Κ.Π.Ε. Δραπετσώνας Βιωματικό Σεμινάριο «Πώς» οργανώνουμε ένα εκπαιδευτικό project «συστημικά» Θέμα: Η Πόλη μας στον καιρό της κρίσης Δυο λόγια για τη Συστημική Σκέψη. Πηγή: Σχίζα, Κ. (2008) Συστημική Σκέψη και Περιβαλλοντική Εκπαίδευση, Αθήνα, Χρ. Δαρδανός H Συστημική Σκέψη έγινε γνωστή στην εκπαιδευτική κοινότητα μέσω της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης, όταν το 1977 διατυπώθηκαν και δημοσιοποιήθηκαν η Διακήρυξη και οι Προτάσεις της Διεθνούς Διακυβερνητικής Διάσκεψης της Τιφλίδας. Στα σημαντικά αυτά κείμενα, το περιβάλλον αναφέρεται ως μια «συστημική» πραγματικότητα και για τούτο χρειάζεται να προσεγγίζεται «συστημικά». Στο ερώτημα «τι είναι η Συστημική Σκέψη», θα απαντούσαμε, ότι είναι εκείνη η σκέψη, η οποία προσεγγίζει τα φαινόμενα, τα γεγονότα και τις καταστάσεις του κόσμου μας, με αναλυτικό εργαλείο το «σύστημα». Η έννοια του συστήματος, ωστόσο, έχει μια διαδρομή αιώνων, έχει εισέλθει στο θεωρητικό προβληματισμό των φυσικών και των κοινωνικών επιστημών κατά την πραγμάτευση των αντικειμένων τους κυρίως, όμως, έχει σηματοδοτηθεί από «θεωρίες θεωριών» που συγκροτούν ό,τι συνηθίζουμε να αποκαλούμε επιστημολογικά παραδείγματα. Για να μπορέσουμε, λοιπόν, να συνεννοηθούμε μεταξύ μας για το «πώς» σκεφτόμαστε «συστημικά», θα ήταν χρήσιμο 1) να έχουμε μια, συνοπτική, εικόνα για την εξέλιξη της Συστημικής Σκέψης και 2) να συνειδητοποιήσουμε, ότι στους κόλπους της έχουν διαμορφωθεί δυο «σχολές», με τις δικές τους ιδιαίτερες επιστημολογικές παραδοχές. Το «σύστημα» εμφανίστηκε στην επιστημονική σκέψη το 17ο αιώνα, με εισηγητή το Νεύτωνα και με αφετηρία το κυρίαρχο ζήτημα της επιστημονικής σκέψης της εποχής εκείνης: την κίνηση των σωμάτων στο χώρο. Η «νευτώνια οπτική» δημιουργώντας το «μηχανικό σύστημα», έδωσε στον κόσμο μας την εικόνα μιας «οργανωμένης απλότητας». Ενώ, ταυτόχρονα, κατάφερε να θεμελιώσει το πιο ισχυρό και ανθεκτικό γνωσιοθεωρητικό πλαίσιο, το Θετικισμό-Ορθολογισμό. Από τις αρχές, ωστόσο, του 19ου αιώνα, οι φυσικοί συνειδητοποίησαν ότι η κίνηση δεν επιφέρει αλλαγές μόνο στις σχετικές θέσεις των σωμάτων στο χώρο. Νέα πεδία αποκαλύφθηκαν, όπως αυτό της Θερμοδυναμικής, νέες έννοιες «ανταγωνίστριες» της
