ΕΚΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ ΠΡΟΣ ΤΟ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΙΟ ΚΑΙ ΤΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ. Όγδοη έκθεση προόδου για την οικονομική, κοινωνική και εδαφική συνοχή

ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Βρυξέλλες, 26.6.2013 COM(2013) 463 final ΕΚΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ ΠΡΟΣ ΤΟ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΙΟ ΚΑΙ ΤΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ Όγδοη έκθεση προόδου για την οικονομική, κοινωνική και εδαφική συνοχή Η περιφερειακή και αστική διάσταση της κρίσης {SWD(2013) 232 final} EL EL

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ 1. Εισαγωγή... 3 2. Περιγραφή της γενικότερης κατάστασης... 3 2.1. Συρρίκνωση του ΑΕγχΠ και απασχόληση... 3 2.2. Επιδείνωση των οικονομικών σε εθνικό και υπο-εθνικό επίπεδο... 4 2.3. Ο κατασκευαστικός και ο μεταποιητικός τομέας είναι οι τομείς που πλήττονται περισσότερο από την ύφεση... 5 2.4. Ανάκαμψη των εξαγωγών... 6 2.5. Επιβράδυνση των άμεσων ξένων επενδύσεων... 7 2.6. Αύξηση του κινδύνου φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισμού... 8 3. Ο περιφερειακός αντίκτυπος... 11 3.1. ΑΕγχΠ και απασχόληση κατά τα τρία πρώτα έτη της κρίσης,... 12 3.2. Η ανεργία αυξάνεται ιδίως στις περιφέρειες του Νότου... 13 3.3. Επιβράδυνση της μετανάστευσης... 13 4. Ο αντίκτυπος στα αστικά κέντρα... 14 4.1. Οι μητροπολιτικές περιφέρειες είναι ανθεκτικές αλλά και ευάλωτες... 14 4.2. Πόλεις σε κρίση... 16 5. Πολιτική συνοχής και κρίση... 17 EL 2 EL

ΕΚΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ ΠΡΟΣ ΤΟ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΙΟ ΚΑΙ ΤΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ Όγδοη έκθεση προόδου για την οικονομική, κοινωνική και εδαφική συνοχή Η περιφερειακή και αστική διάσταση της κρίσης 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η περίοδος προγραμματισμού της πολιτικής για τη συνοχή που θα ξεκινήσει το 2014 θα είναι η πρώτη μετά τη χειρότερη ύφεση των τελευταίων πενήντα χρόνων. Η κρίση ανέκοψε τη διαδικασία σύγκλισης στην ΕΕ του περιφερειακού κατά κεφαλήν ΑΕγχΠ και της απασχόλησης. Το ζητούμενο τώρα είναι να διασφαλιστεί η έγκαιρη επάνοδος στην τροχιά της δυναμικής ανάπτυξης, ειδικότερα στις λιγότερο αναπτυγμένες περιφέρειες και πόλεις. Η παρούσα έκθεση, για να συνεισφέρει δημιουργικά στις επικείμενες διαβουλεύσεις για τα σχετικά προγράμματα, επισημαίνει τις αλλαγές που επήλθαν λόγω της κρίσης και οι οποίες θα επηρεάσουν το πλαίσιο και τις προτεραιότητες των νέων προγραμμάτων. Η έκθεση κατ αρχάς παρουσιάζει τη γενικότερη κατάσταση μέσα από μια επισκόπηση των κυριότερων εξελίξεων σε εθνικό επίπεδο. Στη συνέχεια εξετάζει τον αντίκτυπο που είχε η κρίση στις περιφέρειες και στις πόλεις και τις διογκούμενες διαφορές. Τέλος, τονίζει με ποιο τρόπο οι αλλαγές που επήλθαν στο οικονομικό περιβάλλον θα επηρεάσουν τα μελλοντικά προγράμματα συνοχής και επισημαίνει την ανάγκη για μια δυναμική θεματική συγκέντρωση. Η έκθεση αποτελεί συνέχεια της 7ης έκθεσης προόδου, που δημοσιεύτηκε το 2011, και προηγείται της 6ης έκθεσης για τη συνοχή που θα δημοσιευτεί το 2014. Η 6η έκθεση για τη συνοχή θα καλύψει, επίσης, θέματα όπως η καινοτομία, το κλίμα και το περιβάλλον, που δεν ήταν δυνατόν να συμπεριληφθούν στην παρούσα έκθεση. 2. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΓΕΝΙΚΟΤΕΡΗΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ 2.1. Συρρίκνωση του ΑΕγχΠ και απασχόληση Η ΕΕ εισήλθε σε περίοδο ύφεσης το δεύτερο τρίμηνο του 2008, η οποία διήρκεσε πέντε τρίμηνα. Από όταν άρχισε η ύφεση, η συνολική ανάπτυξη σε όρους ΑΕγχΠ ήταν υποτονική. Το ΑΕγχΠ της ΕΕ συρρικνώθηκε και πάλι το τελευταίο τρίμηνο του 2011 καθώς και τα δύο πρώτα τρίμηνα του 2012 και το τελευταίο τρίμηνο του 2012. Αν συνεχιστεί η συρρίκνωση του ΑΕγχΠ και το πρώτο τρίμηνο του 2013 θα έχει συντελεστεί ύφεση «τριπλού πάτου» (triple dip recession). Ο συνολικός αντίκτυπος της κρίσης στο ΑΕγχΠ και στην απασχόληση στο διάστημα από το 2007 έως το 2011 έγινε πιο αισθητός στα τρία κράτη της Βαλτικής, στην Ιρλανδία, στην Ελλάδα και στην Ισπανία (βλέπε COM, έγγραφο εργασίας των υπηρεσιών της Επιτροπής, σχήμα 1.). Τα κράτη της Βαλτικής και η Ιρλανδία άρχισαν να μπαίνουν και πάλι σε τροχιά ανάπτυξης το 2010 και το 2011 και η τάση αυτή προβλέπεται να συνεχιστεί έως το 2014. Η Ισπανία και η Ελλάδα, ωστόσο, δεν επανήλθαν σε τροχιά σταθερής ανάπτυξης. Η ανάπτυξη στην Ισπανία παρουσίασε σημεία ανάκαμψης το 2011, αλλά το 2012 το ΑΕγχΠ της συρρικνώθηκε εκ νέου. Σύμφωνα με τους προσωρινούς δείκτες ανάπτυξης του ΑΕγχΠ για EL 3 EL

