ΧΑΡΟΚΟΠΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΤΜΗΜΑ: ΟΙΚΙΑΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑΣ

ΧΑΡΟΚΟΠΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΤΜΗΜΑ: ΟΙΚΙΑΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΜΑ: Εκτίμηση διατροφικής κατάστασης εφήβων βάσει της Μεσογειακής Πυραμίδας ΚΟΥΚ ΤΙΝΑ ΛΟΥΙΖΑ ΑΜ: 9828 ΤΡΙΜΕΛΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ: ΜΑΤΑΛΑ ΑΝΤΩΝΙΑ ΚΑΝΕΛΛΟΥ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΚΥΡΙΑΚΟΥΣΗΣ ΑΝΔΡΕΑΣ ΑΘΗΝΑ 2002

ΧΑΡΟΚΟΠΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΤΜΗΜΑ: ΟΙΚΙΑΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΜΑ: Εκτίμηση διατροφικής κατάστασης εφήβων βάσει της Μεσογειακής Πυραμίδας ΚΟΥΚ ΤΙΝΑ ΛΟΥΙΖΑ ΑΜ: 9828 ΤΡΙΜΕΛΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ: ΜΑΤΑΛΑ ΑΝΤΩΝΙΑ ΚΑΝΕΛΛΟΥ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΚΥΡΙΑΚΟΥΣΗΣ ΑΝΔΡΕΑΣ ΑΘΗΝΑ 2002

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Στο τέταρτο και τελευταίο έτος των σπουδών μου στο τμήμα Οικιακής Οικονομίας και Οικολογίας του Χαροκοπείου Πανεπιστημίου και συνεπώς την ολοκλήρωση των σπουδών μου έχω αναλάβει την εκπόνηση της πτυχιακής μου εργασίας με θέμα: Εκτίμηση της διατροφικής κατάστασης των εφήβων βάσει της Μεσογειακής Πυραμίδας. Ο λόγος που επέλεξα να ασχοληθώ μ αυτό το θέμα είναι γιατί θεωρώ τη διατροφή αυτής της τόσο ευαίσθητης ηλικιακής ομάδας πολύ σημαντική και καθοριστική για τα μετέπειτα χρόνια της ζωής τους. Είναι πλέον αναμφισβήτητο και διαφαίνεται καθαρά μέσα από μελέτες ότι η κακή διατροφή σ αυτή την ηλικία μπορεί να προκαλέσει χρόνιες παθήσεις (1, 2, 3, 4). Προγενέστερες μελέτες έχουν ασχοληθεί με τη διατροφή των εφήβων οι περισσότερες όμως από αυτές έκαναν την αξιολόγηση με βάση τα θρεπτικά συστατικά. Έτσι, λοιπόν, επέλεξα να αξιολογήσω τις διατροφικές συνήθειες των εφήβων με βάση την ελληνική πυραμίδα τροφίμων που συνέταξε το Υπουργείο Υγείας (5). Οι ομάδες τροφίμων σε αντίθεση με τα θρεπτικά συστατικά είναι περισσότερο κατανοητά στο να τα αντιληφθούν όχι μόνο οι έφηβοι αλλά και όλοι οι άνθρωποι γενικότερα γιατί ανταποκρίνονται στα ακριβή φαγητά που καταναλώνουν στη διάρκεια της ημέρας. Ο σκοπός της παρούσας μελέτης είναι να διαπιστώσουμε πόσο καλά ή όχι τρέφονται στις μέρες μας οι έλληνες έφηβοι και αν η διατροφή τους ανταποκρίνεται στις συστάσεις του Υπουργείου Υγείας, οι οποίες απευθύνονται κατά τεκμήριο στους υγιείς ενήλικες. Η αξιολόγηση θα γίνει μέσω διατροφικών ερωτηματολογίων που θα δοθούν σε έφηβους ηλικίας 12-18 ετών στην περιοχή της Αθήνας κατά τα έτη 2001-2002 και η στατιστική ανάλυση θα γίνει με το στατιστικό πακέτο STAT GRAPHICS 4.0. Στο τέλος της μελέτης θα δοθούν προτάσεις για την κατά το δυνατό βελτίωση των διατροφικών συνηθειών των εφήβων. Τα στοιχεία που χρησιμοποιήθηκαν στην παρούσα εργασία πηγάζουν από έγκυρες και πρόσφατες μελέτες που έχουν δημοσιευτεί σε περιοδικά και από το Υπουργείο Υγείας.

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Θερμές ευχαριστίες απευθύνω στην κα Κανέλλου Αναστασία για τις καθοδηγητικές συμβουλές και την πολύτιμη βοήθεια της στην εκπόνηση της παρούσας μελέτης, καθώς επίσης και στην κα Ματάλα Αντωνία, τον κ Κυριακούση Αντρέα και την κα Σαϊτη Άννα χωρίς την βοήθεια των οποίων η μελέτη θα ήταν ατελής. Πολύτιμη βοήθεια μου παρείχε επίσης η κα Βαρδακώστα Ιφιγένεια για την παραγγελία των άρθρων που απαιτούσε η πτυχιακή εργασία. Θα ήθελα να ευχαριστήσω ακόμη το προσωπικό της βιβλιοθήκης του Δημόκριτου και του Υπουργείου Εμπορίας και τον κ Κουρή Χ. (Πρόεδρο του Ινστιτούτου Καταναλωτή) για το χρόνο που μου αφιέρωσαν και την πολύτιμη βοήθειά τους. Πολλά ευχαριστώ στους Διευθυντές και στους καθηγητές των σχολειών που πήραν μέρος στη μελέτη, όπως επίσης και στους μαθητές χωρίς την συμμετοχή των οποίων η παρούσα εργασία δε θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί. Τέλος, ευχαριστώ πολύ τους γονείς μου για την αμέριστη συμπαράσταση που μου έδειξαν κατά τη διάρκεια της εκπόνησης της πτυχιακής μου εργασίας και για το κουράγιο που μου έδωσαν για να την τελειώσω καθώς επίσης και στη συμφοιτήτριά μου Φουντουκίδου Ξένια για τις πολύτιμες πληροφορίες που μου παρείχε.

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η παρούσα μελέτη εκτιμάει τις διατροφικές συνήθειες των εφήβων ηλικίας 12-18 χρόνων βάσει της Μεσογειακής Πυραμίδας στην Ελλάδα. Η ανάλυση έγινε με προσωπική συνέντευξη, ερωτηματολόγια συχνότητας τροφίμων και διατροφικές οδηγίες σε επίπεδο τροφίμων. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι οι έφηβοι καταναλώνουν ποσότητες λαχανικών και ψαριού χαμηλότερες από τις συστάσεις της Μεσογειακής διατροφής ενώ οι ποσότητες φρούτων ξεπερνούν τις συστάσεις, όπως επίσης και των γλυκών, του κρέατος και της πατάτας που οι τελευταίες θα μπορούσαν να χαρακτηρισθούν και υπερβολικές. Η κατανάλωση ελαιολάδου συνεχίζει να είναι υψηλή αλλά συγχρόνως αυξήθηκε και η κατανάλωση βουτύρου. Οι περισσότεροι έφηβοι είναι νορμοβαρείς και λίγοι είναι αυτοί που κάνουν δίαιτες. Επίσης έχουν αναπτύξει και κάποιες υγιεινές συνήθειες οι οποίες αφορούν τα σχήματα γευμάτων, τις καπνιστικές συνήθειες, τα γεύματα εκτός σπιτιού και τη φυσική δραστηριότητά τους.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΣΧΗΜΑΤΩΝ ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ ΣΕΛΙΔΕΣ III IV V VI IX X XII ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1 1. ΕΦΗΒΕΙΑ ΚΑΙ ΔΙΑΤΡΟΦΗ 3 1.1. ΤΡΟΠΟΣ ΖΩΗΣ 5 1.1.1. ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΕΠΗΡΕΑΖΟΥΝ ΤΙΣ ΔΙΑΤΡΟΦΙΚΕΣ ΣΥΝΗΘΕΙΕΣ 7 1.1.1.1.Η ΕΠΙΡΡΟΗ ΤΗΣ ΠΑΡΕΑΣ 7 1.1.1.2.Η ΕΠΙΡΡΟΗ ΤΩΝ ΜΕΣΩΝ ΜΑΖΙΚΗΣ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗΣ 7 1.1.1.3.Η ΕΠΙΡΡΟΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ 9 1.1.1.4.ΠΡΟΤΙΜΗΣΗ ΣΕ ΟΡΙΣΜΕΝΕΣ ΓΕΥΣΕΙΣ 10 1.1.1.5.ΓΝΩΣΗ ΣΕ ΘΕΜΑΤΑ ΔΙΑΤΡΟΦΗΣ ΚΑΙ «ΠΙΣΤΕΥΩ» 11 1.1.1.6.ΔΙΑΤΡΟΦΙΚΕΣ ΣΥΝΗΘΕΙΕΣ ΚΑΙ ΚΙΝΔΥΝΟΣ ΧΡΟΝΙΩΝ ΝΟΣΗΜΑΤΩΝ 13 1.1.2. ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ ΕΠΙΡΡΟΗΣ ΤΩΝ ΠΑΡΑΓΟΝΤΩΝ ΠΟΥ ΔΙΑΜΟΡΦΩΝΟΥΝ ΤΙΣ ΔΙΑΤΡΟΦΙΚΕΣ ΣΥΝΗΘΕΙΕΣ 14 1.1.2.1.ΠΑΡΑΛΕΙΨΗ ΓΕΥΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΓΕΥΜΑΤΑ ΕΚΤΟΣ ΣΠΙΤΙΟΥ 14 1.1.2.2.ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΠΡΟΧΕΙΡΟΥ ΦΑΓΗΤΟΥ (SNACKS) 16 1.1.2.3.ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΑΝΑΨΥΚΤΙΚΩΝ 17 1.1.2.4.ΤΑΧΥΦΑΓΕΙΑ 19 1.1.2.5.ΠΑΧΥΣΑΡΚΙΑ ΚΑΙ ΔΙΑΙΤΕΣ 20 1.1.3. ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΚΑΙ ΔΙΑΤΡΟΦΗ 24 1.1.3.1.ΦΥΣΙΚΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΤΗΛΕΟΡΑΣΗ 24