βαρύτητας αναδύθηκαν, όπως αυτή της Θερμότητας 1 και νέες θεωρίες διατυπώθηκαν - ακλόνητες από μαθηματική άποψη όσο και οι νόμοι της κίνησης των σωμάτων- αλλά «ολότελα ξένες προς τον νευτώνειο κόσμο των αιώνιων και αναστρέψιμων τροχιών». Θα λέγαμε, ότι ο 19 ος αιώνας έφερε στο προσκήνιο τα θερμοδυναμικά συστήματα και μαζί μ αυτά, μια νέα εικόνα για τον κόσμο μας, αυτήν της «ανοργάνωτης πολυπλοκότητας». Ενώ, ταυτόχρονα, πυροδότησε την πορεία της σκέψης μας προς «το πολλαπλό, το πολύπλοκο, το χρονικό, το πιθανό», στρέφοντάς τη, προς τα «μη γραμμικά» συστήματα ή στις, ονομαζόμενες, «σκεδαστικές δομές». Στα εργαστήρια των «σκεδαστικών» δομών συνεργάστηκαν όχι μόνο φυσικοί, χημικοί, βιολόγοι και μαθηματικοί αλλά και οικονομολόγοι και κοινωνιολόγοι. Από αυτήν τη συνεργασία, στο ξεκίνημα του 20ου αιώνα, γεννήθηκε η ιδέα του Γενικού Συστήματος ανέτειλε μια νέα εικόνα για τον κόσμο μας, η εικόνα μιας «οργανωμένης πολυπλοκότητας». 2 και Για το Γενικό Σύστημα έχουν προταθεί πολλοί ορισμοί. Η κεντρική ιδέα, όμως, είναι μία: το σύστημα είναι μια σύνθετη μονάδα που διαφοροποιείται οργανωσιακά από τα μέρη που την αποτελούν. Από το ενοποιητικό αυτό σημείο και μετά, η Συστημική Σκέψη διασπάστηκε σε δυο ρεύματα ή σε δυο «σχολές», οι οποίες διέγραψαν παράλληλες πορείες και διαμόρφωσαν τις δικές τους ιδιαίτερες Συστημικές Μεθοδολογίες. Η πρώτη σχολή είναι η Συστημική των Παρατηρούμενων Συστημάτων 3, με τις «Σκληρές» Συστημικές Μεθοδολογίες (Hard Systems Methodologies). Η δεύτερη σχολή είναι η Συστημική του Παρατηρητή 4, με τις «Μαλακές» Συστημικές Μεθοδολογίες (Soft Systems Methodologies). Σύμφωνα με τη Συστημική των Παρατηρούμενων Συστημάτων (Κυβερνητική 1 ης Τάξης), τα συστήματα είναι σύνθετες, «υπαρκτές» μονάδες του φυσικού και κοινωνικού κόσμου, οι οποίες οργανώνονται στη βάση μιας εγγενούς ορθολογικότητας της φύσης και του ανθρώπινου υποκειμένου, αντίστοιχα. Σύμφωνα με τη Συστημική του Παρατηρητή (Κυβερνητική 2 ης Τάξης), σύστημα είναι μια σύνθετη μονάδα που αυτοποιείται καθώς ιεραρχεί και ταξινομεί πληροφορίες. Ενώ, από αυτήν την αυτοποιητική διαδικασία αναδύονται, ταυτόχρονα και επαναδρομικά, ο Παρατηρητής ως Σύστημα και ο κόσμος μας, ως Σύμπαν Παρατήρησης Συστημάτων-Παρατηρητών. 1 Prigorine & Stengers, 1984, σελ. 157 2 Bertalanffy, 1968, pp. 54-60, De Rosnay, 1975, σελ. 110 3 «Systems Dynamics», Forrester, 1961, 1969, «Diagnosis of Viable System», Beer, 1979, 1981, 1985, «Challenging Strategic Planning Assumptions», Mason and Mitroff, 1981, «Operational Design», Ackoff, 1981, 1983 4 Lumann, 1990, 1995, Καραποστόλης, 1984, Bateson, 1972, 1985, Churchmann, 1968, 1971, Checkland, 1981, 1984, Τσιβάκου, 1997, Τσούκας, 1995, Καρκατσούλης, 1995, Καστοριάδης, 1985, Morin, 1990, Eco, 1968, 1988