την Ελλάδα η ύφεση συνεχίζεται και επιτείνεται. Το ΑΕγχΠ της χώρας μειώθηκε κατά 7% περίπου τα έτη 2011 και 2012 και δεν αναμένεται να αρχίσει να αυξάνεται πριν από το 2014. Επιπλέον, το 2012 εκδηλώθηκε στην Κύπρο χρηματοπιστωτική κρίση που οδήγησε σε δραστική μείωση του ΑΕγχΠ και της απασχόλησης και αναμένεται να συνεχιστεί έως το 2014. Απεναντίας, σε εννέα κράτη μέλη η ύφεση ήταν σχετικά ήπια ή, όπως συνέβη στην περίπτωση της Πορτογαλίας, σημειώθηκε μόνο επιβράδυνση της ανάπτυξης. 2.2. Επιδείνωση των οικονομικών σε εθνικό και υπο-εθνικό επίπεδο Η οικονομική και χρηματοπιστωτική κρίση είχε ως αποτέλεσμα να αυξηθεί αισθητά το συνολικό δημόσιο χρέος (βλέπε πίνακα 1) με τέσσερις τρόπους. Πρώτον, αρκετές εθνικές κυβερνήσεις στήριξαν τον χρηματοπιστωτικό τομέα μέσω ανακεφαλαιοποιήσεων των τραπεζών και μεταβιβάσεων στοιχείων του ενεργητικού. Δεύτερον, η επιβράδυνση της οικονομικής δραστηριότητας μείωσε τα έσοδα από φόρους και αύξησε τις δημόσιες δαπάνες (π.χ. επιδόματα ανεργίας). Τρίτον, οι κυβερνήσεις θέσπισαν δέσμες μέτρων για την παροχή κινήτρων με σκοπό την τόνωση της ζήτησης. Τέταρτον, το ποσοστό χρέους/αεγχπ παρουσιάζει ανοδική τάση λόγω της χαμηλής αύξησης του ΑΕγχΠ. Αυτοί ήταν οι λόγοι για τους οποίους το χρέος ως ποσοστό επί του ΑΕγχΠ στην ΕΕ στο διάστημα μεταξύ του πρώτου τριμήνου του 2008 και του τέταρτου τριμήνου του 2012 εκτοξεύθηκε από το 59% στο 85%. Οι υψηλότερες εθνικές αυξήσεις σημειώθηκαν στην Ιρλανδία (90 ποσοστιαίες μονάδες), στην Πορτογαλία (56 ποσοστιαίες μονάδες), στην Ελλάδα και στην Ισπανία (και στις δύο χώρες 49 ποσοστιαίες μονάδες). Τα κράτη μέλη που εξαγόρασαν προβληματικές τράπεζες ενδέχεται να μπορέσουν να μειώσουν το χρέος τους πουλώντας τα εναπομένοντα στοιχεία ενεργητικού των τραπεζών αυτών, αλλά η αξία τους παραμένει αβέβαιη. Το εκτεταμένο δημόσιο χρέος δημιουργεί ανησυχία όσον αφορά την ικανότητα του δημόσιου τομέα να εξυπηρετήσει το χρέος του μακροπρόθεσμα. Η κατάσταση αυτή μπορεί να οδηγήσει σε υψηλότερα επιτόκια και πληρωμές. Οι υψηλότεροι φόροι που είναι αναγκαίοι για την εξυπηρέτηση του χρέους μπορεί να λειτουργήσουν ως τροχοπέδη για την ανάπτυξη. Την περίοδο 2011-2013, πολλά κράτη μέλη άρχισαν να εφαρμόζουν μέτρα δημοσιονομικής εξυγίανσης περικόπτοντας κατά κύριο λόγο τις δαπάνες (-1.5 % του ΑΕγχΠ της ΕΕ το 2011 έναντι του 2010). Περικόπηκαν κατά κύριο λόγο οι φιλικές προς την ανάπτυξη δαπάνες. Κατά συνέπεια οι δημόσιες επενδύσεις (στην προκειμένη περίπτωση: ακαθάριστος σχηματισμός πάγιου κεφαλαίου) ως ποσοστό επί του ΑΕγχΠ θα είναι το 2013 μικρότερες σε 18 κράτη μέλη έναντι του 2011. Οι περικοπές αυτές μπορεί να επηρεάσουν τη μεσοπρόθεσμη ανάπτυξη. Το δημόσιο χρέος δεν επηρεάζει όλες τις χώρες κατά τον ίδιο τρόπο. Το δημόσιο χρέος της Εσθονίας αντιστοιχεί μόνο στο 10 % του ΑΕγχΠ της. Μόνο 13 κράτη μέλη έχουν δημόσιο χρέος κάτω από το 60 % του ΑΕγχΠ τους: πρόκειται για τα τρία κράτη μέλη της Βαλτικής, το Λουξεμβούργο και εννέα από τα δέκα κράτη μέλη της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης. Η κρίση πλήττει τις κυβερνήσεις και οργανισμούς υπο-εθνικού επιπέδου με δύο τρόπους. Πρώτον, η κρίση οδήγησε σε μείωση των φορολογικών εσόδων και σε φορολογικές περικοπές για την τόνωση της ανάπτυξης. Δεύτερον, εξ αιτίας της κρίσης αυξήθηκε η τοπική ζήτηση για δημόσιες υπηρεσίες και κοινωνική προστασία, γεγονός που συνέβαλε στην αύξηση των δημόσιων δαπανών. EL 4 EL

Η δημοσιονομική εξυγίανση ασκεί πίεση στους προϋπολογισμούς των κυβερνήσεων και οργανισμών υπο-εθνικού επιπέδου, οι οποίοι εξακολουθούν να αντιμετωπίζουν υψηλότερα επίπεδα κοινωνικών δαπανών και πρέπει να μειώσουν τις δαπάνες και να αυξήσουν τα έσοδα. Οι χρηματοοικονομικές τους δυσχέρειες μπορούν να επηρεάσουν την παροχή δημόσιων υπηρεσιών. Η φιλική προς την ανάπτυξη δημοσιονομική εξυγίανση θα πρέπει να εξασφαλίζει ότι οι μειώσεις του χρέους της κεντρικής κυβέρνησης δεν αντισταθμίζεται από αύξηση του χρέους των κυβερνήσεων και οργανισμών υπο-εθνικού επιπέδου. Αυτή η συντονισμένη μείωση του χρέους θα πρέπει επίσης να εξασφαλίζει τη διατήρηση των δημόσιων δαπανών που ενισχύουν την ανάπτυξη, συμπεριλαμβανομένων εκείνων που συγχρηματοδοτούνται από την πολιτική συνοχής. 2.3. Ο κατασκευαστικός και ο μεταποιητικός τομέας είναι οι τομείς που πλήττονται περισσότερο από την ύφεση Μολονότι η κρίση άρχισε στον χρηματοπιστωτικό και ασφαλιστικό τομέα, ο τομέας αυτός το 2011 αντιπροσώπευε περίπου το ίδιο ποσό ακαθάριστης προστιθέμενης αξίας (ΑΠΑ) και απασχόλησης στην ΕΕ, όπως το 2007. Στα έξι κράτη μέλη που επλήγησαν περισσότερο από την κρίση, ωστόσο, η απασχόληση στον τομέα αυτόν μειώθηκε κατά 1 % και η ΑΠΑ κατά 1,8 % ετησίως, στο διάστημα μεταξύ του 2007 και του 2011 (βλ. COM έγγραφο εργασίας των υπηρεσιών της Επιτροπής, Σχήμα 2). Μεταξύ των ετών 2007 και 2011, η ΑΠΑ και η απασχόληση στον κατασκευαστικό τομέα υποχώρησε κατά 3 % ετησίως στην Ένωση. Στις έξι χώρες όπου ο αντίκτυπος της οικονομικής ύφεσης ήταν μεγαλύτερος, η εν λόγω μείωση κυμάνθηκε μεταξύ 10 και 20 % ετησίως, όσον αφορά την απασχόληση, καθώς και μεταξύ 6 % και 20 % όσον αφορά την ΑΠΑ. Αυτή η δραστική μείωση στον κατασκευαστικό τομέα συνδέεται με τη φούσκα της αγοράς ακινήτων και την επακόλουθη κατακόρυφη πτώση των τιμών των ακινήτων σε διάφορα κράτη μέλη. Από το 2007 έως το 2012, οι τιμές των ακινήτων μειώθηκαν από 30 % έως 50 % στην Ιρλανδία 1, στη Λετονία και στην Εσθονία (βλ. ενημερωτικό δελτίο 2). Στην Πορτογαλία, μέχρι σήμερα οι τιμές των ακινήτων έχουν μειωθεί κατά 9 %. Στην Ελλάδα, σύμφωνα με τα στοιχεία της Eurostat, σημειώθηκε μια ήπια αύξηση μεταξύ του 2007 και του 2010, αλλά σύμφωνα με άλλες πηγές 2 οι τιμές είχαν αρχίσει να μειώνονται από το 2010. Συνολικά, δεν μπορεί να αποκλειστεί το ενδεχόμενο περαιτέρω μειώσεων. Ο μεταποιητικός τομέας σημείωσε ρεκόρ μείωσης με ποσοστό άνω του 2 % ετησίως στο διάστημα 2007 και 2011. Στα έξι πλέον πληγέντα κράτη μέλη, η μέση ετήσια συρρίκνωση ήταν σχεδόν 5 %. Η μείωση της ακαθάριστης προστιθέμενης αξίας (ΑΠΑ) ήταν πιο ήπια, με ποσοστό 0,9 %. Οι αλλαγές της ακαθάριστης προστιθέμενης αξίας (ΑΠΑ) παρουσίασαν μεγάλες διακυμάνσεις με τις μεγαλύτερες μειώσεις να σημειώνονται την εν λόγω περίοδο στην Ελλάδα (-6 %) και στη Φινλανδία (-5 %) και τις μεγαλύτερες αυξήσεις στη Σλοβακία (8 %) και στην Ιρλανδία (4 %) (βλ. COM έγγραφο εργασίας των υπηρεσιών της Επιτροπής, Σχήμα 3). Η συρρίκνωση του μεταποιητικού τομέα συνδέθηκε στενά με τη συρρίκνωση των εμπορικών συναλλαγών. 1 2 Για την περίοδο 2007-2010 Δείκτης στέγασης Economist EL 5 EL

