωνικοί πυρήνες των σπιτιών διατάσσονται γύρω από πολεμικό πύργο ώστε, με την προσθετική διαδικασία, σχηματίζεται το οχυρό συγκρότημα της αιματοσυγγενικής ομάδας. Στα δεξιά: τρία στάδια εξέλιξης ενός συγκροτήματος στην Κοίτα, από τις αρχές του 19ου έως τα μέσα του 20ου αιώνα. (εικ. 8) Εδώ, η εξέλιξη της τοιχοποιίας σπιτιών και πύργων, στα νότια τμήματα, από τα μεγαλιθικά κτήρια έως τα κτήρια του 19ου αιώνα. KALAMATA_SAITAS 5 11/10/2014

(εικ. 9) Εδώ, το κεφαλοχώρι της Κοίτας στο Νικλιάνικο της Μέσα Μάνης, με 6 γένη και τις γειτονιές τους. Αριστερά: ο σταδιακός σχηματισμός του οικισμού από τα μεσαιωνικά ως τα νεότερα χρόνια. (εικ. 10) Όλα αυτά τα στοιχεία του ανώνυμου σχεδιασμού εγγράφουν τις τοπικές παραλλαγές ενός παραδοσιακού τρόπου ζωής, οργανωμένου σύμφωνα με τις αρχές του πατριαρχικού συστήματος των ένοπλων γενών. Στα βόρεια τμήματα αντιστοιχούν στις τοπαρχίες των ισχυρών καπετάνιων. Στα νότια τμήματα στους ζωτικούς χώρους των γενών, όπου κριτήριο της διαστρωμάτωσης αποτελούσε ο αριθμός των «ντουφεκιών». KALAMATA_SAITAS 6 11/10/2014

(εικ. 11) Την πυκνή κατοίκηση από τον 17ο έως τον 20ο αιώνα και την κατανομή του πληθυσμού σε 125 έως 220 διάσπαρτους οικισμούς, κατά κανόνα μικρού και μεσαίου μεγέθους, μαρτυρούν οι γραπτές πηγές και τα σωζόμενα κατάλοιπα. (εικ. 12) Την κρίσιμη δεκαετία 1821-1830 του απελευθερωτικού Αγώνα, ο στρατιωτικοπολιτικός σχηματισμός της χερσονήσου περιλάμβανε 200 περίπου οικισμούς, 7 κάστρα, 800 οχυρά και πύργους και 6.000-10.000 μαχητές, σε σύνολο 32.000-37.000 κατοίκων. Μετά την ένταξη στο νεοελληνικό κράτος οι γεωπολιτικές ανακατατάξεις αποδυνάμωσαν το τοπικό σύστημα. Ο πληθυσμός απορροφήθηκε στα αστικά κέντρα και η τοπική κοινωνία συρρικνώθηκε. Για αρκετό καιρό η επέκταση της ελαιοκαλλιέργειας τόνωνε την οικονομία ώστε, στα 1900, ο πληθυσμός έφτασε στο μεγαλύτερο ύψος, 50.000 κάτοικους. Όμως, με τις πολεμικές αναστατώσεις και την εξοντωτική εμφύλια αναμέτρηση, ο πληθυσμός μειώθηκε ριζικά. Στις δύο δεκαετίες 1951 έως 1971, η πληθυσμιακή διαρροή συνεχίστηκε δραματικά. Από τότε ένα μεγάλο μέρος των παραδοσιακών κελυφών πέρασε στη διαδικασία φθοράς και απαξίωσης. Από τα μέσα της δεκαετίας του 1960 προχώρησε η κατασκευή ορισμένων βασικών δικτύων υποδομής (δρόμοι, ηλεκτρικό, αργότερα νερό). Όμως η συρρίκνωση του πληθυσμού στέρησε KALAMATA_SAITAS 7 11/10/2014

την κοινωνία από πολλά δημιουργικά στοιχεία. Το πνεύμα της εποχής δηλώνουν τα λόγια: «Τώρα που ήρθε ο δρόμος, η Μάνη έχει φύγει», «Σπίτι με κουζίνα και άντρα στην Αθήνα». Όσοι είχαν μεταναστεύσει ήσαν «οι εξόριστοι» ενώ στη Μάνη έμεναν «οι αυτοεξόριστοι». Από τη δεκαετία του 1980 κ.ε., ο πληθυσμός συγκρατήθηκε στον τόπο, μάλιστα στις απογραφές παρουσιάζει αύξηση, ώστε τώρα απογράφονται 25.000 κάτοικοι περίπου. Από πλευράς εισοδήματος, ωστόσο, ο τόπος εξακολουθεί να είναι μεταξύ των τελευταίων της χώρας και κατατάσσεται στις περιθωριακές περιοχές, που χρειάζονται ειδικές ενισχύσεις. Ταυτόχρονα οι ανάγκες για τεχνικά έργα, παραθεριστική κατοικία και τουριστικά καταλύματα έχουν δημιουργήσει προβλήματα άναρχης αλλοίωσης και υποβάθμισης του περιβάλλοντος. 1. Περίοδος 1965-1974. 1.1 Από το επίπεδο των ιδεών και αξιών (εικ. 13) Ας περάσουμε στη δεκαετία 1965-1974 και στον κόσμο της αρχιτεκτονικής σκέψης τότε. Από τους δύο τύπους της οικοδομικής δραστηριότητας, δηλαδή, πρώτον του «επίσημου ρυθμού», όπου τα κτήρια σχεδιάζονται από τους διπλωματούχους αρχιτέκτονες και δεύτερον της λαϊκής ή ανώνυμης αρχιτεκτονικής όπου, όταν υπάρχει λειτουργική κοινότητα, τα κτίσματα δημιουργούνται από το λαό, η δεύτερη περίπτωση, άρχισε να μελετάται συστηματικά και να αποτελεί πηγή προβληματισμού και έμπνευσης. Θεμελιακή υπήρξε η έρευνα και το βιβλίο «Ανώνυμη αρχιτεκτονική και πολιτιστικοί παράγοντες» του Amos Rapoport, το 1969, όπου διαπιστώνεται ότι, όταν προκύπτει ο εκμηδενισμένος από τις μάζες άνθρωπος, επικρατεί η «μαζική» κουλτούρα και τα σύγχρονα κτήρια, που δεν έχουν σχεδιαστεί από αρχιτέκτονες, ε- ντάσσονται στη «μαζική» αρχιτεκτονική. Στο διεθνές επίπεδο, η περίπτωση της λαϊκής οχυρωματικής της Μάνης παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στην έκθεση και την έκδοση «Αρχιτεκτονική χωρίς αρχιτέκτονες», που οργάνωσε στη Νέα Υόρκη το 1964, ο KALAMATA_SAITAS 8 11/10/2014

Bernard Rudofski. Ο οικισμός της Βάθειας αντιπαραβαλλόταν με οχυρούς οικισμούς από άλλες πατριαρχικές πολεμικές κοινωνίες, όπως η Υεμένη και το Σβανέτι του Καυκάσου. Τη φωτογραφία της Βάθειας είχε τραβήξει η Τζόαν, σύζυγος του συγγραφέα Πάτρικ Λη Φέρμορ.. (εικ. 14) Εδώ, οχυρωμένοι οικισμοί και οι πύργοι τους στην Υεμένη της Αραβικής Χερσονήσου. KALAMATA_SAITAS 9 11/10/2014

(εικ. 15) Εδώ, οχυρωμένοι οικισμοί και οι πύργοι τους στο Σβανέτι της Γεωργίας στον Καύκασο. (εικ. 16) Από τη δεκαετία του 1970 χρονολογείται η σοβιετική μελέτη για τη λαϊκή οχυρωματική σε οικισμούς της Ευρασίας. Η Μάνη έχει πάρει τη θέση της σε αυτό το μωσαϊκό 36 οχυρών παραδοσιακών τόπων. Μία σειρά βιβλίων, που αναφέρονταν ειδικά στο χώρο και την κοινωνία της Μάνης, άρχισαν να ευαισθητοποιούν ένα ορισμένο κοινό γύρω από τη φυσιογνωμία του τόπου, όπως, στα 1958, το βιβλίο «Μάνη» του Πάτρικ Λη Φέρμορ. Επίσης, οι μελέτες αλλοδαπών ανθρωπολόγων, όπως, το 1962 του John Andromedas, το 1971 του Michael Lineton, το 1973 του Peter Allen, το 1965 και 1975 του πολιτιστικού γεωγράφου Malcolm Wagstaff, εμπλούτισαν τις προηγούμενες τοπικές αρχαιολογικές, ιστορικές και λαογραφικές εργασίες, που χρονολογούνταν από τις αρχές του 20ου αιώνα και εξής, όπως ήταν των Traquair, A. Megaw, A. Bon, Απόστολου Δασκαλάκη, Σωκράτη Κουγέα, Νίκου Κατσικάρου, Δημητράκου Μεσίσκλη, Νικολάου Δρανδάκη, Δικαίου Βαγιακάκου, κ.α. Στην Ελλάδα οι Μουτσόπουλος και Δημητροκάλλης, η Καλλιγά, το KALAMATA_SAITAS 10 11/10/2014