Η ένταξη του παρατηρητή στο πεδίο της παρατήρησης είχε ήδη επισημανθεί από τους ερευνητές των υποατομικών σωματιδίων και των quanta και τον είχε αναδείξει σε τελεστή (operator) της παρατηρησιακής διαδικασίας, η οποία ουδέποτε διαχωρίζεται από τις μακροσκοπικές έννοιες με τις οποίες περιγράφεται ο κόσμος μας, ακόμα και με τη χρήση των περισσότερο εξελιγμένων οργάνων 5. Με την εμφάνιση του συστήματος-παρατηρητή και τη σύλληψή του με την έννοια της σύνθετης μονάδας που αναδύεται συγκροτώντας νοήματα, ο παρατηρητής γίνεται τελεστής του λόγου για τον κόσμο. Όταν, λοιπόν, επιλέγουμε ως αναλυτικό εργαλείο το σύστημαπαρατηρητή για να προσεγγίσουμε γνωστικά τη σύγχρονη πραγματικότητα, διακρίνουμε σ αυτήν δυο ομάδες τελεστών του λόγου 1) τα συνειδησιακά συστήματα-παρατηρητές και τελεστές του λόγου (εμάς, τα φυσικά-ανθρώπινα πρόσωπα) και 2) τα κοινωνικά συστήματα-παρατηρητές και τελεστές του λόγου (τα Νομικά Πρόσωπα, δημόσιου ή ιδιωτικού χαρακτήρα). Υιοθετώντας αυτήν τη διάκριση, «χαρίζουμε» στην παρατηρησιακή ή γνωσιακή μας διαδικασία τα χαρακτηριστικά α) της κριτικής ερμηνείας του λόγου των κοινωνικών συστημάτων-παρατηρητών β) της αμφισβήτησης της κυριαρχίας του λόγου τους πάνω στο δικό μας και γ) εκείνης της χειραφετητικής 6 διαδικασίας που μας οδηγεί να γίνουμε ελεύθερα και αυτοσυνείδητα ανθρώπινα υποκείμενα, συμμετέχοντας συνειδητά με τους άλλους ανθρώπους σε πεδία αλληλοδραστικών παρατηρήσεων (συνομιλιών). Αυτή, ακριβώς, η δυνατότητα χειραφέτησης της σκέψης, η απόλυτα συναρμόσιμη με την ανθρώπινη και κοινωνική βάση του σχολείου, ήταν έμπνευση και οδηγός στο να θεμελιώσουμε στη Συστημική του Παρατηρητή το Διδακτικό μας Μοντέλο και, κατ επέκταση, την εφαρμογή, την οποία προτείνουμε. Οι υποστηρικτές της Συστημικής του Παρατηρητή * δεν μιλούν για τη γνώση αλλά για την γνωσιακή ή παρατηρησιακή διαδικασία * δεν αναλύουν την πραγματικότητα σε φυσική και κοινωνική αλλά σε συστήματαπαρατηρητές, συνειδησιακά (Φυσικά Πρόσωπα) και κοινωνικά (Νομικά Πρόσωπα) * δεν χαρακτηρίζουν τον κόσμο μας ως «αντικειμενικό», αφού ό,τι και αν λέγεται γι αυτόν, «λέγεται από