1.1.3.2.ΚΑΠΝΙΣΜΑ 25 1.2. ΔΙΑΤΡΟΦΙΚΕΣ ΣΥΝΗΘΕΙΕΣ ΣΤΗΝ ΑΜΕΡΙΚΗ 26 1.3. ΔΙΑΤΡΟΦΙΚΕΣ ΣΥΝΗΘΕΙΕΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ 32 1.4. ΔΙΑΤΡΟΦΙΚΕΣ ΣΥΝΗΘΕΙΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ 40 2. ΣΥΣΤΑΣΕΙΣ ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΗΣ ΔΙΑΤΡΟΦΗΣ 42 2.1. ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΕΣ ΕΝΔΕΙΞΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗ ΣΧΕΣΗ ΔΙΑΤΡΟΦΗΣ 42 ΚΑΙ ΥΓΕΙΑΣ 2.2. ΔΙΑΤΡΟΦΙΚΕΣ ΟΔΗΓΙΕΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΛΗΘΥΣΜΟ 47 2.2.1. ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ ΠΡΟΣΛΗΨΗ ΚΑΙ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ 48 2.2.2. ΠΟΙΚΙΛΙΑ ΤΡΟΦΙΜΩΝ 48 2.2.3. ΟΜΑΔΕΣ ΤΡΟΦΙΜΩΝ 49 2.2.3.1.ΔΗΜΗΤΡΙΑΚΑ 49 2.2.3.2.ΠΑΤΑΤΕΣ 49 2.2.3.3.ΖΑΧΑΡΗ ΚΑΙ ΣΧΕΤΙΚΑ ΠΡΟΪΟΝΤΑ 49 2.2.3.4.ΛΑΧΑΝΙΚΑ ΚΑΙ ΦΡΟΥΤΑ 50 2.2.3.5.ΟΣΠΡΙΑ 50 2.2.3.6.ΜΥΡΩΔΙΚΑ 50 2.2.3.7.ΚΡΕΑΣ ΚΑΙ ΑΥΓΑ 50 2.2.3.8.ΨΑΡΙΑ ΚΑΙ ΘΑΛΑΣΣΙΝΑ 51 2.2.3.9.ΓΑΛΑΚΤΟΚΟΜΙΚΑ ΠΡΟΪΟΝΤΑ 51 2.2.3.10. ΠΡΟΣΤΙΘΕΜΕΝΑ ΛΙΠΙΔΙΑ 51 2.2.3.11. ΝΕΡΟ 51 2.2.3.12. ΑΙΘΥΛΙΚΗ ΑΛΚΟΟΛΗ 52 2.2.3.13. ΠΡΟΣΤΙΘΕΜΕΝΕΣ ΟΥΣΙΕΣ 52 2.3. ΔΙΑΤΡΟΦΙΚΕΣ ΟΔΗΓΙΕΣ ΣΕ ΕΠΙΠΕΔΟ ΤΡΟΦΙΜΩΝ ΚΑΙ ΣΥΝΙΣΤΩΜΕΝΕΣ ΠΡΟΣΛΗΨΕΙΣ ΘΡΕΠΤΙΚΩΝ ΣΥΣΤΑΤΙΚΩΝ 53 3. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ 55 3.1. ΔΙΑΤΡΟΦΙΚΕΣ ΟΔΗΓΙΕΣ ΣΕ ΕΠΙΠΕΔΟ ΤΡΟΦΙΜΩΝ 57 3.2. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟΥ 60 3.3. ΛΙΣΤΑ ΤΡΟΦΙΜΩΝ 62 3.4. ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗΣ 66 3.3.1 ΥΠΟΛΟΓΙΣΜΟΙ ΤΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΑΓΩΓΗ ΤΩΝ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ ΣΕ ΣΥΓΚΡΙΣΙΜΕΣ ΠΟΣΟΤΗΤΕΣ ΣΕ ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΤΗ ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΗ ΠΥΡΑΜΙΔΑ 67

3.5. ΜΕΓΕΘΗ ΜΕΡΙΔΑΣ 69 3.6. ΥΠΟΕΚΤΙΜΗΣΗ- ΥΠΕΡΕΚΤΙΜΗΣΗ 70 3.7. ΑΝΑΛΥΣΗ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟΥ 73 4. ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΨΙΑ ΚΑΙ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ 77 4.1. ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΨΙΑ 77 4.2. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗΣ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑΣ 78 4.2.1. ΠΕΡΙΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ 78 4.2.1.1. ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ 78 4.2.1.2. ΔΙΑΤΡΟΦΙΚΕΣ ΣΥΝΗΘΕΙΕΣ 79 4.2.1.3. ΑΛΛΕΣ ΔΙΑΤΡΟΦΙΚΕΣ ΣΥΝΗΘΕΙΕΣ 81 4.2.2. ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ ΜΕ ΤΗ ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΗ ΠΥΡΑΜΙΔΑ 83 4.2.3. ΣΥΣΧΕΤΙΣΕΙΣ 95 5. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 115 6. ΕΠΙΛΟΓΟΣ 129 7. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 130 8. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1 ο : ΔΕΙΓΜΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟΥ 134 9. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2 ο : ΠΙΝΑΚΕΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ 144 9.1. Α. ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΟΣΟΤΙΚΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ 145 9.2. Β. ΠΙΝΑΚΕΣ ΠΟΙΟΤΙΚΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ 147 9.3. Γ. ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΣΧΕΤΙΣΕΩΝ 166 10. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 3 ο : ΠΙΝΑΚΑΣ ΑΝΑΓΩΓΗΣ ΤΗΣ ΠΟΣΟΤΗΤΑΣ ΤΩΝ ΤΡΟΦΙΜΩΝ ΣΕ ΜΙΚΡΟΜΕΡΙΔΕΣ 173

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ ΣΕΛΙΔΕΣ Πίνακας 4.1: Σύγκριση των αποτελεσμάτων με τις συστάσεις της Μεσογειακής πυραμίδας (σε μικρομερίδες) 83

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΣΕΛΙΔΕΣ Σχεδιάγραμμα 1.1: Σχηματική παράσταση των παραγόντων που επηρεάζουν τις διατροφικές συνήθειες των εφήβων 6 Σχεδιάγραμμα 4.1: Σχηματική απεικόνιση της σύγκρισης των αποτελεσμάτων της έρευνας με τις συστάσεις της Μεσογειακής πυραμίδας 87 Σχεδιάγραμμα 4.2: Τάσεις τροφίμων για την ομάδα των δημητριακών 89 Σχεδιάγραμμα 4.3: Τάσεις τροφίμων για την ομάδα των λαχανικών 89 Σχεδιάγραμμα 4.4: Τάσεις τροφίμων για την ομάδα των φρούτων 90 Σχεδιάγραμμα 4.5: Τάσεις τροφίμων για την ομάδα των γαλακτοκομικών 90 Σχεδιάγραμμα 4.6: Τάσεις τροφίμων για την ομάδα των οσπρίων, ελιών και ξηρών καρπών 91 Σχεδιάγραμμα 4.7: Τάσεις τροφίμων για την ομάδα πατάτες 91 Σχεδιάγραμμα 4.8: Τάσεις τροφίμων για την ομάδα των γλυκών 92 Σχεδιάγραμμα 4.9: Τάσεις τροφίμων για την ομάδα του κρέατος 92 Σχεδιάγραμμα 4.10: Τάσεις τροφίμων για την ομάδα των ποτών 93 Σχεδιάγραμμα 4.11: Τάσεις τροφίμων για την ομάδα των Ελληνικών συνταγών 93 Σχεδιάγραμμα 4.12: Τάσεις τροφίμων για την ομάδα του πρόχειρου φαγητού 94 Σχεδιάγραμμα 4.13: Σχέση του φύλου με την αφαίρεση του λίπους 106 Σχεδιάγραμμα 4.14: Σχέση του φύλου με τα ημερήσια γεύματα 106 Σχεδιάγραμμα 4.15: Σχέση του φύλου με πρόβλημα σωματικού βάρους 107 Σχεδιάγραμμα 4.16: Σχέση του φύλου με τον αριθμό δίαιτας 107 Σχεδιάγραμμα 4.17: Σχέση του φύλου με συχνότητα άσκηση 108 Σχεδιάγραμμα 4.18: Σχέση ηλικίας με κατανάλωση γαλακτοκομικών προϊόντων 108 Σχεδιάγραμμα 4.19: Σχέση ηλικίας με κατανάλωση πρόχειρου φαγητού 109 Σχεδιάγραμμα 4.20: Σχέση ηλικίας με συχνότητα γευμάτων σε ταχυφαγεία 109 Σχεδιάγραμμα 4.21: Σχέση ηλικίας με συχνότητα άσκησης 110 Σχεδιάγραμμα 4.22: Σχέση της εκπαίδευσης της μητέρας με την κατανάλωση τηγανητού φαγητού 110 Σχεδιάγραμμα 4.23: Σχέση του επαγγέλματος της μητέρας με τη σταθερή ώρα στα γεύματα των εφήβων 111

Σχεδιάγραμμα 4.24: Σχέση του επαγγέλματος της μητέρας με την οικογενειακή συνάθροιση στο τραπέζι 111 Σχεδιάγραμμα 4.25: Σχέση κατανάλωσης γάλακτος με κατανάλωση φυσικών χυμών 112 Σχεδιάγραμμα 4.26: Σχέση κατανάλωσης φυσικών χυμών με κατανάλωση αναψυκτικών 112 Σχεδιάγραμμα 4.27: Σχέση της συχνότητας κατανάλωσης τροφής από το σχολικό κυλικείο και της κατανάλωσης από κουλούρια και κρουασάν 113 Σχεδιάγραμμα 4.28: Σχέση αριθμού γευμάτων με συχνότητα κατανάλωση φαγητού από ταχυφαγεία 113 Σχεδιάγραμμα 4.29: Σχέση αριθμού γευμάτων με συχνότητα άσκησης 114 Σχεδιάγραμμα 4.30: Σχέση συχνότητα άσκησης με τον χαρακτηρισμό της φυσικής δραστηριότητας 114 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ ΣΕΛΙΔΕΣ Εικόνα 1.1: Αμερικάνικη πυραμίδα για εφήβους 31 Εικόνα 2.1: Μεσογειακή πυραμίδα για ενήλικες 54