2.4. Ανάκαμψη των εξαγωγών Λόγω της κρίσης, οι πιστώσεις έχουν καταστεί είδος εν ανεπαρκεία, με αποτέλεσμα να μειωθούν οι επενδύσεις και η κατανάλωση. Η κατάσταση αυτή οδήγησε σε μείωση των εμπορευματικών συναλλαγών και στην ταχεία εξάπλωση της ύφεσης σε σημαντικούς εμπορικούς εταίρους, με αποτέλεσμα περαιτέρω μείωση του εισοδήματος και/ή απώλεια θέσεων εργασίας. Παρόλο που η διεύρυνση του 2004 έδωσε ώθηση στις εμπορικές συναλλαγές στην ΕΕ, η κρίση επέφερε απότομη πτώση (βλέπε Σχήμα 1). Σχήμα 1: Αλλαγές στον όγκο των συναλλαγών στην ΕΕ 2000-2011 Το 2008 οι εξαγωγές εξακολουθούσαν να αυξάνονται, αν και με πολύ βραδύτερο ρυθμό, ενώ η αύξηση του όγκου των εισαγωγών ήταν σχεδόν μηδενική. Το 2009, οι εξαγωγές και οι εισαγωγές μειώθηκαν κατά 15 % και έφθασαν σε επίπεδα ανάλογα του 2005. Τα κράτη μέλη της Κεντρικής και της Ανατολικής Ευρώπης είχαν τη μεγαλύτερη μείωση στις εισαγωγές τους (βλέπε δελτίο 3). Οι περισσότερες από τις χώρες που προσχώρησαν στην ΕΕ μετά το 2004 διάνυαν περίοδο έντονης οικονομικής ανάπτυξης που τροφοδοτήθηκε από τις υψηλές επενδύσεις και την κατανάλωση, προτού τις πλήξει η κρίση. Στα κράτη μέλη της δυτικής Ευρώπης, οι εξαγωγές μειώθηκαν περισσότερο από τις εισαγωγές, επειδή, τουλάχιστον αρχικά, η εγχώρια κατανάλωση και οι επενδύσεις επηρεάστηκαν λιγότερο από την κρίση. Η συνολική πτώση της ζήτησης οδήγησε σε μείωση των εξαγωγών, που προκάλεσε μείωση της παραγωγής στον μεταποιητικό κλάδο. Οι εξαγωγές, ευτυχώς, ανέκαμψαν γρήγορα και ο όγκος των εξαγωγών το 2010, ήταν ανάλογος EL 6 EL

του 2007. Ωστόσο, οι συνέπειες από την απότομη πτώση των εξαγωγών συνεχίζουν ακόμη να γίνονται αισθητές στην αγορά εργασίας. 2.5. Επιβράδυνση των άμεσων ξένων επενδύσεων Λόγω της κρίσης, οι άμεσες ξένες επενδύσεις (ΑΞΕ) μειώθηκαν με ταχείς ρυθμούς. Πολλοί ξένοι επενδυτές επέστρεψαν στις «μητρικές» εταιρείες τους διαθέσιμους πόρους τους. Η προσχώρηση των κρατών της Κεντρικής και της Ανατολικής Ευρώπης στην ΕΕ διευκόλυνε την πρόσβασή τους στις ΑΞΕ χάρη στην ενιαία αγορά και στην ενσωμάτωση του κεκτημένου της ΕΕ. Οι άμεσες ξένες επενδύσεις μπορούν να συμβάλουν στη βελτίωση της αποτελεσματικότητας, της μεταφοράς καινοτόμων τεχνολογιών και της υψηλότερης παραγωγικότητας στις χώρες υποδοχής. Ως εκ τούτου, οι εισροές ΑΞΕ διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στα λιγότερο ανεπτυγμένα κράτη μέλη για τη δημιουργία θέσεων απασχόλησης και τον εκσυγχρονισμό των οικονομιών τους. Οι ροές των άμεσων ξένων επενδύσεων από άλλα κράτη μέλη και από το εξωτερικό της Ένωσης αυξήθηκαν με ταχύ ρυθμό από το 2004 έως το 2007. Οι επενδυτικές ροές από το εξωτερικό τετραπλασιάστηκαν στο διάστημα μεταξύ του 2004 και του 2007 (βλ. Σχήμα 2). Οι επενδυτικές ροές από το εξωτερικό μειώθηκαν το 2008 και το 2009, λόγω της επιδείνωσης της παγκόσμιας χρηματοπιστωτικής κατάστασης. Το χαμηλότερο σημείο τους, το 2010, αντιστοιχούσε στα επίπεδα του 2004. Το 2011 οι ροές αυξήθηκαν εκ νέου. Από τις ροές των άμεσων ξένων επενδύσεων δεν προκύπτει το απόθεμα των ξένων επενδύσεων. Τα αποθέματα σε άλλες χώρες αυξήθηκαν κατά 60 % περίπου από το 2004 έως το 2007. Αυτή η αύξηση δεν αντιστράφηκε ποτέ. Μέχρι το 2011, τα ξένα αποθέματα είχαν υπερδιπλασιαστεί σε σύγκριση με το 2004. Σε ορισμένες χώρες της ΕΕ, οι εισροές άμεσων ξένων επενδύσεων αποτελούν σημαντική πηγή κεφαλαίων και επενδύσεων. Για παράδειγμα, οι μέσες καθαρές εισροές άμεσων ξένων επενδύσεων ως ποσοστό του ΑΕγχΠ από το 2005 έως το 2007, κυμάνθηκαν μεταξύ του 15 % και του 23 % στη Βουλγαρία, τη Μάλτα, το Βέλγιο και την Εσθονία. Η κρίση οδήγησε σε ταχεία μείωση των εισροών άμεσων ξένων επενδύσεων σε δέκα κράτη μέλη της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης. Μειώθηκε από 1,5 % έως 6 % επί του ΑΕγχΠ τους, μεταξύ των περιόδων 2005-2007 και 2008-2010, με εξαίρεση τη Βουλγαρία, όπου μειώθηκε κατά 12 % επί του ΑΕγχΠ (βλ. ενημερωτικό δελτίο 4). EL 7 EL

Σχήμα 2: Άμεσες ξένες επενδύσεις στην ΕΕ, την περίοδο 2004-2011 2.6. Αύξηση του κινδύνου φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισμού Σε επίπεδο ΕΕ, η κρίση οδήγησε σε αύξηση του ποσοστού του πληθυσμού που αντιμετωπίζει κίνδυνο φτώχειας ή κοινωνικού αποκλεισμού. Στο διάστημα μεταξύ του 2009 και του 2011, το ποσοστό αυξήθηκε κατά μία ποσοστιαία μονάδα. Και οι τρεις παράμετροι (ποσοστό κινδύνου φτώχειας, σημαντικές υλικές στερήσεις και πολύ χαμηλή ένταση εργασίας) εμφανίζουν ανοδική τάση, ειδικά δε η πολύ χαμηλή ένταση εργασίας (βλέπε Σχήμα 3). Αυτός ο αντίκτυπος ενδέχεται να γίνει πιο αισθητός στο μέλλον, επειδή η κρίση δεν έχει ξεπεραστεί ακόμα και οι επιπτώσεις φαίνονται αρκετό καιρό μετά. Ο αντίκτυπος στον κίνδυνο της φτώχειας ή του κοινωνικού αποκλεισμού ήταν υψηλότερος στα έξι κράτη μέλη που επλήγησαν περισσότερο, αλλά οι επιπτώσεις στην Ιταλία και στη Βουλγαρία είναι επίσης σημαντικές. Σε αρκετά από τα μεγάλα κράτη μέλη, ωστόσο, καταγράφηκαν μικρές μόνο αυξήσεις, όπως στη Γερμανία και στο Ηνωμένο Βασίλειο, ή ακόμη και ελαφρά μείωση του κινδύνου της φτώχειας ή του αποκλεισμού, όπως στην Πολωνία και στη Ρουμανία. Σχήμα 3: Φτώχεια και κοινωνικός αποκλεισμός στην ΕΕ, 2005-2011 Share of EU population in 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 At risk of poverty or exclusion 25.6 25.2 24.4 23.5 23.1 23.4 24.2 At risk of poverty 16.4 16.5 16.5 16.4 16.3 16.4 16.9 Very low work intensity* 10.3 10.5 9.6 9.0 9.0 10.0 10.0 Severe Material deprivation 10.7 9.8 9.1 8.4 8.1 8.1 8.8 * population aged 0-59 Source: Eurostat EL 8 EL