έναν Παρατηρητή» * πραγματεύονται τον κόσμο μας ως κοινωνικο-πολιτικό και πολιτισμικό δημιούργημα * επιλέγουν επίπεδα ανάλυσης στη βάση του «ποιος» αποφασίζει και αποφαίνεται για τα κοινωνικά δρώμενα * οικοδομούν τη συνεργατικότητα δημοκρατικότητα ως προϋπόθεση ενός συνολικού μετασχηματισμού της κοινωνίας 5 Τσιλιμίγκρας, 1968, Wichmann, 1979 6 Marx, 1977
ΠΡΩΤΗ ΦΑΣΗ: ΕΜΕΙΣ ΚΑΙ Η ΚΡΙΣΗ Ομάδες στην τάξη Σκεφτείτε και γράψτε πάνω στο Χαρτόνι Εργασίας της ομάδας σας «ποιες αλλαγές» έχουν κάνει οι οικογένειές σας για να αντιμετωπίσουν την οικονομική κρίση. Συγκεντρώστε τα σε έναν ενιαίο πίνακα, στο κέντρο του χαρτονιού. «Ζωντανέψτε» το χαρτόνι εργασίας της ομάδας σας με σχόλια, σκίτσα, σκέψεις, διαλόγους και παρουσιάστε το Χαρτόνι Εργασίας στην ολομέλεια. Παρακολουθήστε προσεχτικά τις παρουσιάσεις των άλλων ομάδων και πάρτε ιδέες. Ομάδες στο πεδίο Συζητήστε με τους γονείς σας για το πρώτο χαρτόνι εργασίας που φτιάξατε και ζητήστε τους να σας βοηθήσουν, εμπλουτίζοντας τις γνώσεις σας με στοιχεία που αφορούν (α) σε μειώσεις μισθών και συντάξεων (αυτό θα το συζητήσετε με τους παππούδες και τις γιαγιάδες), (β) σε απολύσεις και σε μερική απασχόληση, (γ) σε ελάττωση παροχών υγείας, (δ) σε ελάττωση κοινωνικών επιδομάτων, κλπ. Ομάδες στην τάξη Με βάση τα νέα στοιχεία κάνετε τις απαιτούμενες προσαρμογές στον πίνακά σας, ώστε να αποτυπώνει ένα κεντρικό ερώτημα και να δίνει τη δυνατότητα σε κάποιους να το απαντήσουν. Παρουσιάστε τον εμπλουτισμένο πίνακα στην ολομέλεια. Δείτε τους πίνακες των άλλων ομάδων και φτιάξτε έναν νέο πίνακα που θα περιέχει όλα τα στοιχεία τους. Συμπληρώστε τον πίνακα αυτόν εσείς ή οργανώστε μια μικρή έρευνα μεταξύ των μαθητών του σχολείου σας. ΕΡΩΤΗΜΑ: ΠΟΙΕΣ ΑΛΛΑΓΕΣ ΕΦΕΡΕ Η ΚΡΙΣΗ ΣΤΗ ΖΩΗ ΣΑΣ ΚΑΙ ΣΕ ΠΟΙΟ ΒΑΘΜΟ ΜΕΙΩΣΗ ΣΤΗΝ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΗΛ. ΡΕΥΜΑΤΟΣ, ΝΕΡΟΥ, ΤΗΛΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΩΝ ΜΕΙΩΣΗ ΣΤΗΝ ΠΡΟΜΗΘΕΙΑ ΕΙΔΩΝ ΔΙΑΤΡΟΦΗΣ ΜΕΙΩΣΗ ΣΤΙΣ ΑΓΟΡΕΣ ΕΙΔΩΝ ΕΝΔΥΣΗΣ, ΥΠΟΔΗΣΗΣ ΜΕΙΩΣΗ ΣΤΟ ΧΑΡΤΖΗΛΙΚΙ ΜΕΙΩΣΗ ΜΙΣΘΟΥ, ΣΥΝΤΑΞΗΣ ΑΠΟΛΥΣΗ ΜΕΡΙΚΗ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ ΆΛΛΟ ΜΙΚΡΟ ΜΕΓΑΛΟ ΠΟΛΥ ΜΕΓΑΛΟ