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ένα μεγάλο πρόβλημα που απασχόλησε κατά καιρούς πολλούς επιστήμονες είναι η βιοδιαθεσιμότητα των τροφίμων. Το πρόβλημα αυτό εκφράζεται διαφορετικά στις αναπτυσσόμενες και διαφορετικά στις αναπτυγμένες χώρες. Οι πρώτες χαρακτηρίζονται κυρίως από μεγάλες διατροφικές ελλείψεις και πρωταρχικό τους μέλημα είναι να καλυφθούν αυτές. Στις αναπτυγμένες χώρες παρουσιάζονται διατροφικές ελλείψεις και έχουν ανακαλυφθεί επίσης νέα σύνδρομα διατροφικών ελλείψεων π.χ. φυλλικό οξύ αλλά δεν είναι αυτά τα κύρια προβλήματα που απασχολούν τους επιστήμονες, λόγω της γρήγορης, εύκολης και φθηνής πρόσβασης σε διατροφικά συμπληρώματα. Τα χρόνια νοσήματα που πλήττουν μεγάλα τμήματα του ενήλικου πληθυσμού προκαλούνται κυρίως από τις υπερβολές και τις ποιοτικές παρεκκλίσεις. Η Ελλάδα μέχρι το τέλος του 2 ου Παγκοσμίου πολέμου είχε κοινά προβλήματα μ αυτά των αναπτυσσόμενων χωρών. Μετά το 1950, όμως, οι τάσεις αυτές άλλαξαν, λόγω της οικονομικής ανόδου, και πλέον παρατηρούμε ότι όλο και περισσότεροι Έλληνες νοσούν από χρόνιες παθήσεις όπως καρδιαγγειακά και νεοπλασίες διαφόρων εντοπίσεων (5). Βασικός παράγοντας της στροφής αυτής είναι η αλλαγή των διατροφικών συνηθειών των Ελλήνων, οι οποίοι απομακρύνονται από τη Μεσογειακή διατροφή και υιοθετούν δυτικού τύπου διατροφικές συνήθειες και τρόπο ζωής. Οι έφηβοι δεν αποτελούν εξαίρεση αλλά αντιθέτως τα στοιχεία της Μεσογειακής διατροφής τα συναντούμε όλο και λιγότερο στη διατροφή τους. Οπότε θεωρείται πλέον απαραίτητη η εισαγωγή και εφαρμογή διατροφικών συστάσεων. Κατά συνέπεια, πολλές χώρες, έχουν δώσει διατροφικές οδηγίες σε επίπεδο θρεπτικών συστατικών οι οποίες παρέχουν τρεις τιμές ανά θρεπτικό συστατικό: το ελάχιστο όριο πρόσληψης, τη μέση ανάγκη πρόσληψης και τη συνιστώμενη ημερήσια πρόσληψη. Οι συστάσεις σε επίπεδο θρεπτικών συστατικών, όμως, δεν μπορούν εύκολα να χρησιμοποιηθούν από το μέσο καταναλωτή, που σκέφτεται και αποφασίζει για τρόφιμα και όχι για θρεπτικά συστατικά (5). Οι διατροφικές οδηγίες σε επίπεδο τροφίμων είναι και επιστημονικά βάσιμες και γενικά κατανοητές για δύο βασικούς λόγους. Καταρχάς η διατροφή αποτελείται από τρόφιμα και γι αυτό το λόγο οι διατροφικές οδηγίες σε επίπεδο τροφίμων υπόκεινται άμεσα στη λογική των διατροφικών επιλογών. Επίσης με τις διατροφικές οδηγίες σε επίπεδο τροφίμων

μπορούν έμμεσα να καλυφθούν συστατικά στοιχεία άγνωστα ή άγνωστων φυσιολογικών συνεπειών (5). Οι Ηνωμένες Πολιτείες για πρώτη φορά διαμόρφωσαν τις διατροφικές οδηγίες τροφίμων σε μορφή πυραμίδας το 1995 (6). Επίσης την ίδια χρονιά δόθηκε μια εναλλακτική πυραμίδα, η οποία βασίζεται στις αρχές της παραδοσιακής Μεσογειακής διατροφής από το Πανεπιστήμιο Harvard των ΗΠΑ, με σημαντική συμβολή Ελλήνων Επιστημών (5). Το 1997 επισημάνθηκαν τα πλεονεκτήματα της Μεσογειακής διατροφής έναντι άλλων διατροφικών προτύπων με μια έκθεση στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο (5). Ειδικά για τον Ελληνικό πληθυσμό υπάρχουν πολλοί λόγοι που υπαγορεύουν την ανάπτυξη διατροφικών οδηγιών σε επίπεδο τροφίμων. Πολύ σημαντικό είναι το γεγονός ότι τα τελευταία τριάντα χρόνια έχει αυξηθεί η θνησιμότητα από στεφανιαία νόσο και πολλές νεοπλασίες, που έχουν άμεση σχέση με τη διατροφή (5) και ο λόγος οφείλεται στη στροφή ενός μεγάλου μέρους του Ελληνικού πληθυσμού προς διατροφικές συνήθειες δυτικού τύπου. Επίσης πολλές μελέτες στην Ελλάδα έδειξαν σημαντικές αλλαγές στον τρόπο διατροφής του Ελληνικού πληθυσμού (5). Επιπλέον ο Ελληνικός πληθυσμός έχει το πλεονέκτημα της άμεσης πρόσβασης στο ελαιόλαδο το οποίο εκτός του ότι αποτελεί από μόνο του ένα σημαντικό τρόφιμο έχει και την ιδιότητα να διευκολύνει την κατανάλωση φρέσκων και μαγειρευμένων λαχανικών, όσπριων και δημητριακών. Σημαντική επίσης είναι η ύπαρξη πινάκων συνθέσεως Ελληνικών τροφίμων και συνταγών (7) η οποία επιτρέπει τη μετατροπή προσλήψεων τροφίμων σε προσλήψεις θρεπτικών συστατικών και συνεπώς μ αυτό τον τρόπο μπορούμε να δούμε αν οι ημερήσιες προσλήψεις θρεπτικών συστατικών των Ελλήνων συμπίπτουν με τις συνιστώμενες. Οι απόψεις για το ότι οι διατροφικές οδηγίες πρέπει να επικεντρώνονται στην ιδανική διατροφή ή μόνο σε εφικτές διατροφικές αλλαγές δεν επηρεάζουν την παραδοσιακή Ελληνική διατροφή αφού προσεγγίζει κατά πολύ την πρότυπη διατροφή. Τέλος πολύ σημαντικό στοιχείο είναι οι διατροφικές οδηγίες για Έλληνες να δίνονται απλές. Η ιδιοσυγκρασία του Έλληνα δεν τον αφήνει να δέχεται συμβουλές και επίσης δεν είναι διατεθειμένος να επιδείξει μεγάλη προσοχή. Επομένως η πυραμίδα δε θα έπρεπε σε καμία περίπτωση να είναι περίπλοκη και συμβουλευτική.

1. ΕΦΗΒΕΙΑ ΚΑΙ ΔΙΑΤΡΟΦΗ Η εφηβεία είναι μια από τις σημαντικότερες ηλικίες όσον αφορά την ανάπτυξη του ανθρώπου και τις αλλαγές που συμβαίνουν στο σώμα του. Η ξαφνική αλλαγή στην ταχύτητα ανάπτυξης αυτής της περιόδου δημιουργεί ειδικές θρεπτικές ανάγκες στους εφήβους. Δύο σημαντικοί λόγοι καθιστούν αυτή την ηλικία ιδιαίτερα ευαίσθητη διατροφικά. Ο πρώτος αφορά την ταχύτητα ανάπτυξης και συνεπώς την αυξημένη ζήτηση σε θρεπτικά συστατικά. Τα θρεπτικά συστατικά που χρειάζονται δε διαφέρουν από τα συνηθισμένα αλλά από μερικά απαιτούνται μεγαλύτερες ποσότητες (8, 9). Κυρίως όμως οι δίαιτές τους πρέπει να είναι υψηλές σε ποιότητα θρεπτικών συστατικών (8). Έτσι, λοιπόν, είναι φανερό πόσο σημαντικό είναι να διαμορφώσουν οι έφηβοι υγιεινές διατροφικές συνήθειες από νωρίς (2). Ο δεύτερος λόγος αφορά τις αλλαγές στον τρόπο ζωής και συνεπώς και στις διατροφικές τους συνήθειες οι οποίες αναμφισβήτητα επηρεάζουν την πρόσληψη θρεπτικών συστατικών και τις ανάγκες τους (10). Οι έφηβοι χρειάζονται σημαντική ενέργεια για την γρήγορη ανάπτυξη των οστών τους, των κυττάρων και του εγκεφάλου. Η ενέργεια που πρέπει να παίρνει ο έφηβος ποικίλει ανάλογα με το επίπεδο φυσικής δραστηριότητας, το ύψος, το μεταβολικό ρυθμό, κα (9), ενώ προτείνετε να λαμβάνετε από διάφορες πηγές τροφίμων με το 60% να είναι από υδατάνθρακες, το 10-20% από πρωτεΐνες και το 30% από λίπος (11). Επίσης, κατά την εφηβεία οι άνθρωποι παίρνουν το 20% του ύψους τους και το 50% του βάρους τους και του σκελετού τους (9), οπότε ανεπάρκεια θρεπτικών συστατικών σ αυτή την ηλικία θα είχε ως συνέπεια μακροχρόνια συμπτώματα συμπεριλαμβανομένων και της στασιμότητας στο ύψος, οστεοπόρωση και καθυστέρηση στη σεξουαλική ωρίμανση. Από την άλλη μεριά, οι φτωχές διατροφικές συνήθειες σ αυτή την περίοδο έχουν συσχετιστεί με διάφορες χρόνιες ασθένειες όπως καρδιαγγειακές παθήσεις, καρκίνο, παχυσαρκία (1, 2), υπέρταση και διαβήτη(3, 4). Έρευνες που έγιναν στην Αμερική έδειξαν αυτή τη συσχέτιση. Συγκεκριμένα η έρευνα NHANES έδειξε ότι αυξημένη παχυσαρκία δεν υπάρχει μόνο στους ενήλικες αλλά και στους έφηβους και ιδιαίτερα τα τελευταία 15 χρόνια. Υψηλή παχυσαρκία στην εφηβεία είναι παράγοντας κινδύνου για καρδιαγγειακές παθήσεις. Ακόμη η αυξημένη αρτηριακή πίεση και οι συγκεντρώσεις της χοληστερίνης

ακολουθούν τους έφηβους και στην ενήλικη ζωή τους. Ενώ η μικρή πρόσληψη φρούτων και λαχανικών μπορεί να επηρεάσει στην εμφάνιση συγκεκριμένων καρκίνων (4). Άλλη έρευνα έδειξε ότι οι Αμερικάνοι έφηβοι παραμένουν σε υψηλό κίνδυνο θρεπτικής ανεπάρκειας αν και έχουν αυξήσει την ενεργειακή πρόσληψη τις τελευταίες δεκαετίες (12).