Μετά την εκδήλωση της χρηματοπιστωτικής κρίσης, πολλοί είδαν να μειώνεται το εισόδημά τους λόγω της απώλειας της εργασίας τους ή της μείωσης των ωρών εργασίας και των μισθών τους. Στα έξι πλέον πληγέντα κράτη μέλη το πραγματικό ακαθάριστο προσαρμοσμένο διαθέσιμο εισόδημα μειώθηκε σημαντικά μετά την κρίση (βλέπε Σχήμα 4). Στα κράτη της Βαλτικής το πραγματικό προσαρμοσμένο διαθέσιμο κατά κεφαλήν εισόδημα του νοικοκυριού αυξήθηκε με γρήγορους ρυθμούς στο διάστημα μεταξύ του 2005 και του 2008 και στη συνέχεια σημείωσε απότομη πτώση. Στη Λετονία, το διαθέσιμο εισόδημα μειώθηκε σχεδόν κατά το ένα πέμπτο το 2009. Από το 2010, το διαθέσιμο εισόδημα άρχισε να αυξάνεται και πάλι στα τρία κράτη μέλη, αλλά κανένα δεν έχει φθάσει ακόμη στα προ κρίσης επίπεδα. Στην Ελλάδα, στην Ισπανία και στην Ιρλανδία, που έχουν αισθητά υψηλότερα επίπεδα διαθέσιμου εισοδήματος από τα κράτη της Βαλτικής, η εικόνα είναι πιο άνιση. Στην Ισπανία και στην Ιρλανδία, οι επιπτώσεις της κρίσης άρχισαν να γίνονται αισθητές το 2009. Έκτοτε, αμφότερες οι χώρες έχασαν περίπου το 8 % του διαθέσιμου εισοδήματός τους, γεγονός που τους πήγε πίσω στα επίπεδα του 2005. Στην Ελλάδα, η μείωση του διαθέσιμου εισοδήματος ξεκίνησε με αργούς ρυθμούς το 2007. Το 2009 και το 2010 σημειώθηκε απότομη κάμψη της οικονομικής δραστηριότητας. Για τον λόγο αυτό, το ελληνικό διαθέσιμο εισόδημα το 2011 ήταν πολύ πιο κάτω από τα επίπεδα του 2005. Λόγω της μείωσης του διάμεσου εισοδήματος και, ως εκ τούτου, του κατώτατου ορίου της φτώχειας, το ποσοστό του κινδύνου φτώχειας συχνά μειώνεται κατά τη διάρκεια της ύφεσης. Για να αποφευχθεί το φαινόμενο αυτό, το παρόν τμήμα χρησιμοποιεί το κατώτατο όριο φτώχειας που έχει υπολογιστεί με βάση τα επίπεδα του 2005. Σχήμα 4: Πραγματικό ακαθάριστο προσαρμοσμένο διαθέσιμο κατά κεφαλή εισόδημα των νοικοκυριών την περίοδο 2005-2011 EL 9 EL

Στην Ιρλανδία, το ποσοστό των ατόμων που αντιμετωπίζουν κίνδυνο φτώχειας συγκριτικά με το κατώτατο όριο του 2015 αυξήθηκε από 10 % το 2008 σε περισσότερο από 15 % το 2010 (βλέπε Σχήμα 5). Το εν λόγω ποσοστό στην Ισπανία ήταν 20 % και 23 % στην Ελλάδα. Λόγω της μεγάλης αύξησης του εισοδήματος την περίοδο από τις αρχές του 2005 έως το 2011, τα ποσοστά κινδύνου φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισμού με βάση το κατώτατο όριο του 2005 αυξήθηκαν ελαφρά μόνο κατά την περίοδο μετά την κρίση στα κράτη της Βαλτικής, φθάνοντας το 10% ή και λιγότερο, αλλά δεν έφθασαν τα προ κρίσης επίπεδα. Σχήμα 5: Ποσοστό κινδύνου φτώχειας, με βάση το κατώτατο όριο του 2005, κατά την περίοδο 2006-2011 Το ποσοστό των ατόμων που κινδυνεύουν από τη φτώχεια με βάση το κατώτατο όριο του 2005 αυξήθηκε ελαφρά στο Βέλγιο, στην Ουγγαρία, στη Γερμανία, στο Λουξεμβούργο, στις Κάτω Χώρες και στο Ηνωμένο Βασίλειο. Στις υπόλοιπες περιοχές της ΕΕ, μειώθηκε ή παρέμεινε σταθερό. Το ποσοστό του πληθυσμού ηλικίας 0 έως 59 ετών που ζουν σε νοικοκυριό με χαμηλή ένταση εργασίας αυξήθηκε μετά την κρίση, αλλά εξακολούθησε να βρίσκεται κάτω από τις τιμές του 2006 σε επίπεδο ΕΕ. Στα έξι πλέον πληγέντα κράτη μέλη, ωστόσο, το ποσοστό EL 10 EL

αυτό αυξήθηκε από 4 έως 9 ποσοστιαίες μονάδες το διάστημα από το 2007 έως το 2011 (βλέπε Σχήμα 6). Σχήμα 6: Πολύ χαμηλή ένταση εργασίας, 2005-2011 Share of population aged 0 to 59 in living in very low work intensity households, 2005-2011 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2011-2007 Estonia 9.4 7.0 6.2 5.3 5.6 8.9 9.9 3.7 Greece 7.5 8.0 8.0 7.4 6.5 7.5 11.8 3.8 Spain 6.5 6.0 6.3 6.2 7.0 9.8 12.2 5.9 Lithuania 9.5 8.3 6.4 5.1 6.9 9.2 12.3 5.9 Latvia 8.1 7.0 6.1 5.1 6.7 12.2 12.2 6.1 Ireland 14.6 12.8 14.2 13.6 19.8 22.9 n/a 8.7 Source: Eurostat Το ποσοστό του πληθυσμού που αντιμετωπίζει σοβαρές υλικές στερήσεις, δηλαδή, δεν είναι σε θέση να εξασφαλίσει 4 από τα 9 βασικά αγαθά, μειώθηκε σε επίπεδο ΕΕ από 11 % σε 8 % μεταξύ των ετών 2005 και 2010. Τα υψηλότερα ποσοστά εντοπίζονται στη Ρουμανία και στη Βουλγαρία, αλλά και οι δύο χώρες κατάφεραν να μειώσουν το ποσοστό του πληθυσμού με σοβαρές υλικές στερήσεις σε 31 % και 35 % το 2010. Το 2011, ωστόσο, το ποσοστό της ΕΕ αυξήθηκε και πάλι. Μεταξύ των ετών 2008 και 2011, οι σοβαρές υλικές στερήσεις αυξήθηκαν περισσότερο στη Λετονία 3 (12 ποσοστιαίες μονάδες), στη Λιθουανία (6 ποσοστιαίες μονάδες), στην Ουγγαρία (5 ποσοστιαίες μονάδες) και στην Ελλάδα (4 ποσοστιαίες μονάδες). Το 2010 το μερίδιο της Ιρλανδίας, αυξήθηκε από 2 έως 7,5 ποσοστιαίες μονάδες, που είναι υψηλό δεδομένου του επιπέδου εισοδήματος. Η Ισπανία, με ελαφρώς χαμηλότερο επίπεδο εισοδήματος, είχε ποσοστό μόνο 4 %. Η Πολωνία επέτυχε αξιοσημείωτη μείωση του ποσοστού των ατόμων που αντιμετωπίζουν σοβαρές υλικές στερήσεις, από 18 % το 2008 σε 13 % το 2011. Για τη λεπτομερέστερη ανάλυση των μεταβολών της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού, συμπεριλαμβανομένου του βάθους της φτώχειας, βλ. κεφάλαιο 2 Απασχόληση και κοινωνικές εξελίξεις στην Ευρώπη της έκθεσης του 2012. 4 3. Ο ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΟΣ ΑΝΤΙΚΤΥΠΟΣ Η κρίση σήμανε το τέλος σε μια μακρά περίοδο σταθερής μείωσης των περιφερειακών διαφορών στο κατά κεφαλήν ΑΕΠ και της ανεργίας. Στο διάστημα από το 2000 έως το 2008, οι περιφερειακές ανισότητες όσον αφορά το κατά κεφαλή ΑΕγχΠ μειώνονταν κάθε χρόνο (βλέπε Σχήμα7 7). Το 2009, η εν λόγω μείωση των ανισοτήτων σταμάτησε και το 2010 και το 2011 σημείωσε ανοδική πορεία. Σχήμα7: Περιφερειακή σύγκλιση και η κρίση 3 4 Μέρος της αύξησης αυτής μπορεί να οφείλεται σε κενό στις σειρές. http://ec.europa.eu/social/main.jsp?catid=738&langid=en&pubid=7315 EL 11 EL

