ΕΞΑΠΛΩΣΗ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΠΛΗΘΥΣΜΩΝ ΤΟΥ ΓΕΝΟΥΣ FRAXINUS (OLEACEAE) ΣΤΟ Β. ΕΒΡΟ

ΕΞΑΠΛΩΣΗ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΠΛΗΘΥΣΜΩΝ ΤΟΥ ΓΕΝΟΥΣ FRAXINUS (OLEACEAE) ΣΤΟ Β. ΕΒΡΟ Αθανάσιος Παπαδόπουλος 1, Σεραφείμ Χατζησκάκης 1, Αριστοτέλης Χ. Παπαγεωργίου 1, Ιωάννης Τσιριπίδης 2 1. Τμήμα Δασολογίας & Διαχείρισης Περιβάλλοντος & Φυσικών Πόρων, Δ.Π.Θ., 68200 Ορεστιάδα, apapage@fmenr.duth.gr 2. Τμήμα Βιολογίας, Σχολή Θετικών Επιστημών, Α.Π.Θ., 54006, Θεσσαλονίκη, tsiripid@bio.auth.gr ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η εργασία αυτή έχει σκοπό να περιγράψει τη γεωγραφική εξάπλωση και την πληθυσμιακή κατάσταση των ειδών του γένους Fraxinus στην περιοχή του Βορείου Έβρου, στα όρια του Δασαρχείου Διδυμοτείχου. Τα είδη που καταγράφηκαν είναι τα Fraxinus ornus L., Fraxinus angustifolia ssp. oxycarpa (Willd.) Franco & Rocha Afonso και Fraxinus pallisae Wilmot. Τα τελευταία χρόνια η εξάπλωση των ειδών αυτών έχει περιοριστεί σε σημαντικό βαθμό, παρουσιάζοντας ταυτόχρονα προβληματική αναγέννηση. Το αποτέλεσμα είναι να αντιπροσωπεύονται σήμερα από μικρούς κατακερματισμένους πληθυσμούς ή μεμονωμένα άτομα, ανάμεσα σε καλλιέργειες, δρόμους και σε παραποτάμιες περιοχές. Η εξάπλωση και η δημογραφική κατάσταση των taxa του γένους Fraxinus οδηγεί σε συμπεράσματα και προτάσεις για τη λήψη μέτρων προστασίας των γενετικών του πόρων. Λέξεις κλειδιά: Fraxinus, γεωγραφική εξάπλωση, πληθυσμιακή κατάσταση, προστασία γενετικών πόρων 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το γένος Fraxinus ανήκει στην οικογένεια Oleaceae. Στην Ελλάδα έχουν καταγραφεί τα εξής τέσσερα είδη (Αθανασιάδης, 1986): F. Excelsior, Fraxinus ornus L., Fraxinus angustifolia ssp. oxycarpa (Willd.) Franco & Rocha Afonso και Fraxinus pallisae Wilmot. Παρά το γεγονός ότι το γένος Fraxinus παράγει πολύτιμο ξύλο, δεν έχει γίνει συστηματική καταγραφή της γεωγραφικής του εξάπλωσης στην Ελλάδα, ενώ στη βιβλιογραφία δεν υπάρχουν στοιχεία για την παρουσία του στο Β. Έβρο. Σκοπός της εργασίας είναι η καταγραφή των ειδών του γένους Fraxinus στο Β.Έβρο, στα όρια του Δασαρχείου Διδυμοτείχου, η αξιολόγηση της πληθυσμιακής τους κατάστασης και η πρόταση μέτρων για την προστασία των γενετικών του πόρων. 2. ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ Η διαδικασία καταγραφής πληθυσμών του γένους Fraxinus ξεκίνησε με αναζήτηση στοιχείων στην εγχώρια και διεθνή βιβλιογραφία. Παρόλο που υπάρχουν καταγραφές του φράξου σε παγκόσμιο επίπεδο, και σε άλλες περιοχές της Ελλάδας, στο Β. Έβρο δεν υπήρξε καμία αναζήτηση του είδους. Το επόμενο βήμα ήταν η συλλογή πληροφοριών από τα δασαρχεία και τα φυτώρια και από συνεντεύξεις από κατοίκους της περιοχής. Στα δασαρχεία και πάλι δεν καταφέραμε να εντοπίσουμε κάποια γραπτά στοιχεία σχετικά με το θέμα, αλλά συλλέξαμε πληροφορίες από τους εργαζομένους σχετικά με περιοχές στις οποίες έχουν παρατηρήσει δέντρα φράξου. Ακόμη προμηθευτήκαμε λεπτομερείς χάρτες της περιοχής, όπου αναγράφονταν όλα τα ρέματα. Γνωρίζοντας τις προτιμήσεις του είδους και τα τυπικά περιβάλλοντα εξάπλωσής του, ξεκινήσαμε την προσπάθεια καταγραφής του, καθώς και των πιέσεων και των συνθηκών που επικρατούν. Πολύ σημαντικές πληροφορίες σχετικά με την εξάπλωση του φράξου στο παρελθόν, τις χρήσεις, αλλά και την αντιμετώπισή του από τον άνθρωπο λάβαμε από συνεντεύξεις κατοίκων. Από αυτούς πήραμε επίσης σημαντικότατες πληροφορίες για άλλες περιοχές στις οποίες υπάρχει το είδος. Οι τοποθεσίες οι οποίες ερευνήθηκαν ήταν εκείνες στα όρια του Δασαρχείου Διδυμοτείχου στις οποίες, εξαιτίας των περιβαλλοντικών συνθηκών, υπήρχε πιθανότητα εμφάνισης του είδους, αλλά και εκείνες για