1.1. ΤΡΟΠΟΣ ΖΩΗΣ Η εφηβεία είναι η περίοδος όπου συμβαίνουν αξιοσημείωτες σωματικές, ψυχολογικές, συναισθηματικές και κοινωνικές αλλαγές (13). Σ αυτή την ηλικία το άτομο διαμορφώνει απόψεις, ολοκληρώνει την προσωπικότητά του και το σημαντικότερο απ όλα διεκδικεί την ανεξαρτησία του πολλές φορές με επαναστατικό τρόπο (14) απομακρύνεται, δηλαδή, από τους γονείς τους στην προσπάθειά του να γίνει ανεξάρτητος (13). Όλα τα παραπάνω καθώς και η αυξημένη συμμετοχή τους στην κοινωνική ζωή και το πολυάσχολο από δραστηριότητες πρόγραμμά τους έχουν σοβαρό αντίκτυπο στην διατροφή τους (15). Ίσως οι διατροφικές συνήθειες να είναι η μόνη παράμετρος όπου οι αλλαγές να είναι τόσο φανερές (13). Ο έφηβος κάνει περισσότερες επιλογές μόνος του, απ όσες έκανε σαν παιδί είτε πρόκειται για τη διατροφή του ή για τη φυσική του δραστηριότητα (16). Οι επιλογές αυτές όμως επηρεάζονται από πολλούς παράγοντες, οι οποίοι με τη σειρά τους επηρεάζουν τις διατροφικές συνήθειες των εφήβων και την αποδοχή του φαγητού (14). Στο διάγραμμα 1.1 φαίνονται οι παράγοντες που επηρεάζουν τις διατροφικές συνήθειες των εφήβων (13). Αυτοί είναι κυρίως η κοινωνία, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, οι παρέες, η γνώση τους πάνω σε θέματα διατροφής και τα «πιστεύω» τους, η οικογένεια, οι διατροφικές συνήθειες σε σχέση με τους κινδύνους χρόνιων ασθενειών και η ιδέα που έχουν για την εξωτερική τους εμφάνιση (9, 13, 14, 17). Όλοι αυτοί οι παράγοντες οδηγούν τους εφήβους σε διάφορες ενέργειες όπως κατανάλωση πρόχειρου φαγητού και αναψυκτικών, δίαιτες χορτοφαγία κα.

ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ- ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ- ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΔΙΑΘΕΣΙΜΟΤΗΤΑ- ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΣΥΣΤΗΜΑ ΔΙΑΝΟΜΗΣ ΤΡΟΦΙΜΩΝ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ (ΠΥΡΗΝΙΚΗ) ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΕΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΕΣ- ΓΟΝΙΩΝ ΣΥΝΟΜΗΛΙΚΟΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ- ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΕΣ ΑΞΙΕΣ ΜΕΣΑ ΜΑΖΙΚΗΣ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗΣ ΜΥΘΟΙ ΔΙΑΤΡΟΦΗΣ FAST- FOOD ΔΙΑΤΡΟΦΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΕΣ ΑΝΑΓΚΕΣ ΚΑΙ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΕΙΚΟΝΑ ΣΩΜΑΤΟΣ ΑΥΤΟΕΚΤΙΜΗΣΗ ΑΞΙΕΣ ΔΙΑΤΡΟΦΙΚΕΣ ΠΡΟΤΙΜΗΣΕΙΣ ΨΥΧΟΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΥΓΕΙΑ ΤΡΟΠΟΣ ΖΩΗΣ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΔΙΑΤΡΟΦΙΚΗΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ Σχεδιάγραμμα 1.1: Σχηματική παράσταση των παραγόντων που επηρεάζουν τις διατροφικές συνήθειες των εφήβων (Farthing MC, Current eating patterns of adolescents in the United States, Nutrition Today 1991)

1.1.1. ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΕΠΗΡΕΑΖΟΥΝ ΤΙΣ ΔΙΑΤΡΟΦΙΚΕΣ ΣΥΝΗΘΕΙΕΣ 1.1.1.1. Η ΕΠΙΡΡΟΗ ΤΗΣ ΠΑΡΕΑΣ Οι διατροφικές συνήθειες του εφήβου εξαρτιόνται σε μεγάλο βαθμό από αυτές της παρέας του. Ο έφηβος, σε αντίθεση με τα παιδιά, έχει αυξημένες κοινωνικές δραστηριότητες με φίλους, οι οποίες τον αναγκάζουν να γευματίζει σε μέρη μαζικής προσέλευσης τα οποία με τη σειρά τους επηρεάζουν την ποσότητα και την ποιότητα της τροφής τους. Τα ταχυφαγεία και τα κυλικεία των αθλητικών χώρων και του κινηματογράφου είναι τα κυριότερα μέρη όπου συναθροίζονται οι παρέες για να γευματίσουν. Έρευνα που έγινε στο San Francisco έδειξε ότι το 80% των εφήβων μαζεύονται κατά περιόδους με φίλους με σκοπό να κοινωνικοποιηθούν αλλά και να διασκεδάσουν τρώγοντας (13). 1.1.1.2. Η ΕΠΙΡΡΟΗ ΤΩΝ ΜΕΣΩΝ ΜΑΖΙΚΗΣ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗΣ Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης παίζουν καθοριστικό ρόλο στην διαμόρφωση των διατροφικών συνηθειών του εφήβου. Η διαφήμιση συντελεί στη δημιουργία καταναλωτικής συμπεριφοράς, μέσω διάφορων εργαλείων που βρίσκονται στη διάθεση των διαφημιστών, όπως: εικόνα, ήχος, κίνηση, χρώμα, γραπτός και προφορικός λόγος, ψυχολογία, έρευνα αγοράς, κα. Το πρόβλημα, όμως, με τη διαφήμιση είναι ότι σπάνια προβάλλει την πραγματική θρεπτική αξία του τροφίμου που προωθεί ενώ τα πιο συχνά μηνύματα που προωθεί είναι η ηδονή με φράσεις όπως: «ατελείωτη ευχαρίστηση», «δροσιά», «γεύση», «απόλαυση», κα, η ομορφιά: πολύ συχνά βλέπουμε καλλίγραμμες γυναίκες να διαφημίζουν «light» προϊόντα, η παραίσθηση: προϊόντα προβάλλουν τη δύναμη να σε μεταφέρουν σε ένα ονειρικό κόσμο, την ευκολία: διαφημίζονται συχνά τρόφιμα έτοιμα για κατανάλωση εκμεταλλευόμενα την έλλειψη χρόνου της σύγχρονης εργαζόμενης νοικοκυράς και ο τζόγος: δηλαδή τα κέρδη και τα δώρα που υπόσχονται ή προσφέρουν τα τρόφιμα. Ακόμη και οι πιο κακοί «δέκτες» κάποια στιγμή ενδίδουν στην επανάληψη, πόσο μάλλον τα παιδιά και οι έφηβοι (18).

Έτσι, λοιπόν, όταν η καταναλωτική συμπεριφορά που δημιουργείται μέσω της διαφήμισης αναφέρεται σε καλλυντικά ή παιχνίδια ο καταναλωτής επιβαρύνεται μόνο χρηματικά. Όταν όμως αναφέρεται σε είδη διατροφής τότε μπορεί να επιβαρύνει ακόμη και την υγεία (18). Ενδεικτικά αναφέρεται ότι όταν ένα παιδί στην Αμερική φθάσει στην εφηβεία θα έχει παρακολουθήσει πάνω από 1000000 διαφημίσεις τροφίμων, η πλειοψηφία των οποίων αφορούν τρόφιμα πλούσια σε λίπος και ζάχαρη (15). Οι διαφημίσεις τροφίμων είναι στην πλειοψηφία τους αντίθετες με την υγιεινή διατροφή των παιδιών (9, 19) και οι πιο κοινές σχετίζονται με τις προτιμήσεις τους, δηλαδή πρωινά με προσθήκη ζάχαρης, γλυκά, επιδόρπια, ροφήματα χαμηλά σε θρεπτικά συστατικά, αλμυρά snacks και όχι υγιεινές τροφές (19). Χαρακτηριστικό είναι επίσης ότι το 65% των διαφημίσεων αφορούν αλκοολούχα ποτά και γλυκά (10). Μια έρευνα των Dietz και Gortmaker (1985) έδειξε ότι όσο αυξάνει η παρακολούθηση της τηλεόρασης τόσο αυξάνει και η τάση να καταναλώνουν οι έφηβοι περισσότερα τρόφιμα πλούσια σε θερμίδες (13). Επίσης η ώρα που καταναλώνει ο έφηβος για να παρακολουθήσει τηλεόραση οδηγεί σε καθιστική ζωή και επομένως συμβάλλει στην αύξηση της παχυσαρκίας (13), αλλά αυτό το θέμα θα αναλυθεί εκτενέστερα παρακάτω (1.1.3. Φυσική δραστηριότητα και τηλεόραση). Επίσης τα μηνύματα που παίρνουν οι έφηβοι από τα μέσα μαζικής επικοινωνίας είναι αντιφατικά. Ενώ από τη μια μεριά παρακολουθούν χιλιάδες διαφημίσεις τροφίμων που, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, αφορούν αναψυκτικά, πρόχειρο φαγητό και άλλα προϊόντα πλούσια σε λίπος και ζάχαρη, εκτίθενται επίσης και στη γενικότερη τάση της εποχής μας που θέλει τους ανθρώπους αδύνατους και προωθούν μέσω της διαφήμισης τα πολύ λεπτά μοντέλα της ομορφιάς και τους πετυχημένους ανθρώπους, που λειτουργούν και σα πρότυπα στους έφηβους. Αποτέλεσμα όλων αυτών είναι να κάνουν οι έφηβοι όλο και πιο συχνά δίαιτες και ειδικά τα κορίτσια όπου στην εφηβεία τους απασχολεί ιδιαίτερα το σωματικό τους βάρος. Αλλά ακόμη και σε μικρές ηλικίες τα παιδιά δηλώνουν δυσαρέσκεια για την παχυσαρκία στους ανθρώπους. Έτσι, λοιπόν, ο φόβος της παχυσαρκίας οδηγεί σε παραμορφωμένα πρότυπα σώματος, ακατάλληλες διατροφικές συνήθειες και αποφυγή δίαιτας πλούσια σε λίπη. Η γνώση των εφήβων πάνω σε θέματα διατροφής δεν φαίνεται να είναι σε θέση να αποτρέψει αυτή την κατάσταση λόγω της σημαντικότητας που έχει το αδυνάτισμα για αυτά τα κορίτσια (13).