ζεύγος Μόσχου, ο ομιλών και η ομάδα συσπουδαστών του στο Πολυτεχνείο Αθηνών, μεταξύ αυτών ο Μανόλης Κορρές και η Κατερίνα Τζανάκη, προώθησαν την καταγραφή και έρευνα της τοπικής αρχιτεκτονικής και οικιστικής. 1.2 Δημόσιος τομέας, σχεδιασμοί και δράσεις Στη δεκαετία αυτή, όταν αρχίζει να εκπονείται η πρώτη γενιά χωροταξικών και ρυθμιστικών μελετών, τρεις μελέτες αναφέρονται στην περιοχή της Μάνης. Στα 1964, από την Υπηρεσία Περιφερειακής Ανάπτυξης Πελοποννήσου, εκπονείται η «Χωροταξική Μελέτη του Νομού Λακωνίας». Το 1966, από το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, η «Χωροταξική Μελέτη Πελοποννήσου». Το 1971, από τον ΕΟΤ, με συντάκτη τη Μάρω Φίλιππα, η «Αναγνωριστική Μελέτη Τουριστικής Αξιοποιήσεως της Μάνης». Με κριτήρια τους πολιτιστικούς και τουριστικούς πόρους, η Μάνη αξιολογείται από τότε ως τόπος διεθνούς προβολής στην Πελοπόννησο, μαζί με την Επίδαυρο, το Ναύπλιο και Μυκήνες, την Ολυμπία, την Σπάρτη και Μιστρά. 1.3 Δημόσιος τομέας, δημόσια κτήρια (εικ. 17) Στη φάση 1965-1974, οι φορείς του ελληνικού δημοσίου και οι δήμοι κτίζουν λίγα σε αριθμό κτήρια κοινωφελών οργανισμών, σχολεία, δημαρχεία, τουριστικά περίπτερα. Τα μονώροφα ή διώροφα κτήρια είναι κατά κανόνα λιτά, οικονομικά, συμβατικά επαρχιακά, χωρίς μορφολογικούς προβληματισμούς ένταξης στον παραδοσιακό χώρο. Οι αναζητήσεις αυτές θα προκύψουν μετά από δύο δεκαετίες. Βλέπουμε το παλαιό Δημοτικό Σχολείο στο Γερολιμένα, τότε και τώρα, το παλαιό κτήριο ΟΤΕ στην Αρεόπολη και τα νεότερα κτήρια του Διοικητηρίου και του Κέντρου Υγείας στην Αρεόπολη. KALAMATA_SAITAS 11 11/10/2014

(εικ. 18) Επάνω, τα παλαιά πετρόκτιστα κτήρια του Νηπιαγωγείου και του Γυμνασίου - Λυκείου Καρδαμύλης. Στο μέσον, το μοντέρνου ρυθμού Γυμνάσιο και Λύκειο στην Αρεόπολη. Κάτω, το νέο Κέντρο Υγείας στο Γύθειο, κτισμένο μετά το 1990, με συγκερασμό μοντέρνων και παραδοσιακών στοιχείων. (εικ. 19) Χαρακτηριστικά λιτά, λειτουργικά και μοντέρνα ήταν τα κτήρια στα Σπήλαια Δυρού, που έκτισε ο ΕΟΤ τις δεκαετίες 1970-1980. KALAMATA_SAITAS 12 11/10/2014

1.4 Ιδιωτικός τομέας, κατοικίες. (εικ. 20) Διακρίνουμε ορισμένες μεγάλες κατηγορίες: Λιγοστά σπίτια ιδιοκτητών, κατά κανόνα εύπορων, με παιδεία και ευαισθησία για τον χαρακτήρα του τόπου, οι οποίοι χρησιμοποιούν αναγνωρισμένους αρχιτέκτονες. Τα κτήρια κτίζονται από οικοδομικά συνεργεία, έχουν επιμελημένη μορφή, λαϊκότροπη, μοντέρνα η συνδυασμό τους. Σπίτια χαμηλών εισοδημάτων, συχνά «αυτογενή» δηλαδή οι ιδιοκτήτες τα κτίζουν μόνοι τους ή με ντόπιους ανειδίκευτους ή ειδικευμένους οικοδόμους. Συνήθως είναι στοιχειώδεις μονάδες για την κάλυψη βασικών αναγκών μόνιμης ή εποχιακής διαμονής και αδιαφορούν για την ένταξη στο παραδοσιακό περιβάλλον. Χαρακτηριστικό παράδειγμα καλά μελετημένου εύπορου σπιτιού με παραδοσιακό ύφος είναι του ζεύγους Πάτρικ Λη και Τζοαν Φέρμορ, στο Καλαμίτσι της Καρδαμύλης. Το προνομιακό κτήμα αγοράστηκε το 1962. Το σπίτι σχεδιάστηκε το 1964 από το ζεύγος, που κατασκήνωνε εκεί και «διάβαζε Βιτρούβιο και Παλλάντιο». Την μελέτη εκπόνησε ο αρχιτέκτονας Νίκος Χατζημιχάλης, γιος της λαογράφου Αγγελικής Χατζημιχάλη, ο οποίος είχε ιδιαίτερη εμπειρία σχετικά με την παραδοσιακή αρχιτεκτονική και είχε αποκαταστήσει σπίτια στη Ρόδο και την Κρήτη. Το σπίτι, εξαιρετικά ενταγμένο στο ωραίο καταπράσινο παράκτιο περιβάλλον, διαθέτει μορφολογικά στοιχεία που υπερβαίνουν τα τοπικά, καθώς δανείζεται μορφές από την Ιταλία, ακόμα και από την Περσία, αντανακλώντας τον κοσμοπολιτισμό των ιδιοκτητών. Το βασικό κτήριο και οι βεράντες του χτίστηκαν μεταξύ 1964 και 1968. KALAMATA_SAITAS 13 11/10/2014

(εικ. 21) Το 1969, κοντά στο βασικό κτήριο χτίστηκε ένα ανεξάρτητο κτίσμα - στούντιο, ο λεγόμενος «ναός της πρόζας», όπου ο Φέρμορ συνέγραφε τα βιβλία του. Από τα μέσα του 1980 το άτεκνο ζεύγος προνόησε να δωρίσει μετά θάνατον το κτήμα και το σπίτι στο Μουσείο Μπενάκη, ώστε να χρησιμοποιηθεί ως καταφύγιο συγγραφέων. (εικ. 22) Δείγμα καλά μελετημένου σπιτιού με μοντέρνα χαρακτηριστικά, που κτίστηκε από το 1972-1973 στο συνοικισμό Χωραφάκια της Λάγειας, είναι το σπίτι και εργαστήριο του μανιάτη ζωγράφου Ηλία Δεκουλάκου, για το οποίο συνεργάστηκε με τον αρχιτέκτονα Γιώργο Μακρή. Το σπίτι χτίστηκε με παραδοσιακές πρακτικές και αρχές αλλά χωρίς μίμηση παραδοσιακών μορφών. Το αδρό κτήριο εγγράφεται αυστηρά σε ένα ορθογώνιο παραλληλεπίπεδο που προσαρμόζεται διακριτικά στο ανάγλυφο του οικοπέδου και εντάσσεται με επιτυχία στο συγκρότημα με τον πατρογονικό πολεμικό πύργο και το λιοτρίβι της γενιάς. KALAMATA_SAITAS 14 11/10/2014

(εικ. 23) Τα ανοίγματα μελετήθηκαν ώστε να εξασφαλίζουν τον απαραίτητο φωτισμό, με τις ελάχιστες δυνατές διαστάσεις και με σιδερένια κουφώματα. Οι εσωτερικοί χώροι διαμορφώθηκαν με μεγάλη απλότητα. (εικ. 24) Το «μαζικό» πρότυπο του σπιτιού χαμηλών εισοδημάτων που χτίστηκε από τη δεκαετία 1960 κ.ε. στη Μάνη έρχεται από τις φτωχογειτονιές μέσα ή στις παρυφές των πόλεων, όπου συνήθως οι ιδιοκτήτες είχαν καταφύγει ως μετανάστες. Εδώ, εικόνες από τα Μανιάτικα του Πειραιά. KALAMATA_SAITAS 15 11/10/2014