ΔΕΥΤΕΡΗ ΦΑΣΗ: Η ΠΟΛΗ ΜΑΣ ΚΑΙ Η ΚΡΙΣΗ Ομάδες στο πεδίο Περπατώντας από το σπίτι στο σχολείο, σημειώστε τις οικονομικές δραστηριότητες που συναντάτε, όπως (α) καταστήματα ένδυσης-υπόδησης, οικιακών συσκευών, (β) πολυκαταστήματα, λαϊκές αγορές, αρτοποιεία, (γ) ταβέρνες, ζαχαροπλαστεία, fast food (δ) σχολεία, νοσοκομεία, εφορίες, ταχυδρομεία, τράπεζες, εταιρίες, (ε) βιοτεχνίες, βιομηχανίες, αγροτικές καλλιέργειες, κτηνοτροφικές μονάδες, ορνιθοτροφεία, ιχθυοτροφεία. Ομάδες στην τάξη Με βάση τις σημειώσεις σας, δημιουργείστε ένα σκαρίφημα όπου θα αποτυπώνονται οι οικονομικές δραστηριότητες με λέξεις, σύμβολα ή σκίτσα. Ομάδες στο πεδίο και στην τάξη Οργανώστε μια εργασία πεδίου για να μάθετε τις αλλαγές που έφερε η κρίση στους τομείς της παραγωγής που δραστηριοποιούνται στην πόλη σας. Κάνετε συνεντεύξεις με τους εργαζόμενους και στη συνέχεια (με βάση τα στοιχεία τους) ετοιμάστε έναν πίνακα με ένα κεντρικό ερώτημα (σύμφωνα με το παράδειγμα που σας δίνουμε). Ζητήστε από τους εργαζόμενους να συμπληρώσουν τον πίνακα, συνοψίστε τα αποτελέσματα και παρουσιάστε τα, πάνω στο σκαρίφημα της πόλης σας με λέξεις, αριθμούς, σύμβολα και σκίτσα. ΕΡΩΤΗΜΑ: ΠΟΙΕΣ ΑΛΛΑΓΕΣ ΕΦΕΡΕ Η ΚΡΙΣΗ ΣΤΟΝ ΤΟΜΕΑ ΣΑΣ ΚΑΙ ΣΕ ΠΟΙΟ ΒΑΘΜΟ ΜΕΙΩΣΗ ΖΗΤΗΣΗΣ ΠΡΟΪΟΝΤΩΝ ΜΕΙΩΣΗ ΑΠΟΔΟΧΩΝ ΜΙΚΡΟ ΜΕΓΑΛΟ ΠΟΛΥ ΜΕΓΑΛΟ.....
Ομάδες στο πεδίο και στην τάξη Περπατώντας από το σπίτι στο σχολείο, εντοπίστε τα κλειστά καταστήματα. Συζητήστε με τους εργαζόμενους των γειτονικών καταστημάτων, για να μάθετε «πότε» έκλεισαν, «τι είδους» καταστήματα ήταν και πόσοι άνθρωποι έμειναν άνεργοι. Σκεφτείτε, ότι έκλεισε ένα κατάστημα που πουλούσε ρούχα και ότι έχασε τη δουλειά της μια εργαζόμενη που είχε προβλήματα με τα δόντια της και ως άνεργη, δεν μπορεί να συνεχίσει τη θεραπεία στον οδοντίατρο. Αν υποθέσουμε, ότι αυτός ο οδοντίατρος «έχασε» και άλλους τέτοιους «ασθενείς», θα έχει μειωμένο εισόδημα και πιθανότατα θα αναζητήσει δουλειά στο εξωτερικό. Ταυτόχρονα, θα μειωθούν και οι παραγγελίες στον οδοντοτεχνίτη. Ο οδοντοτεχνίτης, με τη σειρά του, μπορεί να απολύσει κάποιον βοηθό του και να μην κάνει νέες παραγγελίες για μηχανήματα και υλικά. Επαναλάβετε αυτήν την ακολουθία των συλλογισμών με άλλα παραδείγματα και σημειώστε τις αλυσιδωτές επιπτώσεις στις οποίες οδήγησε το κλείσιμο του πρώτου καταστήματος πάνω στο σκαρίφημα της πόλης σας με λέξεις, αριθμούς, σύμβολα και σκίτσα. Τις σκέψεις και τα συναισθήματά σας μπορείτε να τα παρουσιάσετε και με ένα ή περισσότερα δρώμενα. Ομάδες στο πεδίο και στην τάξη Περπατώντας από το σπίτι στο σχολείο, αφήστε τα ματιά σας