1.1.1.3. Η ΕΠΙΡΡΟΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ Η οικογένεια παίζει καθοριστικό ρόλο στην διαμόρφωση των διατροφικών συνηθειών μικρότερων ηλικιών γιατί στην εφηβεία τα παιδιά έχουν σχεδόν διαμορφώσει τη διατροφική τους συμπεριφορά, αλλά και πάλι όχι τελείως και μάλιστα διατροφικές συνήθειες που μπορούν να αναπτύξουν σ αυτή την ηλικία μπορεί να τους ακολουθήσουν και στην ενήλικη ζωή τους. Σημαντικό είναι, όμως, να δούμε ποια είναι η επιρροή της οικογένειας στα παιδιά και μετά σους έφηβους. Η διατροφική συμπεριφορά του παιδιού επηρεάζεται από τις διαιτητικές συνήθειες και επιλογές των γονιών και κυρίως της μητέρας, που εν πολλοίς καθορίζει το διατροφικό περιβάλλον της οικογένειας (18, 20). Η σύγχρονη γυναίκα που είναι ταυτόχρονα σύζυγος- εργαζόμενη- μητέρα, επιλέγει πολύ συχνά έτοιμα να καταναλωθούν ή προπαρασκευασμένα τρόφιμα. Αυτό σημαίνει πλήρως βιομηχανοποιημένη διατροφή για όλη την οικογένεια, αλλά και για τις οικογένειες που θα προέλθουν από αυτή αφού η διατροφική συμπεριφορά της οικογένειας επιδρά καθοριστικά και στους απογόνους της (18). Η συμμετοχή των γονέων στη σχεδίαση της δίαιτας των παιδιών τους είναι πολύ σημαντική γιατί απ αυτούς εξαρτάται η διαθεσιμότητα τροφίμων στο σπίτι αλλά και αυτοί είναι που επηρεάζουν την επιλογή των παιδιών σε τρόφιμα (17, 18). Πολλές φορές αποτελούν παράδειγμα για τα παιδιά τους, όχι μόνο με τις διαιτητικές τους συνήθειες, αλλά και με τις αντιδράσεις τους σε διάφορες καταστάσεις (πολυφαγία μετά από στρες, ενδιάμεσα γεύματα από ανία κλπ) (18). Τα παιδιά συνήθως χαρακτηρίζονται από νεοφοβία απέναντι στα καινούργια φαγητά, η οποία αποτελεί μια τυπική αντίδραση σε οτιδήποτε είναι καινούργιο (20). Η νεοφοβία όμως δεν αποτελεί μια δυσαρέσκεια απέναντι στο φαγητό που δεν μπορεί να μεταβληθεί, αλλά μια εφήμερη δυσαρέσκεια που μπορεί να αντιμετωπιστεί με την εμπειρία και τη συνήθεια, δηλαδή αν οι γονείς βάζουν στο τραπέζι το συγκεκριμένο φαγητό όταν ακόμη το παιδί βρίσκεται σε μικρή ηλικία. Στις 8-10 φορές περίπου που εκτίθεται το φαγητό στο τραπέζι, το παιδί επιλέγει να το δοκιμάσει (19, 20, 21), ιδίως αν αυτό συνοδεύεται από ένα φαγητό ή από μια σάλτσα που του αρέσει (21). Ακόμη, τα παιδιά προτιμούν τις τροφές που τους παρουσιάζονται με θετικό τρόπο, δηλαδή ως επιβράβευση για ένα καλό βαθμό που πήρα στο σχολείο, πάρα αυτές που τους παρουσιάζονται με αρνητικό τρόπο, δηλαδή απαγόρευση της τηλεόρασης γιατί δεν έφαγε το υγιεινό φαγητό (20, 21). Στα παιδιά μπορούν εύκολα να περάσουν υγιεινά διατροφικά μηνύματα γιατί οι συνήθειές τους αναπτύσσονται σ αυτή την ηλικία και

το σχολείο και η οικογένεια μπορεί να τις επηρεάσει προς το καλύτερο (3). Οι γονείς από τη μια μεριά πρέπει να μάθουν στα παιδιά τους να έχουν ποικιλία στη διατροφή τους, αλλά να μην τους κάνουν έλεγχο στην ποσότητα της τροφής που θα φάνε γιατί μ αυτό τον τρόπο δεν αφήνουν το αίσθημα του κορεσμού να ενεργήσει από μόνο του και αναγκάζουν το παιδί να επιλέγει τροφές με υψηλή ενέργεια δηλαδή γλυκά και λιπαρά ώστε να ικανοποιήσει το αίσθημα της πείνας.(19, 21). Το καλύτερο περιβάλλον για να αποκτήσει το παιδί αυτοσυγκράτηση στην ενεργειακή πρόσληψη είναι αυτό που οι γονείς τους παρέχουν υγιεινές διατροφικές επιλογές αλλά επιτρέπουν το παιδί να καταναλώσει όσο θέλει (3). 1.1.1.4. ΠΡΟΤΙΜΗΣΗ ΣΕ ΟΡΙΣΜΕΝΕΣ ΓΕΥΣΕΙΣ Όλοι οι παραπάνω παράγοντες που καθορίζουν τις διαιτητικές προτιμήσεις ανήκουν στους περιβαλλοντικούς, η προτίμηση, όμως, ορισμένων γεύσεων ανήκει στους γενετικούς- κληρονομικούς παράγοντες. Υπάρχουν πολλές επιστημονικές μελέτες που δείχνουν ότι η επιθυμία για κάποια είδη τροφών είναι ανεξίτηλα καταχωρημένη στο γενετικό κώδικα. Τα συνηθέστερα είδη αυτών των τροφών είναι τα γλυκά, τα αλμυρά και τα γαλακτοκομικά. Είναι βέβαια πολύ λίγοι οι άνθρωποι που δεν τους αρέσουν τα γλυκά τρόφιμα και ποτά. Υπάρχουν, όμως και, ατομικές διαφορές που εξαρτώνται από εμπειρίες που έχουν «καταγραφεί» στις αρχικές φάσεις της ζωής, καθώς και ηλικιακές διαφορές (ισχυρότερη είναι η επιθυμία όσο νεαρότερη είναι η ηλικία) και φυλετικές διαφορές (φαίνεται ότι οι γυναίκες ενδίδουν πιο εύκολα στη γλυκιά γεύση) (18). Τα παιδιά, λοιπόν, προτιμούν κυρίως τις γλυκές και αλμυρές γεύσεις και απορρίπτουν τις ξινές και πικρές (17, 20, 22). Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, η προτίμηση στη γλυκιά γεύση και η απόρριψη της ξινής και πικρής γεύσης εμφανίζονται με τη γέννηση του παιδιού αλλά μπορούν να αλλάξουν κατά τη διάρκεια της ζωής τους με τη μάθηση. Επίσης αν και η αλμυρή γεύση δεν εμφανίζεται κατά τη γέννηση, η προτίμησή της ξεκινάει από τους τέσσερις πρώτους μήνες (20). Οι προτιμήσεις σε γεύσεις, οι επιλογές των τροφών και οι διαιτητικές συνήθειες αλλάζουν με την ηλικία. Έτσι όσο προχωράμε από την παιδική στην εφηβική ηλικία και μετά στην ενήλικη μειώνεται η προτίμηση στη γλυκιά γεύση και μειώνεται συγχρόνως η κατανάλωση της ζάχαρης ενώ αυξάνεται η προτίμηση σε πικρές γεύσεις και αντίστοιχα η κατανάλωση σε προϊόντα ολικής άλεσης, φρούτα και λαχανικά. Μια έρευνα έδειξε ότι η προτίμηση στα αναψυκτικά μειώνεται με την

ηλικία ενώ η προτίμηση σε κρέας και γαλακτοκομικά δεν αλλάζει. Οι επιλογές των παιδιών όσον αφορά τα τρόφιμα σχετίζεται μόνο με τη γεύση ενώ όσο μεγαλώνουν συμπεριλαμβάνουν και τον παράγοντα «ποιότητα τροφής» και πόσο υγιεινό είναι το τρόφιμο. Έτσι τα παιδιά προτιμούν τα γλυκά, τα φρούτα, τα γιαούρτια και τα αναψυκτικά περισσότερο από τα προϊόντα που δεν έχουν προσθήκη ζάχαρης (22). Επίσης σε έρευνα που έγινε διαπιστώθηκε ότι οι κύριοι παράγοντες που επηρεάζουν τις διατροφικές επιλογές των παιδιών είναι η γεύση του, η εμφάνισή του και ακολουθεί ο χρόνος προετοιμασίας τους. Έτσι, λοιπόν, αν το υγιεινό τρόφιμο είχε καλύτερη γεύση και εμφάνιση, ήταν η μόνη επιλογή στο σχολείο, ήταν βολικό και «cool», τότε η πρόσληψη υγιεινών τροφών θα ήταν ευκολότερη (9). 1.1.1.5. ΓΝΩΣΗ ΣΕ ΘΕΜΑΤΑ ΔΙΑΤΡΟΦΗΣ ΚΑΙ «ΠΙΣΤΕΥΩ» Έχουν γίνει πολλές έρευνες για να διαπιστωθεί ποια είναι η γνώση των εφήβων πάνω σε θέματα διατροφής και τι πιστεύουν γι αυτά. Η έρευνα NASHS (National Adolescent Students Health Survey) έδειξε ότι αν και το 74% των εφήβων δήλωσε ότι έχουν πάρει μαθήματα διατροφής, το 34,6% δεν είχε αρκετές γνώσεις για τα λίπη. Αντιθέτως, γνώριζαν περισσότερα για τρόπους μαγειρέματος που αυξάνουν το ποσοστό του λίπους στα φαγητά. Περίπου το 40% των μαθητών έτρωγε τηγανητά φαγητά περισσότερο από τέσσερις φορές την εβδομάδα και περισσότερο από το 80% έτρωγε βούτυρο ή μαργαρίνη με το ψωμί. Ενώ οι 8 στους 10 αφαιρούσαν το λίπος από το κρέας, ο ένας στους τέσσερις μόνο αφαιρούσαν την πέτσα από το κοτόπουλο, το υπόλοιπο ¼ αφαιρούσαν λίγο από αυτή και οι υπόλοιποι την έτρωγαν όλη. Όσον αφορά τις διαιτητικές ίνες οι περισσότεροι μαθητές δε γνώριζαν ποια τρόφιμα είναι πλούσια σε διαιτητικές ίνες. Όλα αυτά τα στοιχεία δείχνουν ότι οι μαθητές δεν έχουν αρκετές γνώσεις για να κάνουν σωστές διατροφικές επιλογές. Από την άλλη μεριά, η έρευνα Olsen (1984) έδειξε ότι υπάρχει μικρή συσχέτιση μεταξύ το να έχουν οι μαθητές παρακολουθήσει μαθήματα διατροφής με το να καταλαβαίνουν τις γενικές ιδέες της διατροφής. Το 60% των εφήβων σε αυτή την έρευνα πίστευε πως δεν τρώει όπως θα έπρεπε, το 82% πίστευε πως θα έπρεπε να καταναλώνει λιγότερα γλυκά και το 42% να αποφεύγει τα πρόχειρο φαγητό. Κανένας από τους έφηβους δεν έδειξε να γνωρίζει τις μελλοντικές συνέπειες μιας φτωχής διατροφής. Ενώ σε μια έρευνα που έγινε Γερμανία διαπιστώθηκε ότι η πλειοψηφία των παιδιών ηλικίας 10-17 χρόνων περίμενε τα αποτελέσματα μιας φτωχής δίαιτας σε θρεπτικά συστατικά να φανούν σε