(εικ. 25) Πολλά κτίσματα χτίζονταν πρόχειρα και παράνομα, τόσο μέσα στους οικισμούς, όσο και σε νέες θέσεις, στο κύριο οδικό δίκτυο και στα παράλια. Εδώ, από τα Μανιάτικα του Λαυρίου. (εικ. 26) Εδώ, παραδείγματα από τον «αυτογενή» παραλιακό συνοικισμό της Βάθειας, δίπλα στον δρόμο που διανοίχτηκε το 1970. KALAMATA_SAITAS 16 11/10/2014

(εικ. 27) Μικρά πρόχειρα κτίσματα από τσιμεντόλιθους, τούβλα, ελλενίτ και ορισμένα λίγο μεγαλύτερα σπίτια με στοιχεία από μπετόν. (εικ. 28) Και Εδώ, η απόσταση ανάμεσα στην αρχιτεκτονική θεωρία και την πράξη. Στη διπλωματική της εργασία, η Χάρις Καλλιγά, το 1964, μελέτησε ένα νέο κτηριακό συγκρότημα για τη στέγαση μιας σύγχρονης σχολής μουσικής στην πλαγιά του λόφου, έξω από τον οικισμό της Βάθειας. Αντ αυτού η πραγματικότητα της δεκαετίας του 1970 έδωσε μέσα στον οικισμό, το πρώτο αυθαίρετο νέο κτίσμα, με τοίχους από τσιμεντόλιθους, που επιζεί μέχρι σήμερα. KALAMATA_SAITAS 17 11/10/2014

(εικ. 29) Ανάμεσα στις δύο προηγούμενες κατηγορίες δόμησης, δηλαδή των επιμελημένων σπιτιών και των αυτογενών, απλώνεται η ενδιάμεση μεγάλη ομάδα των απλών συμβατικών κατασκευών της «μαζικής αρχιτεκτονικής», που ακολουθούν τα διαδεδομένα αστικά και επαρχιακά πρότυπα. Σπίτια από τσιμεντόλιθους ή τούβλα με ή χωρίς σκελετό από οπλισμένο σκυρόδεμα, επιχρισμένα, με πλάκες από μπετόν και αναμονές για πανωσηκώματα, με προβόλους, μαρκίζες ή μπαλκόνια. Κτίζονται χωρίς οικοδομική άδεια και με η χωρίς στοιχειώδη τεχνική μελέτη. Η ακαλαίσθητη αυτή δόμηση εξαπλώνεται σχεδόν παντού. Κατασκευάζεται από τεχνίτες που έχουν ξεχάσει τους παραδοσιακούς οικοδομικούς τρόπους της λιθοδομής, της ξύλινης στέγης, των παραδοσιακών συμβολικών και μορφολογικών στοιχείων. Το παραδοσιακό περιβάλλον απαξιώνεται και αλλοιώνεται αισθητά. 1.5 Ιδιωτικός τομέας, ξενοδοχειακά κτήρια. (εικ. 30) Κατά τη διάρκεια της δικτατορίας ξεκίνησε η ανέγερση ορισμένων μεγάλων ξενοδοχειακών μονάδων, σε ευαίσθητα παραλιακά τοπία. Η δυναμικότητά τους φτάνει τις 100 κλίνες. Τα «μοντέρνα» διεθνιστικά χαρακτηριστικά προβάλλουν επιδεικτικά. Τα δωμάτια και οι κοινόχρηστοι χώροι άλλοτε διασπώνται σε επιμέρους κτήρια, όπως Εδώ, στο «ΛΑΚΩΝΙΣ» στη Σελίνιτσα Γυθείου, που κτίστηκε το1968. KALAMATA_SAITAS 18 11/10/2014

(εικ. 31) Άλλοτε περιλαμβάνονται σε ένα μεγάλο ογκώδες κτήριο, όπως Εδώ, στο «ΒΕLLΕ ΗΕLΕΝΕ» στο Βαθύ Αγερανού, κτισμένο το 1970-72 και ανακαινισμένο το 2010. Έχει αρχίσει η σοβαρή αλλοίωση του φυσικού και ανθρωπογενούς χώρου από τουριστικές μονάδες. (εικ. 32) Αλλά και μέσα σε αξιόλογους οικισμούς, σε σημαντικές θέσεις, όπως στην προκυμαία «βιτρίνα» του Γυθείου, δίπλα στα σημαντικά ξενοδοχεία της προπολεμικής ακμής, ορισμένα παλαιά διώροφα κτήρια κατεδαφίζονται και στη θέση τους υψώνεται ένα ογκώδες ξενοδοχείο με 6 ορόφους και με μορφολογία σύγχρονης πολυκατοικίας με ρετιρέ. KALAMATA_SAITAS 19 11/10/2014

(εικ. 33) Ακόμα και στους μικρότερους παραλιακούς οικισμούς, με τα παλαιότερα μικρά διώροφα προπολεμικά ξενοδοχεία, εμφανίζονται τριώροφα κτήρια με στοιχειώδη λειτουργικότητα, νεωτερική κατασκευή και μορφή, περιμετρικά μπαλκόνια, εξωτερικά μπετονένια κλιμακοστάσια. Εδώ, στον «AKΡΟΤΑΙΝΑΡΙΤΗ» του Γερολιμένα, ένα παλαιό κτίσμα μετασκευάστηκε σε τριώροφο ξενοδοχείο. Αφού περάσουν τρεις δεκαετίες, θα γίνουν πλέον προσπάθειες και εργασίες για μερική άρση των αρνητικών, πια, χαρακτηριστικών και την προσαρμογή σε ένα πιο παραδοσιακό λεξιλόγιο. Τα πνεύματα και η αγορά έχουν αλλάξει. (εικ. 34) Σε μικρή απόσταση από το προηγούμενο, στο αδελφικό «Α- ΚΡΟΓΙΑΛΙ», ένα τριώροφο νεωτερικό ξενοδοχειακό κτήριο χτίστηκε τη δεκαετία 1970, δίπλα στα λιθόκτιστα διώροφα παραδοσιακά, τα οποία στη δεκαετία του 2000 θα μετασκευαστούν με προσθήκες, στο νέο πλέον ύφος, της επιστροφής στο παραδοσιακό παρελθόν. KALAMATA_SAITAS 20 11/10/2014

2. Περίοδος 1974-1994 2.1 Από το επίπεδο των ιδεών και αξιών. (εικ. 35) Περνάμε στην επόμενη εικοσαετία, όπου μπαίνουν τα θεμέλια για νέα προσέγγιση των παραδοσιακών οικισμών και κτισμάτων, ως α- ναπόσπαστων κομματιών του λαϊκού πολιτισμού του άμεσου παρελθόντος. Η διατήρησή τους όχι ως απολιθώματα ή μουσειακά ερείπια αλλά σαν ζωντανά στοιχεία της σύγχρονης ζωής γίνεται σημαντική υπόθεση εργασίας. Το 1975 εορτάζεται ως «Έτος της Ευρωπαϊκής Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς». Το ίδιο έτος εκδίδεται το βιβλίο «Στοιχεία Αυτογνωσίας» του Άρη Κωνσταντινίδη. Ήδη, στη Λακωνία, από τα μέσα της δεκαετίας του 1960 και για τέσσερεις συνεχείς δεκαετίες, το ζεύγος Καλλιγά προβαίνουν συστηματικά σε αποκαταστάσεις κτισμάτων μέσα στον ερειπωμένο οικισμό - κάστρο της Μονεμβασίας. Την εμπειρία τους καταθέτουν με την έκδοση του 2006. Η υψηλή ποιότητας δουλειά τους βασίζεται στη σύζευξη ανάδειξης του παλαιού κελύφους και της σύγχρονης κατασκευαστικής, λειτουργικής, μορφολογικής προσέγγισης. KALAMATA_SAITAS 21 11/10/2014