να σταθεί πάνω στους συμπολίτες σας. Παρατηρήστε την εμφάνισή τους, το ύφος τους, την κατάστασή τους, το «τι κάνουν» ή «τι ζητούν από τους άλλους». Κάνετε το ίδιο στα καταστήματα, στα Μέσα Μαζικής Μεταφοράς, στα νοσοκομεία, στις δημόσιες υπηρεσίες. Διαβάστε το κείμενο της έρευνας που δίνουμε 7. Αν μπορείτε, κάνετε μια δική σας μικρή έρευνα ή φτιάξτε το σκαρίφημα της πόλης σας με πυρήνα τους ανθρώπους με δικά σας σκίτσα και εκφράστε αβίαστα τα συναισθήματά σας. 7 «Σε δείγμα 214 αστέγων, 64,8% είναι άστεγοι από τα τέλη του 2010, περίοδο που ταυτίζεται με την έναρξη της κρίσης. Το 89,7% έχει ελληνική υπηκοότητα, ενώ το 10,3% είναι αλλοδαποί. Το 63,8% κοιμάται μόνο σε υπαίθριο χώρο τον τελευταίο ένα χρόνο, το 10,5 % χρησιμοποιεί ως κατάλυμα αυτοκίνητο και το 14,3% έχει καταφύγει σε νοσοκομείο για να περάσει τη νύχτα τουλάχιστον μία φορά τον τελευταίο χρόνο. Κατά την εκτός στέγης διαβίωση, τo 1/3 έχει κακοποιηθεί τουλάχιστον μία φορά και το 44,1% έχει πέσει θύμα ληστείας. Ενώ, το 21,05% των άστεγων γυναικών έχουν κακοποιηθεί σεξουαλικά τουλάχιστον μία φορά. Οι μισοί άστεγοι ζουν με 0-20 ευρώ το μήνα. Το 58% δεν έχει καμία ασφάλιση υγείας. Το 18,1% έχει αποπειραθεί να αυτοκτονήσει τουλάχιστον μία φορά. Σημαντικότερες ανάγκες προσδιορίζουν: τη στέγαση (85,6%), την ιατρική περίθαλψη (83,1%), την εργασία (76,5%), τη φροντίδα υγιεινής (75%)».
ΤΡΙΤΗ ΦΑΣΗ: Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΓΥΡΩ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ Ελάτε, τώρα, να διερευνήσετε ποια θεσμικά όργανα, δομές ή πρόσωπα θα μπορούσαν να σταθούν πλάι σε εκείνους που πλήττονται περισσότερο από την κρίση αλλά και ποια θεσμικά όργανα, δομές ή πρόσωπα βαρύνονται με την ευθύνη των πολιτικών αποφάσεων που οδήγησαν στην κρίση. Ομάδες στο πεδίο και στην τάξη Για να εντοπίσετε τα θεσμικά όργανα, τις δομές ή τα πρόσωπα θα μπορούσαν να σταθούν πλάι στους θιγόμενους, ξεκινήστε από τον Ο.Τ.Α. της πόλης σας. Ζητήστε μια συνάντηση από το Γραφείο Δημοσίων Σχέσεων και προετοιμαστείτε για μια συνομιλία ζωηρή για να εκφράσετε τις σκέψεις και τα συναισθήματα που γεννήθηκαν από την εξέλιξη του project και να μάθετε ποιες είναι οι υπηρεσίες που προσφέρουν κοινωνικό έργο στο δήμο σας. Στη συνέχεια, επισκεφτείτε τις υπηρεσίες αυτές και μιλήστε με τους δημότες που θα συναντήσετε εκεί. Έτσι, θα μπορέσετε να έχετε