μισό χρόνο (17). Ανησυχίες για τις κακές διατροφικές συνήθειες των εφήβων οδήγησαν και άλλους ερευνητές να μελετήσουν τα «πιστεύω» και τις απόψεις σε μια ομάδα διατροφικών θεμάτων. Η έρευνα των Story και Resnick (1986) έδειξε ότι ενώ οι έφηβοι ήταν καλά ενημερωμένοι πάνω σε θέματα διατροφής δεν έκαναν σωστές διατροφικές επιλογές. Συγκεκριμένα παρέλειπαν γεύματα, έτρωγαν ακανόνιστα και περιλάμβανα στη διατροφή πολλά snacks. Σαν εμπόδια για να βελτιώσουν τη διατροφή τους ανέφεραν ότι δεν έχουν πολλή χρόνο στη διάθεσή τους, δεν έχουν πειθαρχία και δεν νομίζουν ότι είναι ανάγκη να το κάνουν (13). Σε έρευνα που έγινε στο Αμβούργο της Γερμανίας διαπιστώθηκε ότι τα θέματα διατροφής για τα οποία ενδιαφέρονται περισσότερο οι έφηβοι είναι η φυσική δραστηριότητα, η μάθηση και διάφορα θέματα που αφορούν την ομορφιά (17). Από την άλλη μεριά μια άλλη έρευνα έδειξε ότι η διατροφή απασχολεί τα κορίτσια κυρίως για τον έλεγχο του σωματικού τους βάρους και τα αγόρια κυρίως για τροφικές δηλητηριάσεις (9). Έχει διαπιστωθεί ακόμη ότι τα κορίτσια έχουν επαρκής γνώση διατροφής αλλά δεν εφαρμόζουν πάντοτε τις γνώσεις τους πάνω στη δίαιτά τους. Στα μικρά παιδιά δεν μπορεί γίνει εύκολα εκπαίδευση διατροφικής αγωγής κυρίως γιατί δεν μπορούν να κατανοήσουν τις απλές έννοιες της ενέργειας και των θρεπτικών συστατικών (17), αλλά η διατροφική αγωγή πρέπει να αρχίζει πριν από την εφηβεία, και συγκεκριμένα πριν την ηλικία των 12, έτσι ώστε το παιδί να μην δυσκολευτεί να αλλάξει διατροφικές συνήθειες (19). Αν και τα μακροχρόνια προγράμματα διατροφής-εκπαίδευσης είναι δυνατόν να φέρουν αποτελέσματα και επιτυχώς να συμβάλλουν στην αλλαγή των διατροφικών συνηθειών των παιδιών, τα μικρής διάρκειας προγράμματα δεν φαίνεται να μπορούν να αλλάξουν τη συμπεριφορά τους ως προς τη διατροφή (17). Σε μια κοινωνία οπού κυκλοφορούν καθημερινά πλαστοί διατροφικοί ισχυρισμοί, βομβαρδίζονται οι έφηβοι από διαφημίσεις για δίαιτες, υπάρχουν ανησυχίες για τη διατροφή ιδίως από τους γονείς που πιέζουν τα παιδιά να τρώνε πιο υγιεινές τροφές και τέλος όπου ο παχύσαρκος είναι τις περισσότερες φορές στιγματισμένος είναι σημαντικό να παίρνουν τα παιδιά γνώσεις γι αυτά τα θέματα από πολύ νεαρή ηλικία. Για παράδειγμα τα κορίτσια αποκτούν τις περισσότερες πληροφορίες όσον αφορά το φυσιολογικό τους βάρος από ειδικούς ενώ όσον αφορά τον έλεγχο του βάρους τους από την οικογένεια, φίλους και περιοδικά που φυσιολογικό είναι να μην μπορούν να τους συμβουλέψουν κατάλληλα (17).

1.1.1.6. ΔΙΑΤΡΟΦΙΚΕΣ ΣΥΝΗΘΕΙΕΣ ΚΑΙ ΚΙΝΔΥΝΟΣ ΤΩΝ ΧΡΟΝΙΩΝ ΝΟΣΗΜΑΤΩΝ Υπάρχει απόδειξη ότι οι κακές διατροφικές συνήθειες νωρίς στη ζωή συνιστούν τους παράγοντες κινδύνου για χρόνιες ασθένειες στην ενήλικη ζωή. Όταν δεν ακολουθούνται οι διατροφικές οδηγίες που σχετίζονται με το σωματικό βάρος, το λίπος, και το νάτριο έχουν συμπτώματα που σχετίζονται με τον αυξημένο κίνδυνο καρδιαγγειακών παθήσεων είναι μεγάλος. Επίσης μεγάλη πρόσληψη ζάχαρης έχει αποδειχθεί ότι προκαλεί αυξημένο κίνδυνο τερηδόνας (13).

1.1.2. ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ ΕΠΙΡΡΟΗΣ ΤΩΝ ΠΑΡΑΓΟΝΤΩΝ ΠΟΥ ΔΙΑΜΟΡΦΩΝΟΥΝ ΤΙΣ ΔΙΑΤΡΟΦΙΚΕΣ ΣΥΝΗΘΕΙΕΣ 1.1.2.1. ΠΑΡΑΛΕΙΨΗ ΓΕΥΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΓΕΥΜΑΤΑ ΕΚΤΟΣ ΣΠΙΤΙΟΥ Λόγω της ανεξαρτησίας, που θέλουν να αποκτήσουν οι έφηβοι αλλά και των αυξημένων κοινωνικών δραστηριοτήτων, τα οποία αναφέρθηκαν και παραπάνω, επιλέγουν πολλές φορές να παραλείπουν γεύματα ή να τρώνε εκτός σπιτιού(23, 24, 25, 26) γεγονός που αυξάνει όσο αυτοί μεγαλώνουν. Στην πραγματικότητα τα γεύματα εκτός σπιτιού και το πρόχειρο φαγητό έχουν αυξηθεί περισσότερο από τα 2/3 τις τελευταίες 2 δεκαετίες, δηλαδή από 16% το 1977-78 σε 27% το 1995. Η βιομηχανία εστιατορίων έχει επίσης αυξηθεί για να καλύψει αυτή τη ζήτηση, καθώς τα ταχυφαγεία παρουσιάζουν ένα ρυθμό ανάπτυξης της τάξης του 7% (26). Το πιο συχνό γεύμα που παραλείπουν οι έφηβοι είναι το πρωινό (9, 23). Σε έρευνα που έγινε, οι περισσότεροι έφηβοι δήλωσαν πως παραλείπουν το πρωινό για διάφορους λόγους όπως το ότι δεν έχουν παρέα για να το μοιραστούν, δεν έχουν όρεξη να το ετοιμάσουν μόνοι τους, δεν έχουν πρόσβαση σε έτοιμες τροφές και επηρεάζονται από τις παρέες τους (27). Όλες οι έρευνες πάντως έδειξαν πως όσοι καταναλώνουν πρωινό έχουν μεγαλύτερη πρόσληψη στις βιταμίνες A, B6 και B12 και στο ασβέστιο και έχουν καλύτερες διατροφικές συνήθειές από εκείνους που δεν παίρνουν πρωινό (27, 28, 29). Η παράλειψη του πρωινού γεύματος στους έφηβους είναι 13-20%. Τα κορίτσια συνηθίζουν να παραλείπουν το πρωινό πιο συχνά από ότι τα αγόρια και οι έφηβοι της ηλικίας 15-18 πιο συχνά από αυτούς που είναι 11-14 (27). Επίσης, από 84,4% που ήταν το 1965 η συμμετοχή των κοριτσιών στο πρωινό μειώθηκε στο 64,7% το 1991, δηλαδή το 1991 λιγότερο από τα 2/3 των κοριτσιών έτρωγε πρωινό (27). Όπως δείχνει η έρευνα όσο μεγαλύτερο είναι το εισόδημα της οικογένεια τόσο μεγαλύτερη συμμετοχή εφήβων υπάρχει στο πρωινό και ακόμη μεγαλύτερη ήταν η συμμετοχή των εφήβων που έπαιρνα συμπληρώματα διατροφής από αυτούς που δεν έπαιρναν (27). Το πρωινό συνεισφέρει το 21-26% της ολικής ενεργειακής πρόσληψης. Στο διάστημα μεταξύ 1965-1991 άλλαξαν και οι διατροφικές επιλογές του πρωινού, για να διαμορφωθούν την περίοδο 1989-1991 σε πρωινά με λιγότερο λίπος και περισσότερα φρούτα και διαιτητικές ίνες. Γενικά η κατανάλωση γαλακτοκομικών προϊόντων μειώθηκε κατά 10 περίπου ποσοστιαίες