Τα περιφερειακά ποσοστά ανεργίας από το 2001 έως το 2007 είχαν αρχίσει να συγκλίνουν, αλλά στο διάστημα 2007 και 2012 οι διαφορές αυξάνονταν κάθε χρόνο. Από το 2007, άρχισαν να αυξάνονται στην ΕΕ-15 οι ανισότητες στο κατά κεφαλήν ΑΕγχΠ και στην περιφερειακή ανεργία. 3.1. ΑΕγχΠ και απασχόληση κατά τα τρία πρώτα έτη της κρίσης, Τα δύο τρίτα των περιφερειών υπέστησαν συρρίκνωση του ΑΕγχΠ έως -6 % ετησίως στο διάστημα μεταξύ του 2007 και του 2010. Οι δέκα περιφέρειες στις οποίες το ΑΕγχΠ μειώθηκε ταχύτερα στο διάστημα μεταξύ του 2007 και του 2010 περιλαμβάνουν τα τρία κράτη της Βαλτικής και επτά περιφέρειες από επτά διαφορετικά κράτη μέλη (βλέπε ενημερωτικό δελτίο 5). Στις εν λόγω περιφέρειες το ΑΕγχΠ συρρικνώθηκε περισσότερο από 3 % ετησίως. Καμία από τις ισπανικές ή ελληνικές περιφέρειες δεν περιλαμβάνεται μεταξύ των εν λόγω περιφερειών. Η Ισπανία δεν βρίσκεται στην πρώτη δεκάδα, επειδή η μείωση του ΑΕγχΠ ήταν μικρότερη σε σχέση με τη μείωση της απασχόλησης. Η Ελλάδα δεν είναι στην πρώτη δεκάδα, επειδή οι περισσότερες μειώσεις του ΑΕγχΠ σημειώθηκαν μετά το 2010. Το 2012, άρχισε στην Κύπρο η μείωση της απασχόλησης και του ΑΕγχΠ και αναμένεται να συνεχιστεί κατά το 2014. Σε αρκετά κράτη μέλη, η περιφέρεια της πρωτεύουσας έχει το υψηλότερο ποσοστό ανάπτυξης, όπως στη Βουλγαρία, στη Γερμανία, στη Σλοβακία και στην Πολωνία Μία στις δύο περιφέρειες, είδε τη συνολική της απασχόληση να μειώνεται κατά την ίδια περίοδο. Η απασχόληση μειώθηκε πάνω από 4 % ετησίως στις χώρες της Βαλτικής, σε τρεις περιφέρειες της Ισπανίας, σε δύο ιρλανδικές περιφέρειες και σε μια περιφέρεια της Βουλγαρίας (βλέπε ενημερωτικό δελτίο 5). Η συρρίκνωση της απασχόλησης στην Ελλάδα EL 12 EL

συνέβη μόνο μετά το 2010, και για τον λόγο αυτό η Ελλάδα δεν έχει συμπεριληφθεί μεταξύ των πλέον πληττόμενων περιφερειών. Συνολικά, η σύνδεση μεταξύ του περιφερειακού ΑΕγχΠ και των αλλαγών στην απασχόληση δεν είναι πολύ έντονη κατά τη διάρκεια αυτών των ετών, δεδομένου ότι απαιτείται χρόνος έως ότου η μείωση της παραγωγής επηρεάσει την απασχόληση. Επιπλέον, πολλές από τις πολιτικές στόχευαν άμεσα στη διατήρηση της απασχόλησης (μερική απασχόληση) κατά τη διάρκεια της κρίσης. 3.2. Η ανεργία αυξάνεται ιδίως στις περιφέρειες του Νότου Σε επίπεδο ΕΕ, το ποσοστό ανεργίας αυξήθηκε από 7 % σε 10 % μεταξύ του 2008 και του 2012. Τα ποσοστά ανεργίας στα κράτη μέλη που επλήγησαν περισσότερο, ωστόσο, διπλασιάστηκαν ή ακόμη και τριπλασιάστηκαν, με αυξήσεις άνω των 8 ποσοστιαίων μονάδων σε πέντε κράτη μέλη και μέχρι 17 ποσοστιαίες μονάδες στην Ισπανία (βλ. ενημερωτικό δελτίο 6). Τα ποσοστά ανεργίας, στα πέντε κράτη μέλη που επλήγησαν περισσότερο για τον εν λόγω δείκτη, κυμάνθηκαν από 12 % στην Κύπρο έως 25 % στην Ισπανία 5. Η ανεργία αυξήθηκε σημαντικά και στη Λετονία, στην Εσθονία, στη Σλοβενία, στη Σλοβακία και στη Δανία. Από την άλλη πλευρά, τα ποσοστά ανεργίας μειώθηκαν πραγματικά στη Γερμανία και μεταβλήθηκαν ελάχιστα στο Λουξεμβούργο, στη Μάλτα, στο Βέλγιο και στην Αυστρία. Συνολικά, σε περισσότερες από τέσσερις από τις πέντε περιφέρειες της ΕΕ η ανεργία αυξήθηκε στο διάστημα μεταξύ του 2008 και του 2010. Στις πιο πολλές από αυτές σημειώθηκε η μεγαλύτερη αύξηση της περιόδου αυτής. Περισσότερο από το ένα τρίτο των περιφερειών αυτών επέτυχαν από το 2010 και μετά να μειώσουν την ανεργία. Σύμφωνα με τις συστάσεις που διατυπώθηκαν, στο πλαίσιο του ευρωπαϊκού σχεδίου οικονομικής ανάκαμψης, αρκετά κράτη μέλη θέσπισαν μέτρα για την αποφυγή της κατάργησης υπερβολικά μεγάλου αριθμού θέσεων εργασίας, καθώς και για την αύξηση της κοινωνικής κάλυψης και της διάρκειας των επιδομάτων. Η ανεργία των νέων σε επίπεδο ΕΕ αυξήθηκε από 16 % το 2008 σε 21 % το 2011 (βλ. ενημερωτικό δελτίο 7). Σε 52 περιφέρειες, ένας στους τρεις οικονομικά ενεργούς νέους ήταν άνεργος. Σε 11 από τις περιφέρειες αυτές ήταν ο ένας στους δύο, κυρίως δε στην Ισπανία και στην Ελλάδα. Αυξήθηκε, επίσης, το ποσοστό των ατόμων ηλικίας 15 έως 24 ετών εκτός απασχόλησης, εκπαίδευσης ή κατάρτισης (ΕΑΕΚ): στο διάστημα από το 2008 έως το 2011, τα ποσοστά των ατόμων που ούτε εργάζονταν, ούτε καταρτίζονταν ούτε σπούδαζαν (ΕΑΕΚ) αυξήθηκε σχεδόν σε τέσσερις από πέντε περιφέρειες, ιδίως στη Ρουμανία, την Ελλάδα και το Ηνωμένο Βασίλειο (βλ. ενημερωτικό δελτίο 8). 3.3. Επιβράδυνση της μετανάστευσης Μεταξύ των ετών 2004 και 2008, ο αριθμός των κατοίκων που ζούσαν στην ΕΕ των 27 εκτός της χώρας της ιθαγένειάς τους αυξανόταν κατά 1,5 εκατ. ευρώ ετησίως. Κατά συνέπεια, το αντίστοιχο ποσοστό του συνολικού πληθυσμού της ΕΕ-27 αυξήθηκε από 5,1 % σε 6,2 %. Για 5 Για πιο εκτεταμένη ανάλυση, βλέπε την έκθεση του 2012 Απασχόληση και κοινωνικές εξελίξεις στην Ευρώπη http://ec.europa.eu/social/main.jsp?catid=738&langid=en&pubid=7315 έκθεση 2012. http://ec.europa.eu/social/main.jsp?catid=738&langid=en&pubid=7315 EL 13 EL