(εικ. 36) Στην αναγνώριση της αρχιτεκτονικής ιστορίας της χερσονήσου συνέβαλε και η έκδοση, το 1987, του πονήματος «Μάνη» του ομιλούντος, στο πλαίσιο της σειράς «Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική» του οίκου Μέλισσα. Μετά από διερευνήσεις δύο δεκαετιών, παρουσιάστηκαν βασικά στοιχεία για τη μακραίωνη κοινωνική, οικιστική και αρχιτεκτονική εξέλιξη, τα τοπικά πρότυπα και τις παραλλαγές τους. Παράλληλα, από την Αρχιτεκτονική Σχολή του Πολυτεχνείου καθώς και άλλων Πανεπιστημίων, οργανώνονται πλέον συχνά επιτόπιες επισκέψεις και ασκήσεις για την οικοδομική και τη μορφολογία των παλαιών και νέων κτισμάτων στη Μάνη. Πολλές σχετικές εργασίες εκπονούνται πλέον από Έλληνες και αλλοδαπούς / Ευρωπαίους σπουδαστές. 2.2 Δημόσιος τομέας, σχεδιασμοί, δράσεις, θεσμικό πλαίσιο (εικ. 37) Οι κρατικές υπηρεσίες άρχισαν να λειτουργούν απέναντι στο θέμα της προστασίας και ανάδειξης. Μετά από ανάθεση από το Υπουργείο Εσωτερικών εκπονήθηκε και ολοκληρώθηκε το 1975 από το Γραφείο «Αρκαδία ΙΙ», με επικεφαλής τον Αργύρη Πετρονώτη, ο εντοπισμός και η καταγραφή των αξιόλογων παραδοσιακών οικισμών στην Πελοπόννησο και τα Επτάνησα. Εντοπίστηκαν τότε 477 αξιόλογοι οικισμοί επί συνόλου 2.417, δηλαδή ποσοστό 20%. Από τους 220 οικισμούς της Μάνης, οι 170, δηλαδή ποσοστό 78%, χαρακτηρίστηκαν αξιόλογοι. Με βάση τη μελέτη αυτή, το 31% των οικισμών της Μάνης, δηλαδή 69 οικισμοί, θεσμοθετήθηκαν το 1978 από το ΥΠΕΧΩΔΕ ως παραδοσιακοί. Από αυτούς οι 67 είναι στη Λακωνική και 2 μόνον στη Μεσσηνιακή. Είκοσι χρόνια αργότερα, το 1998, 28 ακόμα οικισμοί της Λακωνικής Μάνης θεσμοθετήθηκαν ως παραδοσιακοί. Το γεγονός ότι από τους 97 οικισμούς της Μάνης που έχουν χαρακτηριστεί ως παραδοσιακοί, οι 95 είναι στο Λακωνικό και μόνον 2 στο Μεσσηνιακό τμήμα, δείχνει τις δύο KALAMATA_SAITAS 22 11/10/2014

«φάσεις» ή τις δύο «ταχύτητες» στην αντιμετώπιση της ιστορικής κληρονομιάς. Το 1975, επίσης, ολοκληρώθηκε από την Εταιρεία Μελετών Περιβάλλοντος η «Μελέτη Αναπτύξεως Προβληματικών Περιοχών Νοτιας Πελοποννήσου», όπου προβλεπόταν η ενθάρρυνση δημιουργίας μικρών ξενοδοχειακών μονάδων οικογενειακής επιχειρηματικής μορφής, η α- ποφυγή δημιουργίας εγκαταστάσεων μαζικού τουρισμού, η συντήρηση και ανάδειξη μνημείων, η τόνωση των αξιόλογων οικισμών, η προστασία των ιδιαίτερα αξιόλογων αλλά μη βιώσιμων οικισμών, όπως η Βάθεια, με υιοθέτηση νέων χρήσεων που εναρμονίζονται με τον χαρακτήρα τους. Το 1976, τέσσερις οικισμοί, η Βάθεια, η Μίνα, η Κοίτα και η Αρεόπολη, κηρύχτηκαν ως τόποι χρήζοντες ειδικής κρατικής προστασίας και τη σχετική αρμοδιότητα ελέγχου της δόμησης από πλευράς Υπ. Πολιτισμού ανέλαβε η Εφορεία Νεότερων Μνημείων. Το 1980 η Καρδαμύλη κηρύχτηκε ως περιοχή φυσικού κάλλους και ιστορικός τόπος. Το 1985, σε γραμμή αντίθετη προς το παραπάνω πνεύμα διατήρησης και ανάδειξης, με απόφαση της Νομαρχίας Μεσσηνίας, πολλοί οικισμοί της Μεσσηνιακής Μάνης κηρύχθηκαν ως στάσιμοι. Ειδικότερα, στην περιοχή του Δήμου Λεύκτρου, ως στάσιμοι κηρύχθηκαν 21 από τους 43 οικισμούς, πράγμα που πυροδότησε και πυροδοτεί ανεξέλεγκτες επεκτάσεις σε ακτίνες 800 μ. γύρω από τους οικισμούς. Σε διαφορετική γραμμή, στη Λακωνική Μάνη, από το Υπουργείο Πολιτισμού κηρύχτηκε, το 1986, ως αρχαιολογικός χώρος μια μεγάλη έκταση από τον Πύργο Δυρού ως την Αρεόπολη και το Οίτυλο ενώ το 1988 ορίστηκε ζώνη προστασίας γύρω από το κάστρο Κελεφάς. Στα 1987, με ανάθεση της Εταιρείας Τοπικής Αυτοδιοίκησης, συντάχθηκε από την Ιουλία Φωτοπούλου ένα «Τοπικό Αναπτυξιακό Πρόγραμμα Μεσσηνιακής Μάνης», του οποίου οι ρυθμίσεις δεν εφαρμόστηκαν. Στα 1991, με ανάθεση του ΥΠΕΧΩΔΕ, εκπονήθηκε από τον Φαίδωνα Παπαθεοδώρου και συνεργάτες η «Ειδική Χωροταξική Μελέτη Ανάπτυξης και Α- νάδειξης Φυσιογνωμίας της Λακωνικής Μάνης», του οποίου λίγες προ- KALAMATA_SAITAS 23 11/10/2014

τάσεις αξιοποιήθηκαν. Στα 1993 καταρτίστηκε από τη Γενική Γραμματεία Πελοποννήσου το «Ειδικό Αναπτυξιακό Πρόγραμμα Μάνης, 1994». Για τη συντήρηση μνημείων και την ανάδειξη του περιβάλλοντος προβλέπονταν χρηματοδοτήσεις 4 έως 5 δις δραχμές, που δεν πραγματοποιήθηκαν. Στο Υπουργείο Πολιτισμού περιήλθαν τότε στην Αρεόπολη τόσο ο πύργος Πικουλάκη, που αργότερα διαρρυθμίστηκε σε Μουσείο της Θρησκευτικότητας των Μανιατών, όσο και το Παλαιό Γυμνάσιο, για να στεγάσει το Βυζαντινό Μουσείο Μάνης, πράγμα που εκκρεμεί. (εικ. 38) Στο επίπεδο των προγραμμάτων και δράσεων, ενεργοποιήθηκαν ορισμένοι κρατικοί φορείς. Με βασικό τον ΕΟΤ, του οποίου ο μανιάτης Γενικός Γραμματέας Τζαννής Τζαννετάκης σε συνεργασία με τον αρχιτέκτονα Άρη Κωνσταντινίδη, ξεκίνησαν το 1975 το «Πρόγραμμα Παραδοσιακών Οικισμών», με σκοπό την παραδειγματική αξιοποίηση των παραδοσιακών κτηρίων με χρήσεις που εναρμονίζονται με τις δυνατότητές τους. Από τη Μάνη περιλήφθηκαν ο οικισμός της Βάθειας, ο πύργος Καπετανάκου στην Αρεόπολη και αργότερα ο πύργος στην Κρανάη Γυθείου. Στην ερημωμένη Βάθεια αποκαταστάθηκαν και λειτούργησαν μέχρι το 2002 ως ξενώνες, 15 από τα 36 κτήρια για τα οποία είχαν συναφθεί συμβάσεις επικαρπίας, επί συνόλου 70 ιδιοκτησιών στον οικισμό. KALAMATA_SAITAS 24 11/10/2014