μονάδες. Πιο αναλυτικά η κατανάλωση του πλήρους γάλακτος μειώθηκε από 180g σε 80g ανά καταναλωτή πρωινού, ενώ αυξήθηκαν τα γάλατα με χαμηλά λιπαρά, από 10g σε 100g ανά καταναλωτή πρωινού. Επίσης μειώθηκε αισθητά η κατανάλωση μπέικον και αυγών, βουτύρου, μαργαρίνης και άσπρου ψωμιού, ενώ αυξήθηκαν οι διαιτητικές ίνες, τα προϊόντα χαμηλών λιπαρών και τα έτοιμα πρωινά, καθώς και οι χυμοί με ή χωρίς βιταμίνη C (27). Η μείωση της κατανάλωσης του πρωινού δεν οφείλεται σε δημογραφικούς παράγοντες, όπως για παράδειγμα ότι περισσότερες γυναίκες έχουν βγει στην αγορά εργασίας, αλλά σε αλλαγή της συμπεριφοράς των εφήβων και κυρίως γιατί φοβούνται την παχυσαρκία (9, 27). Το φαινόμενο της παράλειψης γευμάτων είναι πιο συχνό ανάμεσα στα κορίτσια από ότι στα αγόρια (9, 23) και ο κύριος λόγος αυτού είναι γιατί θέλουν να χάσουν βάρος. Πιστεύουν ότι μπορούν να διατηρήσουν το βάρος τους αν παραλείπουν το μεσημεριανό και το πρωινό, αλλά έρχεται κάποια στιγμή της ημέρας ιδίως κοντά στην ώρα του μεσημεριανού που μπορεί να πεινάνε τόσο πολύ ώστε να τρώνε ακατάσχετα ότι βρουν μπροστά τους, πράγμα που θα μπορούσαν να αποφύγουν αν έτρωγαν ένα απλό πρωινό (23). Αν και το βραδινό είναι το πιο συχνό τους γεύμα (23, 30) πολλές φορές το παραλείπουν και αυτό λόγω κοινωνικών και σχολικών υποχρεώσεων (23). Περισσότερα από τα μισά γεύματα γίνονται στο σπίτι. Τα γεύματα στα εστιατόρια ανέρχονται σε ποσοστό 6%. Η ενέργεια όμως που παίρνουν οι έφηβοι στο εστιατόριο είναι 55% περισσότερη από αυτή που παίρνουν με τα γεύματα στο σπίτι. Από την άλλη μεριά, η ενέργεια που παίρνουν όταν γευματίζουν στη δουλειά, στο σχολείο ή σε φιλικό σπίτι δεν διαφέρει από αυτή που παίρνουν στο σπίτι τους. Οι έφηβοι καταναλώνουν πολύ περισσότερο λίπος και κορεσμένα λιπαρά οξέα όταν τρώνε σε εστιατόριο και ταχυφαγεία, ενώ όταν τρώνε στο σπίτι τους παίρνουν τις συνιστώμενες ποσότητες σε λίπος και υδατάνθρακες. Όλα αυτά μπορεί να συμβαίνουν γιατί και οι γονείς και τα παιδιά βλέπουν το εστιατόριο σαν μια ξεχωριστή περίπτωση και κάνουν τέτοιες εξαιρέσεις για το φαγητό τους που δεν θα έκαναν αν βρισκόντουσαν στο σπίτι (26). Αν και οι περισσότερες έρευνες έδειξαν ότι ένα μεγάλο ποσοστό των εφήβων ακολουθεί δίαιτες φτωχές σε θρεπτικά συστατικά, γεύματα αμφιβόλου αξίας και έχουν προβλήματα δίαιτας, βουλιμίας, ανορεξίας και παχυσαρκίας, υπάρχει και μια έρευνα που έδειξε την αντίθετη πλευρά ότι δηλαδή η πλειοψηφία των Αμερικανών εφήβων καταναλώνει 3 γεύματα την ημέρα με ή χωρίς ενδιάμεσα γεύματα. Μόνο ένα

μικρό ποσοστό (κάτω του 10%) καταναλώνει μόνο 1 γεύμα με/ ή ενδιάμεσα γεύματα την ημέρα. Επίσης έδειξε ότι οι έφηβοι που τρώνε το λιγότερο 2 γεύματα με ή χωρίς ενδιάμεσα την ημέρα παίρνουν επαρκής θερμίδες και επαρκής ποσότητες Ca, Fe, βιταμίνης E και διαιτητικών ινών (30). 1.1.2.2. ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΠΡΟΧΕΙΡΟΥ ΦΑΓΗΤΟΥ (SNACKS) Τα έτοιμα φαγητά και τα snacks έχουν κατακτήσει μεγάλο μέρος των εφήβων (23, 25) κυρίως γιατί είναι διαθέσιμα ανάμεσα στην ημέρα περισσότερο από το σπιτικό φαγητό, ιδίως όταν ο νέος κάνει μια σειρά από δραστηριότητες όπως, σινεμά, αθλητικές εκδηλώσεις, ψώνια, κα ενώ είναι «βολικά» όταν αυτός διαβάζει, εργάζεται, παίζει, ξεκουράζεται ή κοινωνικοποιείται. Τα φαγητά αυτά είναι πλούσια σε λίπη (23, 26) και παρέχουν το λιγότερο το ¼ της καθημερινής ενεργειακής τους πρόσληψης. Η έρευνα NASHS έδειξε ότι το 91% των εφήβων καταναλώνει πρόχειρο φαγητό. Από αυτούς το 39% κατανάλωνε υγιεινά snacks ενώ οι υπόλοιποι πρόχειρο φαγητό όπου αποτελείται κυρίως από προϊόντα πλούσια σε λίπος, ζάχαρη, ενέργεια και είναι χαμηλά σε θρεπτικά συστατικά. Τέτοια προϊόντα είναι τα αναψυκτικά τύπου cola, τα πατατάκια και τα γαριδάκια, τα παγωτά και τα κέικ. Λόγω της αυξημένης συχνότητα στην κατανάλωση πρόχειρου φαγητού και της ενέργειας που προσφέρουν αυτά είναι σημαντική η θρεπτική αξία του πρόχειρου φαγητού στην ολική πρόσληψη θρεπτικών συστατικών (13). Τα snacks, όμως, δεν μπορούν να παρέχουν θρεπτικά συστατικά (23). Δεν έχει ιδιαίτερη σημασία το μέρος και η χρονική στιγμή που τα τρώνε αλλά τι τρώνε (23). Όμως το μέρος και η χρονική στιγμή που τα καταναλώνουν έχει σημασία στη θρεπτική αξία του πρόχειρου φαγητού. Σε έρευνα που έγινε στο ανατολικό Tenessee έδειξε ότι η θρεπτική αξία των πρωινών snack ήταν μικρότερη από αυτή που έχουν τα snacks ενδιάμεσα στην ημέρα. Το γεγονός αυτό είχε σχέση με το ότι το πρωί οι έφηβοι κατανάλωναν κυρίως snacks από το σχολικό κυλικείο και τους «αυτόματους πωλητές» τα οποία αποτελούνται κυρίως από γλυκά και αλμυρά τρόφιμα. Γι αυτό είναι σημαντικό τα σχολεία να παίρνουν μέτρα έτσι ώστε να υπάρχει περισσότερη διαθεσιμότητα υγιεινού πρόχειρου φαγητού. Για να κάνουν οι έφηβοι πιο σωστές επιλογές σε πρόχειρο φαγητό πρέπει αυτό να είναι διαθέσιμο σε πολλά μέρη, να είναι πιο εύκολο σε κατανάλωση και προετοιμασία και να είναι φθηνό (13). Τα παραπάνω ισχυροποιούνται και από μια άλλη έρευνα που έδειξε ότι αν και πολλοί έφηβοι γνωρίζουν σε γενικές γραμμές τι πρέπει να τρώνε πιστεύουν πως οι

κυριότεροι λόγοι αδιαφορίας τους ως προς τη διατροφή είναι ο χρόνος (23, 24). Έτσι, τα έτοιμα να καταναλωθούν συσκευασμένα τρόφιμα είναι συχνά λύσεις ανάγκης αλλά με το χρόνο επιδρούν καθοριστικά και στη διαιτητική συμπεριφορά. Οι μικροί μαθητές δεν παίρνουν συχνά πρωινό γιατί δεν προλαβαίνουν και οι περισσότεροι από αυτούς καταναλώνουν πολύ ώρα μόνο για να φθάσουν στο σχολείο τους. Εκεί πια και σε κάποιο διάλειμμα, υποκαθιστούν το πρωινό τους με κάποιο βιομηχανοποιημένο τρόφιμο, πλούσιο σε γεύση και θερμίδες αλλά πάμπτωχο σε ουσιαστική θρεπτική αξία. Επειδή αυτή η συμπεριφορά έχει επαναλαμβανόμενο χαρακτήρα, γίνεται με το χρόνο διαιτητική συμπεριφορά για το παιδί (18). Ακόμη ένας λόγος που προτιμούν το πρόχειρο φαγητό από το υγιεινό σπιτικό είναι ότι το πρώτο έχει συνδεθεί με θετικές δραστηριότητες και τους δίνει ελευθερία ενώ το δεύτερο με αρνητικές. Για παράδειγμα το πρόχειρο φαγητό συνεπάγεται ότι θα είναι με την παρέα τους και μακριά από το σπίτι και τους γονείς τους, θα διασκεδάζουν και θα περνούν την ώρα τους ευχάριστα, τις περισσότερες φορές θα βρίσκονται για ψώνια ή σε κάποιο εμπορικό κατάστημα και θα μπορούν να φάνε όσο θέλουν χωρίς έλεγχο. Αντίθετα το υγιεινό φαγητό συνεπάγεται ότι θα βρίσκονται με τους γονείς τους στο σπίτι, θα τους προβληματίζει το βάρος και η εμφάνιση τους εξαιτίας της καταπίεσης των γονιών και θα πρέπει να έχουν έλεγχο στο φαγητό (10). Αν και οι έφηβοι χρειάζεται να τρώνε πιο συχνά και σε μεγαλύτερες ποσότητες πρέπει να είναι πιο προσεκτικοί όταν η ανάπτυξή τους σταματήσει (23). 1.1.2.3. ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΑΝΑΨΥΚΤΙΚΩΝ Τα αναψυκτικά αποτελούν από καιρό την αγαπημένη επιλογή των εφήβων (13). Κάποια ενδεικτικά στατιστικά στοιχεία από τις ΗΠΑ για την κατανάλωση αναψυκτικών είναι: Το 1997 ξοδεύτηκαν στις ΗΠΑ 54 δισεκατομμύρια δολάρια για αναψυκτικά. Έφηβοι ηλικίας 12-19 ετών πίνουν κατά μέσο όρο 868 κουτάκια αναψυκτικού το χρόνο τα αγόρια και περίπου 600 τα κορίτσια. Με τη ζάχαρη που περιέχουν τα αναψυκτικά, οι νέοι καλύπτουν το 9% των συνολικών θερμιδικών τους αναγκών. Τα αναψυκτικά είναι η κυριότερη πηγή πρόσληψης ζάχαρης αφού καλύπτει το 1/3 της συνολικής ζάχαρης που καταναλώνει ο μέσος Αμερικανός σε ετήσια βάση (18). Η κατανάλωση αναψυκτικών με ζάχαρη φαίνεται ότι συμμετέχει στη γένεση και στη διαιώνιση της παιδικής παχυσαρκίας (12, 18, 21). Τα αναψυκτικά αυξάνουν τη θερμιδική πρόσληψη του παιδιού κατά 180 kcal περίπου την ημέρα, με