την περίοδο 2009-2011, η ετήσια αύξηση μειώθηκε σε 0,9 εκατ. ευρώ, με αποτέλεσμα το ποσοστό να είναι 6,7 % το 2011. Στο διάστημα μεταξύ των ετών 2004 και 2008, στην Ιρλανδία, στην Ισπανία και στην Κύπρο αυξήθηκε το ποσοστό του αλλοδαπού πληθυσμού κατά περισσότερες από 4 ποσοστιαίες μονάδες, κυρίως από τα κράτη μέλη που προσχώρησαν στο διάστημα 2004 και 2007. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, στην Ιταλία, στην Πορτογαλία, στο Λουξεμβούργο και στο Η.Β. το ποσοστό των αλλοδαπών πολιτών αυξήθηκε αισθητά. Η σοβαρότερη επίπτωση της κρίσης στον τομέα της μετανάστευσης εντοπίστηκε στις περιοχές με τις μεγαλύτερες εισροές μεταναστών εργαζομένων κατά την προ κρίσης περίοδο. Η επιβράδυνση της μετανάστευσης ήταν εντονότερη στην Ισπανία, στην Ιρλανδία, στην Κύπρο και σε ορισμένες περιφέρειες του Η.Β. και στην Ιταλία (βλ. ενημερωτικό δελτίο 9), αλλά παρέμεινε θετική. Πολλές περιφέρειες της Ισπανίας, της νότιας Γαλλίας και της Βόρειας Ιταλίας εξακολουθούσαν να έχουν ένα από τα υψηλότερα ποσοστά θετικής καθαρής μετανάστευσης. Η κρίση επέσπευσε την εξερχόμενη μετανάστευση στη Λιθουανία και στη Λετονία. Στην Πολωνία, η αρνητική καθαρή μετανάστευση ήταν λιγότερο αρνητική στις παραμεθόριες περιοχές και αυξήθηκε η θετική καθαρή μετανάστευση στην περιοχή της πρωτεύουσας. Η αρνητική καθαρή μετανάστευση συρρικνώθηκε στη Ρουμανία λόγω της επιστροφής μεταναστών από την Ισπανία. Καθώς η κρίση εξακολουθεί να εξαπλώνεται, οι αυξανόμενες διαφορές, όσον αφορά το περιφερειακό ποσοστό ανεργίας και τους μισθούς, ενδέχεται να επηρεάσουν ακόμη περισσότερο τη μετανάστευση. Η ταχεία μείωση της απασχόλησης στον κατασκευαστικό και βιομηχανικό τομέα συνέβαλαν στον περιορισμό της καθαρής μετανάστευσης στις ισπανικές περιφέρειες και στη Βόρειο Ιταλία. Η καθαρή μετανάστευση έτεινε να μειωθεί περισσότερο σε περιοχές με υψηλό ποσοστό μεταναστών που προέρχονται από άλλα κράτη μέλη. 4. Ο ΑΝΤΙΚΤΥΠΟΣ ΣΤΑ ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΤΡΑ Για την ανάλυση του αντίκτυπου στα αστικά κέντρα, χρησιμοποιήθηκαν στην παρούσα έκθεση δύο προσεγγίσεις με βάση το χώρο: Περιφέρειες και μητροπολιτικά κέντρα (1) Οι μητροπολιτικές περιφέρειες είναι περιφέρειες NUTS-3 που αντιπροσωπεύουν αστικά κέντρα άνω των 250 000 κατοίκων. Η προσέγγιση αυτή επιτρέπει την ερμηνεία των μεταβολών του ΑΕγχΠ και της απασχόλησης υπό το πρίσμα των πόλεων. (2) Οι πόλεις προσδιορίζονται σε τοπικό επίπεδο και περιλαμβάνουν τις κυριότερες πόλεις της ΕΕ. Με την προσέγγιση αυτή παρέχεται πρόσβαση σε συγκεντρωτικά στοιχεία σχετικά με την απασχόληση και τη φτώχεια για όλες τις πόλεις κάθε χώρας. 4.1. Οι μητροπολιτικές περιφέρειες είναι ανθεκτικές αλλά και ευάλωτες Σε δύο στα τρία κράτη μέλη 6, οι μητροπολιτικές περιφέρειες αύξησαν κατά μέσο όρο το κατά κεφαλήν ΑΕγχΠ σε ΜΑΔ, σε σχέση με το σύνολο της χώρας στο διάστημα 2007 και 2010 6 Η ανάλυση αυτή δεν περιλαμβάνει το Λουξεμβούργο, τη Μάλτα και την Κύπρο. EL 14 EL