(εικ. 39) Επιπλέον, διατυπώθηκαν προτάσεις για τις χρήσεις και τις τεχνικές υποδομές σε ολόκληρο τον οικισμό. Διατυπώθηκαν, επίσης, ρυθμίσεις για την προστασία και ανάπτυξη της άμεσης περιοχής του οικισμού αλλά και ολόκληρης της Ακροταινάριας Μάνης, οι οποίες δεν θεσμοθετήθηκαν. (εικ. 40) Στην Κρανάη Γυθείου αποκαταστάθηκαν από τον ΕΟΤ: 1. ο ιστορικός πύργος Τζανετάκη, που μεταβιβάστηκε κατά κυριότητα στον ΕΟΤ και διαρρυθμίστηκε σε Ιστορικό - Εθνολογικό Μουσείο Μάνης, καθώς και 2. ο μαρμάρινος φάρος, ο οποίος παραχωρήθηκε στον ΕΟΤ από το Γενικό Επιτελείο Ναυτικού και αποκαταστάθηκε ώστε να στεγάσει το Ναυτικό Μουσείο Μάνης, πράγμα που εκκρεμεί. Στα 1976 προωθήθηκε, επίσης από τον ΕΟΤ, ένα πρόγραμμα ενοικιαζόμενων δωματίων, στο πλαίσιο του οποίου ο επιβλέπων για τη Λακωνία αρχιτέκτονας Γιώργος Γιαξόγλου συνέταξε τεχνικές οδηγίες για κατασκευές παραδοσιακού χαρακτήρα. KALAMATA_SAITAS 25 11/10/2014

2.3 Ιδιωτικός τομέας, ξενοδοχειακά κτήρια. (εικ. 41) Σε πολλά από τα ξενοδοχεία της περιόδου υπάρχει πλέον προβληματισμός για την ένταξη στο φυσικό και στο δομημένο περιβάλλον. Δημιουργήθηκαν μονάδες με συγκροτήματα οικίσκων, ορισμένες φορές ιδιαίτερα καλά μελετημένα και καλαίσθητα, όπως τα λιτά, μικρά σπιτάκια στις «ΝΗΡΗΙΔΕΣ» στη Σελίνιτσα Γυθείου, κτισμένα το 1989. (εικ. 42) Ανάλογα ισχύουν στο συγκρότημα «LIMENI VILLAGE» στο Λιμένι Αρεόπολης, που κτίστηκε σε δυο φάσεις. (εικ. 43) Παράλληλα κτίζονταν ξενοδοχεία με συμβατική «μοντέρνα» γραμμή, όπως το ξενοδοχείο «ΚΟΥΡΗΣ» στην πλατεία της Αρεόπολης και παραδίπλα το διώροφο συμβατικό κτήριο Κωνσταντινάκου, που τρεις δεκαετίες αργότερα μετασκευάστηκε, επεκτάθηκε και μεταμορφώθηκε στο ξενοδοχείο «ΑΡΙΩΝ», με παραδοσιακό πλέον χαρακτήρα. KALAMATA_SAITAS 26 11/10/2014

(εικ. 44) Ανάλογα ισχύσαν και σε άλλα ξενοδοχεία, που στη δεκαετία του 1980 κτίστηκαν προσπαθώντας να προβάλλουν κάποια στοιχεία νεωτερικότητας αλλά στη δεκαετία του 2000 αναμορφώθηκαν, ακόμα και με κατεδαφίσεις και ανακατασκευές μεγάλων τμημάτων τους, όπως στο ξενοδοχείο «ΟΙΤΥΛΟ», στην παραλία Νέου Οιτύλου. (εικ. 45) Αντίστοιχα συμβαίνουν και στο Λιμένι, όπου το συμβατικό μικρό ξενοδοχείο «ΚΟΥΡΜΑΣ», κτισμένο το 1986, αναμορφώθηκε και αναβαθμίσθηκε μετά το 2005. KALAMATA_SAITAS 27 11/10/2014

3. Περίοδος 1993/94 κ.ε. 3.1 Δημόσιος τομέας, σχεδιασμοί, δράσεις, θεσμικό πλαίσιο (εικ. 46) Περνάμε στην επόμενη εικοσαετία. Σοβαρές συνέπειες για την οικιστική και αρχιτεκτονική είχαν τα δύο Προεδρικά Διατάγματα, του 1993 και του 1994, με τα οποία καθορίστηκαν από το Υπουργείο Χωροταξίας ειδικοί όροι και περιορισμοί δόμησης καθώς και χρήσεις γης στην εκτός σχεδίου περιοχή και σε όλους τους παραδοσιακούς οικισμούς της Λακωνικής Μάνης. Εξ άλλου, από το Υπουργείο Πολιτισμού, στη Μεσσηνιακή Μανη, κηρύχτηκαν ως αρχαιολογικοί χώροι η ακρόπολη του Λευκτρου (1995), η θέση Ράχη του Πραστειου (1996) και οι Θαλάμες (2001), η Καστάνια (2009) και η Καρδαμύλη (2009). Στη Λακωνική Μάνη χαρακτηρίστηκε ως μνημείο, το 1998, το παλαιό κεντρικό τμήμα της Αρεόπολης. Το 2000, χαρακτηρίστηκαν ως αρχαιολογικοί οι χώροι της Καινήπολης και των λατομείων του Προφήτη Ηλία, ενώ το 2001 ορίστηκαν οι χρήσεις γης και οι όροι δόμησης για τη Ζώνη Β των βραχοσκεπών Αρεόπολης. Επιπλέον από το 2002 ισχύει ο Νόμος 3028/2002 «για την προστασία των αρχαιοτήτων και εν γένει της πολιτιστικής κληρονομιάς», σύμφωνα με τον οποίο τα έργα προ του 1830 αποτελούν αρχαία μνημεία. Στο πλαίσιο των Κοινοτικών Πρωτοβουλιών για τον αγροτικό τομέα, με τη σύμπραξη εβδομήντα πέντε κοινοτήτων, ενός αγροτικού συνεταιρισμού και του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, σχεδιάστηκε από το 1994 το πρόγραμμα «LEADER II, Μάνη». Συγκροτήθηκε η Αναπτυξιακή Εταιρεία «ΜΑΝΗ Α.Ε.», που μέχρι το 2001 διαχειρίστηκε το πρόγραμμα με το οποίο υλοποιήθηκαν 35 επενδυτικά σχέδια, από τα οποία 23 αφορούσαν τον αγροτουρισμό και 12 τις 14 μικρές επιχειρήσεις και την αγροτική παραγωγή. Εδώ, ο ανανεωμένος παραδοσιακός ξυλόφουρνος της Μηλιάς στην Αρεόπολη. Ιδιαίτερη σημασία για τις αποφάσεις που αφορούν τον ιστορικό χώρο της Μάνης είχαν οι διοικητικές μεταβολές που όρισαν τους φορείς της KALAMATA_SAITAS 28 11/10/2014

νέας αυτοδιοίκησης. Οι 75 δήμοι και κοινότητες που είχαν συσταθεί και λειτουργήσει από το 1912 κ.ε. συνενώθηκαν το 1998, στο πλαίσιο του νόμου Καποδίστρια, σε πέντε δήμους (Γυθείου, Ανατολικής Μάνης, Οιτύλου, Λεύκτρου, Αβοίας) και στη συνέχεια, το 2010, οι πέντε Καποδιστριακοί δήμοι ανασυγκροτήθηκαν σε δύο νέους δήμους: Ανατολικής Μάνης στο Λακωνικό τμήμα και Δυτικής Μάνης στο Μεσσηνιακό τμήμα. Γενικότερα, στις δύο δεκαετίες από το 1990 κ.ε., μια σειρά νόμων με αναπτυξιακούς σκοπούς (όπως οι 1892/1990, 2601/1998, 3299/2004, 3522/2006) έδωσαν ισχυρά κίνητρα για ιδιωτικές επενδύσεις, κυρίως στον τουριστικό τομέα, με επιχορηγήσεις που ανέρχονταν στο 45% έως 65% του προϋπολογισμού. Με βάση τις χρηματοδοτήσεις αυτές και τα αντίστοιχα τραπεζικά δάνεια προγραμματίστηκε και πραγματοποιήθηκε η ίδρυση, ή επέκταση ή ο εκσυγχρονισμός πολλών ξενοδοχειακών μονάδων καθώς και η μετατροπή παραδοσιακών ή διατηρητέων κτηρίων σε ξενοδοχεία. KALAMATA_SAITAS 29 11/10/2014