αποτέλεσμα την ουσιαστική συμμετοχή τους στην αύξηση του ποσοστού της παιδικής παχυσαρκίας (18). Σε μια έρευνα που έγινε διαπιστώθηκε ότι η κύρια πηγή αύξησης της ενέργειας ήταν η αύξηση των υδατανθράκων κυρίως από τη μεγάλη κατανάλωση αναψυκτικών ιδιαίτερα στα αγόρια (19). Τα αναψυκτικά έχουν πολύ μικρή θρεπτική αξία. Η μόνη προσφορά τους είναι ότι μας κάνουν να πίνουμε νερό. Μερικά από αυτά είναι εμπλουτισμένα με βιταμίνη C (18). Τα περισσότερα, όμως αναψυκτικά έχουν μεγάλη ποσότητα ζάχαρης, κάτι που αντενδείκνυται στα παιδιά, αφού η ζάχαρη προκαλεί τερηδόνα. Επίσης τα αναψυκτικά τύπου cola περιέχουν ποσότητες καφεΐνης που κυμαίνονται από 50-200 mg ανά λίτρο (18). Μια έρευνα του Guenther (1986) εξέτασε τη θρεπτική επίδραση της κατανάλωσης αναψυκτικών στη δίαιτα των Αμερικανών εφήβων. Τα αποτελέσματα αυτής της έρευνας έδειξαν ότι τα αναψυκτικά είναι πολύ πιθανόν να καταναλώνονται στο μεσημεριανό, το βραδινό και σαν ενδιάμεσο γεύμα (13, 23). Στο μοναδικό γεύμα που επιλέγουν χυμούς είναι το πρωινό τους (23). Όπως έχουν δείξει εκτεταμένες έρευνες, ένα μεγάλο πρόβλημα της μεγάλης κατανάλωσης αναψυκτικών από όλες τις ηλικίες, είναι η μείωση της κατανάλωσης γάλακτος από τα παιδιά και τους εφήβους κατά περίπου 40% (9, 13, 18), καθώς και η μείωση των χυμών (18). Στην ηλικία που πρέπει να παίρνουν άφθονο ασβέστιο για να κτίσουν γερό σκελετό, παίρνουν μπόλικη ζάχαρη και ανθρακικό (18). Τις δύο τελευταίες δεκαετίες έγιναν μεγάλες αλλαγές στην κατανάλωση ροφημάτων. Η μέση κατανάλωση γάλατος μειώθηκε από 422g που ήταν το 1989-91 σε 396g το 1994-5. Ενώ μειώθηκε η κατανάλωση του πλήρους γάλατος, η κατανάλωση σε γάλατα με χαμηλά λιπαρά έμεινε σταθερή και η κατανάλωση σε γάλατα χωρίς λιπαρά και άλλων γαλακτοκομικών προϊόντων, όπως τυρί, παγωτό και πουτίγκες αυξήθηκε. Την ίδια στιγμή έχουμε μεγάλη αύξηση στα αναψυκτικά, από 198g/ημέρα το 1989-91 σε 279g/ημέρα το 1994-5. Συγκεκριμένα η κατανάλωση για τα αγόρια έφθασε σε 580g/ημέρα. Επίσης την ίδια περίοδο αυξήθηκαν το τσάι, τα πρωινά ροφήματα, οι χυμοί φρούτων και το γάλα σε σκόνη. Το 1945 οι έφηβοι έπιναν 4 φορές περισσότερο γάλα από ότι αναψυκτικά ενώ το 1997 2,5 φορές περισσότερο αναψυκτικά από ότι γάλα. Ενώ το γάλα και τα γαλακτοκομικά προϊόντα είναι η κύρια πηγή ασβεστίου, το 86% των κοριτσιών ηλικίας 12-18 χρόνων δεν παίρνουν τις απαραίτητες ποσότητες ασβεστίου. Η έλλειψη ασβεστίου είναι ο κυριότερος παράγοντας που προκαλεί οστεοπόρωση (19).

Ένα από τα «έξυπνα» τεχνάσματα της βιομηχανίας των αναψυκτικών είναι οι μεγάλες συσκευασίες (18, 19). Ενώ το 1950 το μπουκάλι περιείχε 192ml, η ποσότητα αυτή αυξήθηκε σε 355ml για το τενεκεδένιο κουτάκι και σε 710ml για το μπουκάλι. Το παραπάνω γεγονός έχει μεγάλη σημασία στην κατανάλωση αναψυκτικών γιατί το παιδί αντιλαμβάνεται ότι καταναλώνει μόνο μια μερίδα (19). Έτσι, λοιπόν, τα παιδιά που καταναλώνουν πολλά αναψυκτικά εκτός του ότι δεν παίρνουν την απαραίτητη ποσότητα ασβεστίου εμφανίζουν ελλείψεις και στη ριβοφλαβίνη, φυλικό οξύ, βιταμίνη Α και C, μαγνήσιο και φώσφορο (13, 19). 1.1.2.4. ΤΑΧΥΦΑΓΕΙΑ Τα ταχυφαγεία αποτελούν μια εύκολη λύση κατανάλωσης τροφής και είναι ιδιαίτερα διάσημα ανάμεσα στους πολυάσχολους εφήβους. Το λίπος, όμως, των περισσότερων αυτών φαγητών είναι πάνω από το 50% των θερμίδων τους, ενώ είναι χαμηλά σε σίδηρο, ασβέστιο, ριβοφλαβίνη, βιταμίνη A, φυλικό οξύ και βιταμίνη C. Παρόλα τα αρνητικά τους στοιχεία τα ταχυφαγεία μπορούν να συμμετέχουν στα θρεπτικά συστατικά της δίαιτας, αλλά δεν μπορούν να καλύπτουν όλες τις διαιτητικές ανάγκες των εφήβων. Όταν αυτά δεν αποτελούν συχνά γεύματα, αλλά καταναλώνονται με κρίση και αποτελούν μέρος μιας καλά-ισορροπημένης δίαιτας δεν έχουν μεγάλο αντίκτυπο στη διατροφή των εφήβων. Τα προβλήματα προκύπτουν όταν αυτά αποτελούν την κύρια πηγή ενεργειακής πρόσληψης και καταναλώνονται καθημερινά. Οι έφηβοι που καταναλώνουν καθημερινά έτοιμο φαγητό πρέπει να έχουν ποικιλία στη τροφή τους και να προσέχουν τα θρεπτικά συστατικά των άλλων γευμάτων τους. Για παράδειγμα ένα γεύμα που αποτελείται από hamburgers, μίλκσέικ σοκολάτας και τηγανητές πατάτες παρέχει θρεπτικά συστατικά και 820 θερμίδες που δεν είναι πάρα πολλές σε σχέση με το σύνολο των ενεργειακών τους αναγκών. Το πρωινό τους όμως, και το βραδινό τους πρέπει να περιλαμβάνει φρούτα και λαχανικά για πρόσληψη βιταμίνης A και C, φυλικού οξέος και διαιτητικών ινών και ψαχνό κρέας για σίδηρο και ψευδάργυρο. Τα συμπτώματα από την καθημερινή κατανάλωση έτοιμου φαγητού δε φαίνονται αμέσως αλλά αργότερα στην ενήλικη ζωή τους (23). Η τεχνολογία επίσης δημιούργησε φθηνά λάδια και λίπη έτσι ώστε να είναι διαθέσιμα για όλους, με συνέπεια την αύξηση της κατανάλωσης του λίπους σε όλα τα έθνη. Ακόμη σε περιοχές που η αστικοποίηση είναι μεγάλη τα snacks και τα fast-food μπαίνουν στην αγορά με γρήγορους ρυθμούς για να προλάβουν τη ζήτηση των

προϊόντων που γίνονται γνωστά μέσω της τηλεόρασης. Οι διαφημίσεις των αναψυκτικών και των χυμών είναι εκεί για να προσελκύσουν τους καταναλωτές να ικανοποιήσουν το αίσθημα της δίψας τους με «μοντέρνο» τρόπο. Αν πάρουμε υπόψη μας ότι όταν οι έφηβοι επιλέγουν για τον εαυτό τους τρόφιμα αυτά είναι συνήθως υψηλά σε ενεργειακή πυκνότητα και δημοφιλή προϊόντα, τότε είναι φαίνεται καθαρά γιατί οι προσπάθειες της αγοράς έχουν επηρεάσει τις διατροφικές συνήθειες πολλών εφήβων (12). 1.1.2.5. ΠΑΧΥΣΑΡΚΙΑ ΚΑΙ ΔΙΑΙΤΕΣ Όλα τα παραπάνω συμβάλλουν στην αύξηση της παχυσαρκίας των εφήβων. Συγκεκριμένα η έρευνα Growth and Health (Ανάπτυξη και Υγεία) του NHLBI (National Heart, Lung and Blood Institute) καθόρισε τέσσερις παράγοντες που σχετίζονται με την εμφάνιση της παχυσαρκίας στους εφήβους. Αυτοί είναι το ποσοστό της ενέργειας που παίρνουν από λίπος, η καθιστική ζωή και ο αριθμός των ωρών που παρακολουθούν τηλεόραση και το ιστορικό παχυσαρκίας στην οικογένεια (3). Πολλοί από τους παράγοντες που επηρεάζουν τις διατροφικές συνήθειες επηρεάζουν και στην εμφάνιση της παχυσαρκίας. Τις τελευταίες δεκαετίες όλοι έχουμε γίνει μάρτυρές μιας μεγάλης αύξησης των υπέρβαρων και παχύσαρκων παιδιών (17). Ένας στους πέντε περίπου εφήβους είναι υπέρβαροι. Οι απόψεις, όμως, της κοινωνίας, η οποία κατακρίνει και στιγματίζει τους υπέρβαρους, δυσχεραίνει την κατάσταση όχι μόνο με το να τους «επιβάλλει» να είναι λεπτοί αλλά και με το να τους κάνει να ενδιαφέρονται για την εξωτερική τους εμφάνιση πολύ περισσότερο από όσο θα έπρεπε (14). Οι πιέσεις τις κοινωνίας οδηγούν πολλά κορίτσια και γυναίκες να κάνουν δίαιτες (20). Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι ακόμη και παιδιά της ηλικίας των 9 χρόνων είναι δυσαρεστημένα με το βάρος τους, αν και αυτό είναι κανονικό (17) και κατά κανόνα οι νορμοβαρείς έφηβοι είναι αυτοί που προσπαθούν να χάσουν κιλά (20, 23). Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να περιορίζουν πολύ την ενεργειακή τους πρόληψη έτσι ώστε να χάσουν ή να διατηρήσουν το βάρος τους (17). Όπως είδαμε και παραπάνω η εξωτερική εμφάνιση παίζει σημαντικό ρόλο στις διατροφικές συνήθειες των εφήβων (24). Ο φόβος των νέων να μην παχύνουν οδηγεί, όπως έδειξε μια έρευνα, στο 90% των εφήβων να θέλει να χάσει βάρος μόνο για να βελτιώσει την εξωτερική του εμφάνιση (14). Αποτέλεσμα αυτού είναι να ακολουθούν αυστηρές, γνωστές όμως και φημισμένες δίαιτες (9, 14) που κάθε άλλο