(βλ. COM έγγραφο εργασίας των υπηρεσιών της Επιτροπής, σχήμα 4). Στα δώδεκα κράτη μέλη που αύξησαν το κατά κεφαλήν ΑΕγχΠ τους σε σχέση με την ΕΕ, οι επιδόσεις των μητροπολιτικών περιφερειών ήταν πολύ καλύτερες από ό,τι της υπόλοιπης χώρας. Σε οκτώ από τα δώδεκα κράτη μέλη στα οποία μειώθηκε το κατά κεφαλήν ΑΕγχΠ σε σχέση με την ΕΕ, το κατά κεφαλήν ΑΕγχΠ στις μητροπολιτικές περιφέρειες μειώθηκε ταχύτερα από ό, τι στο σύνολο της χώρας. Αυτή η εικόνα της ταχύτερης ανάπτυξης του ΑΕγχΠ σε οικονομίες που βρίσκονται σε ανοδική τροχιά και της ταχύτερης μείωσης στις περισσότερες οικονομίες που βρίσκονται σε καθοδική τροχιά μπορεί να σημαίνει ότι η οικονομία στα αστικά κέντρα είναι περισσότερο ασταθής και επιρρεπής σε απότομες αυξήσεις και μειώσεις. Παρά την ικανοποιητική συνολικά επίδοση των μητροπολιτικών περιφερειών, περισσότερες από τρεις στις πέντε είδαν το κατά κεφαλήν ΑΕγχΠ τους να μειώνεται στο διάστημα μεταξύ του 2007 και του 2010 σε σχέση με το εθνικό επίπεδο. Οι μικρότερες μητροπολιτικές περιφέρειες είναι αυτές που έχασαν περισσότερο έδαφος, αφού το 74 % από αυτές κατέγραψε μείωση σε σχέση με το σύνολο της χώρας. Οι μητροπολιτικές περιφέρειες δεύτερης βαθμίδας δεν τα πήγαν πολύ καλύτερα αφού το 54% από αυτές σημείωσαν επιβράδυνση στο ρυθμό ανάπτυξης. Μόνο οι μητροπολιτικές περιφέρειες που περιλαμβάνουν την πρωτεύουσα της χώρας σημείωσαν καλύτερες επιδόσεις, αφού μόνο το 30% σημείωσε επιβράδυνση στο ρυθμό ανάπτυξης. Στα περισσότερα κράτη μέλη, η απασχόληση στις μητροπολιτικές περιφέρειες 7 αντιστάθηκε καλύτερα στην κρίση από ό,τι στις μητροπολιτικές περιφέρειες στο διάστημα μεταξύ του 2007 και του 2010 (βλέπε έγγραφο εργασίας COM, Σχήμα 5). Μόνο στη Φινλανδία, στην Ελλάδα, στην Ουγγαρία και στη Λετονία η απασχόληση στις μη μητροπολιτικές περιφέρειες μειώθηκε με βραδύτερους ρυθμούς από ό,τι στις μητροπολιτικές περιφέρειες. Όπως συνέβη με τις αλλαγές στο κατά κεφαλήν ΑΕγχΠ, δεν σημειώθηκε σε όλες τις μητροπολιτικές περιφέρειες μεγαλύτερη μεταβολή στην απασχόληση από εκείνη που καταγράφηκε στην υπόλοιπη χώρα. Μόνο το 50% των μητροπολιτικών περιφερειών σημείωσαν πιο ήπια μείωση της απασχόλησης (ή ταχύτερη αύξηση της απασχόλησης) από ό,τι οι μη μητροπολιτικές περιφέρειες στη χώρα τους. Λίγο πιο πάνω από το 50% των μητροπολιτικών περιφερειών δεύτερης βαθμίδας είχαν καλύτερες επιδόσεις από ότι η χώρα στο σύνολό της. Λίγο πιο κάτω από το 50% των μικρότερων μητροπολιτικών περιφερειών είχαν καλύτερες επιδόσεις από ό,τι η υπόλοιπη χώρα. Τα μητροπολιτικά κέντρα με πρωτεύουσα είχαν πολύ καλύτερες επιδόσεις: εννέα στις δέκα είχαν καλύτερες επιδόσεις όσον αφορά την απασχόληση. Εννέα μητροπολιτικές περιφέρειες με πρωτεύουσα επέτυχαν έως και να αυξήσουν τα ποσοστά απασχόλησης παρά τη μείωση της απασχόλησης σε εθνικό επίπεδο. Στο Η.Β και στην Ισπανία σχεδόν το 50% των μητροπολιτικών περιφερειών είχαν χειρότερες επιδόσεις ως προς την απασχόληση σε σχέση με τις μη μητροπολιτικές. Στην Ελλάδα και στην Ουγγαρία σχεδόν όλες οι μητροπολιτικές περιφέρειες είχαν χειρότερες επιδόσεις. Στην πλειονότητα των κρατών μελών, ωστόσο, όλες ή οι περισσότερες μητροπολιτικές περιφέρειες είχαν καλύτερες επιδόσεις όσον αφορά την απασχόληση από ό,τι οι μη μητροπολιτικές περιφέρειες. Αυτό ήταν ιδιαίτερα εμφανές στην Πολωνία, τη Σλοβακία, την Τσεχική Δημοκρατία, τη Ρουμανία και τη Βουλγαρία. 7 Στην ανάλυση δεν περιλαμβάνονται το Λουξεμβούργο, η Μάλτα, η Κύπρος και η Ιταλία. EL 15 EL

Σε αυτά τα τρία πρώτα έτη της κρίσης, οι περισσότερες μητροπολιτικές περιφέρειες φάνηκαν να αντέχουν, και κυρίως οι μητροπολιτικές περιφέρειες με πρωτεύουσα. Οι μητροπολιτικές περιφέρειες δεύτερης βαθμίδας τα κατάφεραν λιγότερο καλά. Οι μικρότερες μητροπολιτικές περιφέρειες αποδείχθηκαν αρκετά ευάλωτες και στην πλειονότητά τους παρουσίασαν υστέρηση όσον αφορά τη μεταβολή του κατά κεφαλήν ΑΕγχΠ και της απασχόλησης. 4.2. Πόλεις σε κρίση Η φτώχεια και ο κοινωνικός αποκλεισμός εντοπίζονται εντονότερα στις πόλεις, ιδίως στη Βορειοδυτική Ευρώπη. Η κρίση έχει επιτείνει ακόμη περισσότερο τη συγκέντρωση αυτή. Το ποσοστό του κινδύνου φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισμού (AROPE) αυξήθηκε κατά 1 ποσοστιαία μονάδα στην ΕΕ, σε σύγκριση με την αύξηση κατά 0,5 ποσοστιαία μονάδα εκτός των πόλεων (βλέπε Σχήμα 8). Σχήμα 8: Αλλαγή στα ποσοστά κινδύνου φτώχειας ή κοινωνικού αποκλεισμού, για την περίοδο 2008-2011 Change in the risk of poverty or social exclusion, 2008-201 EU27 AROPE AROP LWI SMD Cities 1.0 0.6 0.9 0.5 Other areas 0.5 0.5 1.1 0.3 EU15 Cities 1.2 0.6 1.2 0.7 Other areas 0.9 0.3 1.4 0.9 EU12 Cities -0.4 0.3-0.3-0.7 Other areas -1.0 0.8 0.3-1.5 Source: Eurostat Το 2011, όσοι ζούσαν σε πόλεις στην ΕΕ -15 αντιμετώπιζαν μεγαλύτερο κίνδυνο φτώχειας ή κοινωνικού αποκλεισμού από ό,τι εκείνοι που ζούσαν εκτός πόλεων (βλέπε Σχήμα 9). Επίσης οι τρεις συνιστώσες του κινδύνου φτώχειας είναι υψηλότερες στις πόλεις από ό,τι εκτός πόλεων. Στην ΕΕ-12, η κατάσταση αυτή τείνει να είναι αντίθετη. Τα άτομα που ζουν σε πόλεις έχουν σημαντικά χαμηλότερο κίνδυνο φτώχειας ή κοινωνικού αποκλεισμού. Σχήμα 9: Κίνδυνος φτώχειας ή κοινωνικού αποκλεισμού στις πόλεις, 2011 EU27 AROPE AROP LWI SMD Cities 23.3 15.7 11.0 8.4 Other areas 25.0 18.0 9.1 9.2 EU15 Cities 23.1 16.8 12.0 6.8 Other areas 21.9 16.6 9.2 5.3 EU12 Cities 24.1 9.9 6.5 16.5 Other areas 34.5 22.2 8.9 20.8 Source: Eurostat Οι σοβαρές υλικές στερήσεις είναι υψηλότερες στις πόλεις σε 18 κράτη μέλη. Η πολύ χαμηλή ένταση εργασίας είναι πιο έντονη στις πόλεις σε 15 κράτη μέλη (βλ. ενημερωτικό δελτίο 10). Ο κίνδυνος της φτώχειας είναι υψηλότερος στις πόλεις σε 10 κράτη μέλη. Είναι αρκετά παράδοξο ότι το υψηλό ποσοστό της πολύ χαμηλής έντασης εργασίας εντοπίζεται στις πόλεις όπου υπάρχει υψηλή συγκέντρωση θέσεων εργασίας. Αυτό μπορεί να οφείλεται σε επισφαλείς θέσεις εργασίας ή σε αναντιστοιχία δεξιοτήτων, ή στο υψηλότερο EL 16 EL