(εικ. 47) Με την εντεινόμενη κατασκευή παραθεριστικών κατοικιών και ξενοδοχείων, η οικοδομική και οικιστική δραστηριότητα, μαζί με την τουριστική, πήραν τη θέση παλαιών δραστηριοτήτων και χρήσεων, ό- πως η γεωργία και η κτηνοτροφία. Οι αναπροσαρμογές αυτές συντελέστηκαν και συντελούνται δίχως να έχει ανασυγκροτηθεί ένα εξισορροπημένο παραγωγικό πρότυπο, που να εξασφαλίζει συνεχή δημιουργία εισοδημάτων, χωρίς να βάζει σε κίνδυνο τη φυσική και ιστορική συνέχεια του καλλιεργημένου και του δομημένου περιβάλλοντος. Χωρίς να είναι εγγυημένη, επομένως, η βιωσιμότητα του αναπτυξιακού προτύπου αλλά και η βιωσιμότητα της περιοχής στο σύνολό της. Αφού οι κίνδυνοι από τη διάχυση της δόμησης στην ύπαιθρο χωρίς κανόνες και από την εντός οικισμών κατασκευή κτηρίων για διάφορες χρήσεις, συνεπάγονται τη σταδιακή και ανεπανόρθωτη υποβάθμιση της εικόνας και της λειτουργικότητας της περιοχής. Και αφού η κερδοσκοπία πάνω στη γη, στα κτήρια, στους τοπικούς πόρους εν γένει, εθίζει την κοινωνία σε στρεβλά πρότυπα. KALAMATA_SAITAS 30 11/10/2014

(εικ. 48) Στο πλαίσιο αυτό, σημαντική πρόοδο αποτέλεσε η εκπόνηση μεταξύ 2004-2009 δύο πιλοτικών Σχεδίων Οικιστικής Οργάνωσης Α- νοικτής Πόλη (ΣΧΟΟΑΠ) με τη σύμπραξη και συναίνεση της Τοπικής Αυτοδιοίκησης (δηλαδή του Δήμου Οιτύλου και του Δήμου Λεύκτρου) και με χρηματοδότηση από Ευρωπαϊκά Επιχειρησιακά Προγράμματα. Στα τοπικά χωροταξικά σχέδια επιλέχτηκαν τα πλέον εφικτά και επιθυμητά πρότυπα ανάπτυξης. Καθορίστηκαν οι χρήσεις γης, η επιθυμητή πολεοδομική οργάνωση και οριοθέτηση των οικισμών, η προστασία φυσικού και ανθρωπογενούς περιβάλλοντος, ο χαρακτηρισμός ως παραδοσιακών οικισμών επιπλέον των ήδη κηρυγμένων. Βασικός στόχος η προτεραιότητα επανάχρησης των υφιστάμενων κελυφών, η ανάδειξη του ιστορικού αποθέματος των παραδοσιακών και αξιόλογων οικισμών και του άμεσου αγροτικού περιβάλλοντός καθώς και η ανάδειξη των ιστορικών δικτύων μονοπατιών. Για το Δήμο Οιτύλου η διαδικασία θεσμοθέτησης ολοκληρώθηκε με την έγκριση και δημοσίευση σε ΦΕΚ του σχετικού σχεδίου το Δεκέμβριο 2013. (εικ. 49) Ενώ, για το Δήμο Λεύκτρου η διαδικασία έγκρισης δεν ολοκληρώθηκε, λόγω υπαναχώρησης της τότε Δημοτικής Αρχής. Έτσι ο χώρος της Μεσσηνιακής Μάνης μένει ακόμα αθωράκιστος απέναντι στις πιέσεις. KALAMATA_SAITAS 31 11/10/2014

3.2 Δημόσιος τομέας, ειδικές δράσεις. (εικ. 50) Την τελευταία εικοσαετία εκτελέστηκαν αρκετά πρότυπα δημόσια έργα. Ενδεικτικά, με συμπράξεις των τοπικών Δήμων με φορείς του Δημοσίου, όπως η ΔΕΠΟΣ,.πραγματοποιήθηκαν διαμορφώσεις δημόσιων χώρων σε παραδοσιακούς οικισμούς, όπως, Εδώ, η ανακατασκευή των λιθόστρωτων στα δρομάκια μέσα στην Αρεόπολη, (εικ. 51) η διαμόρφωση της κεντρικής πλατείας Αθανάτων στο νεότερο τμήμα της ίδιας πόλης, αλλά και δημόσιοι χώροι στις Θαλάμες, στον Πύργο Δυρού και σε πολλούς ακόμα οικισμούς. KALAMATA_SAITAS 32 11/10/2014

(εικ. 52) Την τελευταία εικοσαετία εκτελέστηκαν πρότυπα έργα από το δημόσιο, όπως ο σχεδιασμός και η υλοποίηση από το Υπουργείο Πολιτισμού της αποκατάστασης, αρχικά του οντά του καπετάνιου και αργότερα του πολεμικού πύργου στο οχυρό συγκρότημα Μουρτζινων στην Πάνω Καρδαμύλη. Τα ακίνητα είχαν περιέλθει στο Υπουργείο από δωρεά απογόνων, και αποτελούν σταθμό του σχεδιαζόμενου Δικτύου Μουσείων Μάνης. Αντίστοιχα, στο Γύθειο της Ανατολικής Μάνης, από το 2012, ο Δήμος αποκαθιστά το Παλαιό Παρθεναγωγείο, όπου θα λειτουργήσει ένα «Κέντρο Ενημέρωσης και Πληροφόρησης για τη Μάνη». (εικ. 53) Με την ένταξη στο πρόγραμμα «ΘΗΣΕΑΣ» της Τοπικής Αυτοδιοίκησης δημιουργήθηκε εξαρχής στο Καμπινάρι της Πλάτσας το νέο «Ανοικτό Θέατρο Μάνης», ένα ενταγμένο στο τοπίο πετρόχτιστο μεγάλης κλίμακας έργο, που σχεδίασε ο αρχιτέκτονας Μάνος Περράκης. KALAMATA_SAITAS 33 11/10/2014

3.3 Ιδιωτικός τομέας, κατοικίες. (εικ. 54) Η επίδραση των όρων δόμησης των ετών 1993 και 1994 στην αρχιτεκτονική της Μέσα Μάνης είναι εμφανής. Η ογκοπλαστική βασίζεται στο παραδοσιακό πρότυπο. (εικ. 55) Οι κανονισμοί δεν απαγορεύουν την πιο σύγχρονη αρχιτεκτονική έκφραση σε επιτυχημένα κτήρια κατοικιών αλλά και άλλων χρήσεων. Βασικό στοιχείο και σε αυτές τις περιπτώσεις είναι η τήρηση μιας μικρής κλίμακας και ορισμένων απλών αρχών σύνθεσης. KALAMATA_SAITAS 34 11/10/2014

(εικ. 56) Λιτής μορφής είναι το οικογενειακό σπίτι διακοπών που σχεδίασε το 2000 ο αρχιτέκτονας Χαρίλαος Τζαννετάκης, στα περίχωρα του Μαυροβουνίου Γυθείου. Είναι ένα μακρινάρι με αρκετό ελεύθερο ύψος, ώστε να προκύψουν διώροφοι χώροι στις δυο απολήξεις του. Το κτήριο έχει σκελετό από οπλισμένο σκυρόδεμα και επιχρισμένους τοίχους από τούβλα. Εξωτερικά είναι χρωματισμένο λουλακί. Η στέγη και τα κουφώματα είναι σύγχρονες ανάλαφρες σιδερένιες κατασκευές. (εικ. 57) Ενδιαφέρουσα είναι η αρχιτεκτονική λύση στο οικογενειακό εξοχικό σπίτι της αρχιτέκτονος Σοφίας Ντώνα, στα περίχωρα του Αγίου Νικολάου Λεύκτρου. Εδώ, η σύνθεση κλειστών και ανοικτών χώρων, η ογκοπλαστική διαμόρφωση, ο συνδυασμός λιθοδομής, οπλισμένου σκυροδέματος και των άλλων νεωτερικών υλικών δίνει ένα επιτυχημένο αποτέλεσμα, που προβάλει τολμηρά αλλά πειστικά στο τοπίο. KALAMATA_SAITAS 35 11/10/2014

(εικ. 58) Σε ορισμένες αποκαταστάσεις τα διατηρητέα κελύφη αναδεικνύονται και συνδυάζονται με νέες κατασκευαστικές λύσεις και υλικά, μερικές φορές με πολύ τονισμένο ύφος, όπως σε αυτό το σπίτι στο Λεύκτρο, σχεδιασμένο από τους αρχιτέκτονες Νικήτα και Νίκο Χατζημιχάλη. (εικ. 59) Εδώ, κατεδάφιση και αντικατάσταση ενός μικρού μονώροφου εξοχικού σπιτιού της δεκαετίας 1960, στο Πόρτο Κάγιο. Το 2005, η νέα σύνθεση ακολούθησε λύσεις συμβατές με τα παλαιά πρότυπα. KALAMATA_SAITAS 36 11/10/2014