μια πρώτη επαφή με το κοινωνικό έργο του δήμου σας και με τους συμπολίτες σας που έχουν την ανάγκη του. Τις σκέψεις και τη γνώμη των δημοτών για το κοινωνικό έργο θα μπορούσατε να τις καταγράψετε συστηματική και να συνοψίσετε τα συμπεράσματά σας, όπως και με τα άλλα ερωτήματα που διατυπώσατε. Στη συνέχεια, θα μπορούσατε να διερευνήσετε και «ποια» κρατικά όργανα, δομές ή πρόσωπα βαρύνονται με την ευθύνη των πολιτικών αποφάσεων που οδήγησαν στην κρίση. Και να σκεφτείτε και να αναζητήσετε τα ευρωπαϊκά και τα παγκόσμια όργανα που βρίσκονται πίσω από το πλέγμα των πολιτικών αποφάσεων και στρατηγικών. Όλα αυτά τα όργανα, τις δομές και τα πρόσωπα, θα μπορούσατε να τα αποτυπώσετε πάνω στο Χαρτόνι Εργασίας της τρίτης φάσης με εικόνες ή σκίτσα, να τα παρουσιάσετε στην ολομέλεια, να παρακολουθήστε προσεχτικά τις παρουσιάσεις των άλλων ομάδων και πάρτε ιδέες.
ΤΕΤΑΡΤΗ ΦΑΣΗ: ΚΡΙΤΙΚΗ-ΑΥΤΟΚΡΙΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ. «ΟΙ ΆΛΛΟΙ» Ομάδες στην τάξη Κρίνετε τις αποφάσεις των θεσμικών οργάνων αναφορικά με τα κρίσιμα ζητήματα που αναδύθηκαν κατά την πορεία του project. Παρατηρείστε και σχολιάστε τις εικόνες που συγκεντρώσατε. Τοποθετείστε τες, στο παγκόσμιο χάρτη και εκφράστε αβίαστα τα συναισθήματά σας. Από εσάς περιμένουμε να ακούσουμε και στο χαρτόνι σας να δούμε την κριτική σας απέναντι στα θεσμικά όργανα (τοπικά, εθνικά, ευρωπαϊκά και παγκόσμια) αναφορικά με το ζήτημα της κρίσης. Την αυτοκριτική σας, αναφορικά με τα πρότυπα και τις άξιες σας. Τον προβληματισμό σας, αναφορικά με τις κοινωνικό-πολιτικες και πολιτισμικές αίτιες που γεννούν τις κρίσεις. Τις σκέψεις σας, αναφορικά με το «πώς» χρειάζεται να δράσετε ως πρόσωπα και πολίτες. Ομάδες στο πεδίο Βγείτε ακόμα μια φορά από το σχολείο. Ανοιχτείτε στο «πεδίο». Πείτε στους συμπολίτες σας «τι κάνατε, τι μάθατε, τι νιώσατε». Στείλτε μηνύματα έμπλεα από τη ζωντάνια, την ορμή και το πάθος της ηλικίας σας. Αξιοποιήστε όλα τα κρυφά σας ταλέντα, το λόγο, τα σκίτσα και τη ζωγραφική, τη μουσική, τα τραγούδια. Κυρίως, όμως, πείτε τους για τον τρόπο με τον οποίο συνεργαστήκατε, για τον ελεύθερο και ειλικρινή διάλογο, για την ανιδιοτελή διαβούλευση. Ζητήστε τη συνεργασία όλων αυτών, οι οποίοι δεν έχουν χάσει τις ελπίδες τους για μια καλύτερη κοινωνία χωρίς διακρίσεις, χωρίς ανισότητες, χωρίς μεσάζοντες, κηδεμόνες και εκμεταλλευτές.