ποσοστό μονομελών νοικοκυριών στις πόλεις. Μπορεί επίσης να σχετίζεται με το υψηλότερο ποσοστό στις πόλεις, κατοίκων που έχουν γεννηθεί εκτός της ΕΕ. Σε 11 από τα κράτη μέλη της ΕΕ-15 8, όσοι έχουν γεννηθεί εκτός της ΕΕ έχουν περισσότερες πιθανότητες να ζουν σε νοικοκυριά με πολύ χαμηλή ένταση εργασίας. Το 2010, το πολύ χαμηλό ποσοστό έντασης εργασίας εκείνων που δεν είχαν γεννηθεί στην ΕΕ ήταν τουλάχιστον 6 ποσοστιαίες μονάδες υψηλότερο από εκείνων που είχαν γεννηθεί στη χώρα κατοικίας τους. Πολλοί από εκείνους που δεν έχουν γεννηθεί στην ΕΕ αντιμετωπίζουν πολλά και διάφορα εμπόδια για να εισέλθουν στην αγορά εργασίας, όπως μη γνώση της τοπικής γλώσσας, έλλειψη δεξιοτήτων, έλλειψη αναγνώρισης των επαγγελματικών τους προσόντων και διακριτική μεταχείριση. Όπως συμβαίνει με τη φτώχεια και τον κοινωνικό αποκλεισμό, οι πόλεις στα πιο αναπτυγμένα κράτη μέλη τείνουν να έχουν χαμηλότερα ποσοστά απασχόλησης και υψηλότερα ποσοστά ανεργίας από ότ,ι οι κωμοπόλεις, τα προάστια και οι αγροτικές περιοχές (βλέπε Σχήμα 10), ενώ το αντίθετο συμβαίνει με τα λιγότερο αναπτυγμένα κράτη μέλη. Η κρίση δεν άλλαξε αυτήν την εικόνα. Σχήμα 10: Απασχόληση και ανεργία σε πόλεις και άλλες περιοχές, για την περίοδο 2008-2011 Employment rate, 20-64 Unemployment rate 2011 Change 2008-2011 2011 Change 2008-2011 EU-27 Cities 64.5-1.8 10.1 2.6 Other areas 64.0-1.9 9.4 2.6 EU-15 Cities 65.0-1.7 10.3 2.6 Other areas 66.0-1.6 9.1 2.5 EU-12 Cities 62.4-1.4 9.0 3.3 Other areas 58.3-1.8 10.3 2.9 Source: Eurostat 5. ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΥΝΟΧΗΣ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ Η παρούσα έκθεση παρουσιάζει μερικά από τα βασικά ζητήματα που πρέπει να εξετάσουν τα προγράμματα για τη συνοχή για τη χρονική περίοδο 2014-20. Η κρίση κατέστησε πιο δύσκολη την επίτευξη των στόχων της στρατηγικής «Ευρώπη 2020» λόγω της μείωσης των ποσοστών απασχόλησης και της αύξησης της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού. Επιπλέον, η διεύρυνση των περιφερειακών ανισοτήτων υπονομεύουν έναν από τους κύριους στόχους της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της πολιτικής για τη συνοχή. 8 Οι μόνες εξαιρέσεις ήταν η Ιταλία, η Ελλάδα, η Πορτογαλία και το Λουξεμβούργο. EL 17 EL

Παρά το γεγονός ότι ορισμένα κράτη μέλη, όπως η Γερμανία και η Πολωνία παρέμειναν σχετικά αλώβητες από την κρίση, οι περισσότερες χώρες έχουν να αντιμετωπίσουν περισσότερα προβλήματα και λιγότερους δημόσιους πόρους. Μεταξύ αυτών περιλαμβάνονται, για πολλά κράτη μέλη, αν όχι για τα περισσότερα: επίπεδα του ΑΕγχΠ και της απασχόλησης που δεν έχουν ακόμα επανέλθει στα προ κρίσης επίπεδα υψηλότερα επίπεδα ανεργίας, της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού μειωμένο εισόδημα των νοικοκυριών, που συμπιέζει την κατανάλωση και τις εισαγωγές πρωτοφανή επίπεδα δημόσιου χρέους και ανάγκη για δημοσιονομική εξυγίανση, Η έκθεση δείχνει ότι η ένταση των προβλημάτων ποικίλλει σημαντικά σε ολόκληρη την Ευρώπη. Αυτό σημαίνει ότι στον σχεδιασμό των μελλοντικών προγραμμάτων συνοχής πρέπει να αντικατοπτρίζονται οι εν λόγω διαφορές, προκειμένου να μεγιστοποιηθεί ο αντίκτυπός τους και να στοχευθούν οι τομείς, όπου είναι πιο έντονος. Στο πλαίσιο αυτό, τα μελλοντικά προγράμματα για τη συνοχή θα πρέπει να δώσουν ιδιαίτερη έμφαση στη δημιουργία επενδύσεων που ενισχύουν την ανάπτυξη και την απασχόληση. Μόνο μια σταθερή και ισχυρή ανάκαμψη μπορεί να μειώσει τα ποσοστά ανεργίας. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η Επιτροπή προτείνει την επικέντρωση των πόρων σε λίγους και σημαντικούς τομείς, όπως η απασχόληση (ιδίως για τους νέους), η κατάρτιση και η εκπαίδευση, η κοινωνική ένταξη, η καινοτομία και οι ΜΜΕ, η ενεργειακή απόδοση και η οικονομία χαμηλών εκπομπών σε άνθρακα, και για αυτό τον λόγο είναι επίσης διατεθειμένη να επεκτείνει την εμβέλειά τους ώστε να συμπεριληφθούν οι υποδομές ΤΠΕ και τα μέτρα για την ανάπτυξη του ψηφιακού τομέα. Οι εξαγωγές και οι άμεσες ξένες επενδύσεις αποτελούν σημαντικό μοχλό της ανάπτυξης στα λιγότερο αναπτυγμένα κράτη μέλη, επειδή συμβάλλουν στη δημιουργία θέσεων εργασίας και στη μεταφορά της γνώσης και της τεχνολογίας. Οι ΜΜΕ, μια από τις κύριες ομάδες-στόχους της πολιτικής για τη συνοχή, έχουν θιγεί ιδιαίτερα από την επιδείνωση του επιχειρηματικού περιβάλλοντος. Σε μια συγκυρία χαμηλής εγχώριας ζήτησης, η αύξηση των εξαγωγών εμπορευμάτων και υπηρεσιών θα συνέβαλε στην αναζωογόνηση της ανάπτυξης. Οι επενδύσεις στην καινοτομία και στη στρατηγική έξυπνης εξειδίκευσης θα μπορούσαν να βελτιώσουν την απόδοση του εν λόγω τομέα. Ο κατασκευαστικός τομέας θα εξακολουθήσει να πλήττεται από τις συνέπειες της κρίσης του τραπεζικού συστήματος, λόγω της περιορισμένης πρόσβασης σε πιστώσεις, της εξάπλωσης της «φούσκας» των ακινήτων και της μείωσης του διαθέσιμου εισοδήματος των νοικοκυριών και της ασφάλειας του εισοδήματος. Οι επενδύσεις στην ενεργειακή απόδοση των κτιρίων θα μπορούσαν να συμβάλουν στην αποκατάσταση ορισμένων από τις θέσεις εργασίας που απωλέσθηκαν στον εν λόγω τομέα. Ο κίνδυνος της φτώχειας ή του κοινωνικού αποκλεισμού αυξήθηκε σε επίπεδο ΕΕ και ενδέχεται να εξακολουθήσει να αυξάνεται λόγω της καθυστερημένης επίπτωσης της κρίσης στη φτώχεια και στον αποκλεισμό. Η δημοσιονομική εξυγίανση θα αυξήσει περαιτέρω τον ρόλο της πολιτικής συνοχής ως σημαντικής πηγής δημόσιων επενδύσεων την περίοδο 2014-20. Πράγματι, σε πολλά από τα λιγότερο αναπτυγμένα κράτη μέλη και περιφέρειες, η χρηματοδότηση της συνοχής EL 18 EL

αντιπροσωπεύει ήδη περισσότερο από το ήμισυ των δημόσιων επενδύσεων. Η Επιτροπή καλεί τα κράτη μέλη και τις περιφέρειες να αρχίσουν να προετοιμάζουν αμέσως τα νέα προγράμματα, ώστε να μη χαθεί πολύτιμος χρόνος, προκειμένου να διασφαλιστεί ότι τα απαραίτητα για την αναζωογόνηση της οικονομικής δραστηριότητας και της στήριξης της κοινωνικής ένταξης έργα θα μπορέσουν να ξεκινήσουν στις αρχές του επόμενου έτους. EL 19 EL