(εικ. 60) Επάνω, ευρύχωρο νεόδμητο διώροφο σπίτι, που ακολουθεί πιστά τα παραδοσιακά πρότυπα στο Λεύκτρο. Κάτω, στο χαρακτηρισμένο ως παραδοσιακό οικισμό Θαλάμες του Δήμου Λεύκτρου, στην κεντρική πλατεία, ένα παραδοσιακό διώροφο σπίτι κατεδαφίστηκε, και στη θέση του υψώθηκε παράνομα σκελετός από μπετόν. Είναι πρόβλημα πως, παρά το ειδικό καθεστώς προστασίας, αλλοιώθηκε η εικόνα του χώρου. (εικ. 61) Εδώ, σε νέα παρόδια κτήρια με καταστήματα και εργαστήρια έχει τηρηθεί η αρχή της διάσπασης των όγκων, με θετικά αποτελέσματα. KALAMATA_SAITAS 37 11/10/2014

(εικ. 62) Όσον αφορά τις κατασκευαστικές λύσεις, προβληματική είναι η επιλογή του τρόπου οικοδόμησης μονώροφων και διώροφων κτηρίων που αποκτούν εξωτερικές όψεις από λιθοδομή αλλά έχουν κρυφό φέροντα οργανισμό από οπλισμένο σκυρόδεμα. Οι τοίχοι πλήρωσης κατασκευάζονται με τούβλα προς το εσωτερικό, ενδιάμεση μόνωση και εξωτερική όψη από μη φέρουσα λιθοδομή, μολονότι τα υλικά αυτά δεν συνεργάζονται καλά. (εικ. 63) Ενδεδειγμένη λύση, τόσο θεσμικά όσο και στατικά, είναι οι φέρουσες λιθοδομές μεικτής κατασκευής, δηλαδή με ορθά υπολογισμένα κατακόρυφα και οριζόντια διαζώματα από μπετόν, όπως στα παραδείγματα αυτών των φωτογραφιών. Τα κτίσματα υψώνονται σταδιακά καθώς κατασκευάζεται η ενισχυμένη τοιχοποιία. KALAMATA_SAITAS 38 11/10/2014

3.4 Ιδιωτικός τομέας, ξενοδοχειακά κτήρια. (εικ. 64) Τα νέα ξενοδοχεία είτε στεγάζονται σε παραδοσιακά κτήρια που αποκαθίστανται, μετατρέπονται και αυξάνονται με διάφορες προσθήκες, είτε σε κτήρια που σχεδιάζονται εξαρχής. Παράδειγμα του πρώτου είδους είναι το ξενοδοχείο «ΚΥΡΙΜΑΙ» στο Γερολιμένα, όπου στον πυρήνα των παλαιών κτηρίων προστέθηκαν αρκετά νέα, που μιμήθηκαν παλαιές μορφές, καθ υπέρβαση των πολεοδομικών κανονισμών. (εικ. 65) Στο μικρό κτηριακό συγκρότημα «ΠΑΠΠΟΥΔΙΚΟ» στα Κριλιάνικα της Αρεόπολης, τα παλαιά κτήρια των διαφόρων περιόδων αποκατασταθήκαν ώστε να διατηρούνται τα βασικά χαρακτηριστικά της εποχής κατασκευής, ενώ το νέο κτίσμα ξεχωρίζει διακριτικά. KALAMATA_SAITAS 39 11/10/2014

(εικ. 66) Στο ξενοδοχείο «ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ» στο Λιμένι, τα νεόδμητα λιθόκτιστα κτήρια συνθετουν μία νέα γειτονιά, δίπλα στον παραδοσιακό οικισμό. Ακολουθούν, με λιτά μέσα, τα παραδοσιακά πρότυπα. (εικ. 67) Με ανάλογο τρόπο, δηλαδή με διώροφους απλούς οικίσκους, που συγκροτούν γειτονιά καλά ενταγμένη στο περιβάλλον, επιλύθηκε το αρχιτεκτονικό ζήτημα στο ξενοδοχείο «ΝΟΤΟΣ», που κτίστηκε από το 1994 έως 2001, στα περίχωρα της Καρδαμύλης. Το μετρημένο σύγχρονο ύφος εκδηλώνεται με επιτυχία, κυρίως στους εσωτερικούς χώρους. KALAMATA_SAITAS 40 11/10/2014

(εικ. 68) Ανάλογα μονώροφα και διώροφα λιθόκτιστα κτήρια απλής μορφής, διακριτικά ενταγμένα μέσα σε ένα ομαλό ελαιόφυτο κτήμα δίπλα στην παραλία της Καρδαμύλης, συνθέτουν το ξενοδοχειακό συγκρότημα «ΕΛΙΕΣ», που κτίστηκε σταδιακά από το 1996 έως το 2010. (εικ. 69) Η συνταγή συνδυασμού του παραδοσιακού προτύπου με τη σύγχρονη μορφή δεν είναι αρκετή για να δώσει ένα επιτυχημένο αρχιτεκτονικό αποτέλεσμα, όπως συμβαίνει στο πυκνοκτισμένο ογκώδες ξενοδοχειακό συγκρότημα «ΕΥ ΖΗΝ», σε μικρή απόσταση από την ωραία παραλία Βαθύ του Αγερανού. KALAMATA_SAITAS 41 11/10/2014

(εικ. 70) Εδώ, ένας ακόμα λιθόκτιστος ξενώνας, ο ξενώνας «ΚΥΡΙΜΗ» στο Γερολιμένα, που σε γενικές γραμμές ακολουθεί το παραδοσιακό πρότυπο και κτίστηκε εξαρχής δίπλα στο ξενοδοχείο «ΚΥΡΙΜΑΙ». (εικ. 71) Σε μία ιδιαίτερα προνομιακή αλλά και ευαίσθητη θέση, δίπλα στον παραδοσιακό οικισμό Μαρμάρι και πάνω από την ομώνυμη ωραία αμμώδη παραλία, κτίστηκε από το 1990 κ.ε., σταδιακά, από τους μανιάτες ιδιοκτήτες, με αυτοσχέδια διαδικασία και χωρίς επιδοτήσεις, ένα καλά ενταγμένο συγκρότημα εστιατορίου και ξενοδοχείου, με απλές κατασκευές και μορφές, που δεν μιμούνται ούτε ανταγωνίζονται τα παραδοσιακά πρότυπα. KALAMATA_SAITAS 42 11/10/2014

(εικ. 72) Επιστρέφουμε στον οικισμό της Βάθειας, για να δούμε την πιο πρόσφατη δόμηση, που εκτείνεται στο ανατολικό άκρο του οικισμού, κοντά στο δημόσιο δρόμο. Οι ντόπιοι ιδιοκτήτες κτίζουν εξαρχής ή επεκτείνουν τα παλαιά κτίσματα, χρησιμοποιώντας πλέον υλικά και μορφές που επιδιώκουν να ταιριάζουν με τα παραδοσιακά. KALAMATA_SAITAS 43 11/10/2014

(εικ. 73) Επιπλέον, την τελευταία τετραετία, δύο νέα ξενοδοχεία με ο- κτώ κτήρια αδειοδοτηθήκαν από το Υπουργείο Πολιτισμού και το Πολεοδομικό Γραφείο και εντάχθηκαν σε Αναπτυξιακό Νόμο με σημαντικές επιδοτήσεις. Τα κτήρια κτίζονται στην άκρη του οικισμού, σε κρίσιμη θέση, αφού εμποδίζουν τη θέα από και προς τον οικισμό. Το μεγαλύτερο τμήμα του γηπέδου βρίσκεται έξω από τα όρια οικισμού, τα όποια είχαν προταθεί από τον ΕΟΤ το 1980 και προβλέπονται από το νέο τοπικό ΣΧΟΟΑΠ, ωστόσο το Πολεοδομικό Γραφείο δέχθηκε το χώρο ως «εντός σχεδίου». KALAMATA_SAITAS 44 11/10/2014

(εικ. 74) Οι μορφές των κτηρίων επιδιώκουν να προσομοιάσουν προς τα παραδοσιακά, αλλά οι κατασκευές γίνονται με σκελετό από οπλισμένο σκυρόδεμα, τούβλα εσωτερικά και μη φέρουσα λιθοδομή εξωτερικά, ενώ η νομοθεσία και η συγκεκριμένη υπουργική απόφαση έγκρισης προϋποθέτουν στους εξωτερικούς τοίχους φέρουσα λιθοδομή, της ο- ποίας η επιφάνεια δεν προσμετράται στο συντελεστή δόμησης. Μετά από καταγγελία γείτονα, το Πολεοδομικό Γραφείο επιλήφθηκε και όρισε ως αυθαίρετη την επιφάνεια της τοιχοποιίας με τη μη φέρουσα λιθοδομή. Το έργο διακόπηκε για ένα διάστημα αλλά τώρα συνεχίζεται. Είναι ένα δείγμα του πώς το ιδιωτικό συμφέρον συμπλεκόμενο με τις διαδικασίες του δημοσίου παράγουν το νέο κτισμένο περιβάλλον. Συμπεράσματα (εικ. 75) Σε έναν κόσμο παγκοσμιοποιημένο όπου τα διεθνή πρότυπα αναμετρώνται με τα τοπικά, η έννοια της διατήρησης της ταυτότητας του τόπου δεν ορίζεται πλέον με τα εθνικιστικά και τοπικιστικά κριτήρια που ίσχυαν κατά το 19ο και τον 20ο αιώνα, αλλά συνδέεται με την ιστορική μνήμη που είναι αποτυπωμένη στο συγκεκριμένο χώρο και με την αναγνώριση των οικολογικών αξιών που απορρέουν από αυτόν. Προφανώς, σε κάθε εποχή, οι διάφορες κοινωνικές ομάδες δίνουν τις δικές τους απαντήσεις στα ερωτήματα που οι ίδιες θέτουν. Έτσι νομιμοποιούνται ποικίλες επιλογές, αρκεί να διαμορφώνονται εντός κάποιων πλαισίων ρυθμίσεων που θέτουν οι συντεταγμένες αρχές, πράγμα που, ευτυχώς, στην περίπτωση της Μάνης έχει εν μέρει προωθηθεί. Απομένουν, ωστόσο, να γίνουν πολλά ακόμη, δεδομένης της ιδιάζουσας φυσιογνωμίας της ακριτικής χερσονήσου. Ένα πρώτο θέμα παραμένει διαρκώς ο εντοπισμός, η χαρτογράφηση, η τεκμηρίωση, η ερμηνεία και η δημοσιοποίηση των πορισμάτων για τον KALAMATA_SAITAS 45 11/10/2014

παραδοσιακό και μνημειακό πλούτο της περιοχής. Έτσι θα είναι δυνατόν να συνειδητοποιηθεί και να αναγνωριστεί καλλίτερα η έννοια του «Πολιτιστικού Συνόλου» ή «Πολιτιστικού Τοπίου» ή «Ανοικτού Μουσείου Χώρου και Κοινωνίας», που τα τελευταία χρόνια αποδίδεται στη Μάνη και αυτό θα βοηθήσει να ξεπεραστούν οι δυσχέρειες στη διαχείριση και προστασία των πολιτιστικών αγαθών και τη συμμετοχή τους στον αναπτυξιακό σχεδιασμό. Ανάλογοι τόποι αναγνωρίζονται ήδη σε πολλές περιοχές του Μεσογειακού και Ευρωπαϊκού χώρου και μπορούν να αποτελέσουν εταίρους μιας διεθνικής - διαπεριφερειακής δικτύωσης και συνεργασίας. Από το Υπουργείο Πολιτισμού εξακολουθούν τα βήματα για την καταγραφή και το χαρακτηρισμό μνημείων, την κήρυξη αρχαιολογικών χώρων, τις αναστηλώσεις και επισκευές, ιδίως εκκλησιών. Όμως πολλά υπολείπονται και οι πόροι είναι περιορισμένοι. Οι τοπικοί δήμοι και οι συλλογικοί φορείς έχουν συντελέσει σε ορισμένα έργα αποκαταστάσεων και εξωραϊσμού. Αλλά, πέραν αυτών, οργανωμένοι φορείς Μανιατών και φίλων θα μπορούσαν να αναλάβουν παραδειγματικές υιοθεσίες μνημείων, κατά προτεραιότητα όσων αντιμετωπίζουν άμεσο κίνδυνο κατάρρευσης, ενώ αποτελούν ισχυρά τοπόσημα. Η κάλυψη των δαπανών θα μπορούσε να γίνει με χορηγίες και εράνους. Η περίπτωση της συμβολής της Ελληνικής Εταιρείας για τρεις εκκλησίες της Μάνης είναι χαρακτηριστική. KALAMATA_SAITAS 46 11/10/2014

(εικ. 76) Όπως αναφέρθηκε, το Υπουργείο Χωροταξίας έχει χαρακτηρίσει ως παραδοσιακούς πολλούς οικισμούς στη Λακωνική Μάνη, αλλά μόνον δύο στη Μεσσηνιακή Μάνη. Χρειάζεται να γίνουν πρόσθετοι χαρακτηρισμοί οικισμών, καθώς και οι οριοθετήσεις και οι πολεοδομήσεις αλλά και η άρση του χαρακτηρισμού πολλών οικισμών ως στάσιμων. Μετά την κατάρτιση επί μέρους χωροταξικών σχεδίων για τους δύο Καποδιστριακούς Δήμους, του Οιτύλου που εγκρίθηκε και του Λεύκτρου που δεν εγκρίθηκε, εκκρεμεί πλέον η ολοκλήρωση, θεσμοθέτηση και εφαρμογή των τοπικών χωροταξικών σχεδίων οικοανάπτυξης, που θα διαμορφωθούν σε συνεργασία με την τοπική κοινωνία και θα καλύψουν όλη τη χερσόνησο. Πρέπει να συνειδητοποιηθεί, σε όλα τα επίπεδα, ότι η οικιστική και αρχιτεκτονική ταυτότητα της περιοχής, σε συνδυασμό με την ήπια τουριστική ανάπτυξη, αποτελούν μακροχρόνια επένδυση που αποδίδει καρπούς. KALAMATA_SAITAS 47 11/10/2014

(εικ. 77) Σχετικά με τη νέα δόμηση, σε έργα τόσο του δημόσιου αλλά, κυρίως του ιδιωτικού τομέα: οι παλαιότερες οικοδομές, από το 1960 μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1990, εκτός ελαχίστων εξαιρέσεων, αλλοίωναν άναρχα το τοπίο και τους οικισμούς, καθώς δεν υπήρχε σχετικό ενδιαφέρον. Από τη δεκαετία του 1990, με τη θεσμοθέτηση κανονισμών, την εκπόνηση πιο προσεγμένων μελετών, την επίπονη και δυσχερή αδειοδότηση μέσα από τους μηχανισμούς του Υπουργείου Πολιτισμού και των Πολεοδομικών Υπηρεσιών και με τους ελέγχους έστω και πλημμελείς, πλήθυναν οι, κατά κανόνα, πετρόχτιστες κατασκευές, με λιγότερο ή περισσότερο επιτυχημένες λύσεις που, ωστόσο, εντάσσονται καλύτερα στο χώρο. Η προοδευτική αλλαγή νοοτροπιών σχετικά με την αξία του πολιτιστικού περιβάλλοντος και των παραδοσιακών προτύπων συντελέστηκε και συντελείται σταδιακά, με την ευαισθητοποίηση του ευρύτερου κοινού και των αρμοδίων. Εξ άλλου, με την κρίση της σύγχρονης αρχιτεκτονικής και όχι μόνο, ένα μέρος της αγοράς ελκύεται από τα στοιχεία του παρελθόντος και επιβάλλει αντίστοιχες μόδες. Η μοντέρνα αρχιτεκτονική αναζήτηση και αισθητική αντιμετωπίζει το παρόν και το μέλλον. Χρειάζεται και πρέπει να εκφράζεται τόσο σε έργα μεγάλου όσο και μικρότερου μεγέθους και όγκου. Πρέπει όμως να βασίζεται στους κανόνες σύνθεσης μονάδων μικρής κλίμακας, με σεβασμό και μελετημένη ένταξη στο φυσικό, πολιτιστικό, ιστορικό τοπίο, τόσο μέσα στους οικισμούς, όσο και στην ύπαιθρο. Και στην κριτική επανερμηνεία των στοιχείων του λιτού, του ελάχιστου, του θεμελιώδους, που χαρακτηρίζει το μανιάτικο λαϊκό ιδίωμα. Καταλήγοντας, επισημαίνουμε ότι το 2011 προκηρύχθηκαν από το Υ- πουργείο ΥΠΕΚΑ δύο «Μελέτες Μορφολογικών Κανόνων Δόμησης εντός και εκτός Οικισμών», στο Νομό Μεσσηνίας και το Νομό Λακωνίας, από τις οποίες η πρώτη εκπονείται ήδη, ενώ η δεύτερη εκκρεμεί. Θα περιμένουμε να δούμε τις προτάσεις τους. Σας ευχαριστώ για την προσοχή σας. KALAMATA_SAITAS 48 11/10/2014