τις οποίες υπήρχαν πληροφορίες σχετικά με την ύπαρξή του. Οι περιοχές οι οποίες επισκεφθήκαμε παρουσιάζονται στον παρακάτω πίνακα. Πίνακας 2.1 Περιοχές καταγραφής Α/Α Ονομασία περιοχής 1 Κόμβος Θηρέας, ρ. Μάννα 2 Λαγός, Γουρουνόρεμα 3 Καρωτή - Ελληνοχώρι, ρ. Πλάτανος 4 Μάνη, ρ. Παπαδιάς 5 Αμπελάκια - Παταγή, ρ. Κήπος 6 Βάλτος, ρ. Δάσος 7 Χανδράς, ρ. Κερασιά 8 Κουφόβουνο - Κυανή, ρ. Καζαντζή 9 Κουφόβουνο - Κυανή, ρ. Καζαντζή 10 Ασβεστάδες 11 Μαυροκκλήσι 12 ρ. Μότσαλης 13 Κόκκαλο 14 Παλιούρι 15 Πολιά - Αλεποχώρι 16 Αλεποχώρι 17 Λάδη 18 Στέρνα, ρ. Μάννα Στα δελτία καταγραφής συμπεριλήφθηκαν εκείνα τα στοιχεία τα οποία θεωρήσαμε ότι θα βοηθήσουν στην αξιολόγηση της πληθυσμιακής κατάστασης του φράξου στο Β. Έβρο καθώς επίσης και εκείνα που θα συμβάλουν μελλοντικά στην προστασία και βελτίωσή του. Ιδιαίτερα σημαντικό στοιχείο στην αξιολόγηση της πληθυσμιακής κατάστασης του φράξου είναι η γνώση της βλάστησης και η ικανότητα του είδους να την ανταγωνιστεί, καθώς και τα ποσοστά συμμετοχής του κάθε είδους στη συγκρότηση των πληθυσμών του γένους Fraxinus. Ακόμη αξιολογήσαμε τις ανθρώπινες δραστηριότητες στις θέσεις αυτές και σημειώσαμε ορισμένες παρατηρήσεις σε σχέση με την ευρωστία, την εμφάνιση και τους κινδύνους που απειλούν το φράξο. Συγκεντρωτικά οι παράγοντες που συμπεριλήφθηκαν στα δελτία καταγραφής είναι: Α/Α Ημερομηνία καταγραφής Ονομασία περιοχής Συντεταγμένες Κυρίαρχο είδος Άλλα είδη Ανθρώπινες δραστηριότητες Ποσοστό F. ornus Ποσοστό F. excelsior Ποσοστό F. angustifolia Παρατηρήσεις

3. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Από τα στοιχεία που συλλέχθηκαν κατά την καταγραφή του γένους Fraxinus στην περιοχή του Β. Έβρου, διαπιστώθηκε ότι η παρουσία του είναι σποραδική. Τα δέντρα δεν εμφανίζονται σε μορφή συστάδων, παρά μόνο σε μικρές ομάδες ή ως μεμονωμένα άτομα. Τα άτομα φράξου εμφανίζονται σε μείξη με άλλα είδη τα οποία δεν καταφέρνουν να ανταγωνιστούν. Στο γεγονός αυτό πολύ σημαντικό ρόλο παίζει τόσο η φυσιολογία και οι απαιτήσεις του, σε συνδυασμό με τις απαιτήσεις των άλλων ειδών, όσο και η επέμβαση του ανθρώπου. Οι φράξοι εμφανίζουν χαρακτηριστικά πολύ επιθυμητά για τον άνθρωπο. Έχουν ξύλο ανθεκτικό, οι κορμοί των δέντρων είναι συνήθως ευθυτενείς (Αραμπατζής, 2001), ενώ δεν παραβλέπεται και η συμβολή του φράξου στην εκτροφή κυρίως πουλερικών, με τις φαρμακευτικές ιδιότητες που παρουσιάζει. (Τρομπούκης, προσωπική επικοινωνία 2004) Όλα τα παραπάνω οδήγησαν σε μία ληστρική αντιμετώπισή του. Οι κάτοικοι των περιοχών αυτών, χρησιμοποίησαν εντατικά τα μεγαλύτερα και με καλύτερο φαινότυπο άτομα, ενώ δημιούργησαν και τρομερά προβλήματα στην αναγέννηση (Μητρούδης, προσωπική επικοινωνία 2004). Η χρήση αυτή και η άγνοια των κατοίκων σχετικά με θέματα προστασίας του φράξου οδήγησαν στον αφανισμό πληθυσμών φράξου και στην υποβάθμιση των ομάδων που απέμειναν. Χαρακτηριστικά αναφέρουμε πως κατά μήκος του ποταμού Άρδα, οι φράξοι εμφανίζονται μόνο σε περιοχές που δεν υπάρχει έντονη αγροτική δραστηριότητα. Στις περιοχές «Καστανιές» και «Ρίζια», όπου πραγματοποιήθηκε παλαιότερα ευθυγράμμιση της κοίτης του ποταμού και μεγάλες παρόχθιες εκτάσεις μετατράπηκαν σε λευκώνες, χάθηκαν πολλά άτομα του γένους Fraxinus. Αντίθετα, ελάχιστα δυτικότερα, σε περιοχές όπου οι επεμβάσεις και η αγροτική δραστηριότητα δεν είναι τόσο έντονες, υπάρχει μια αρκετά σημαντική παρουσία F. angustifolia και F. ornus. Παρόμοια είναι και η κατάσταση στις όχθες του Ερυθροποτάμου, όπου με την ευθυγράμμιση της κοίτης που πραγματοποιήθηκε πρόσφατα χάθηκε σημαντικός αριθμός φράξων (Τρομπούκης, προσωπική επικοινωνία 2004). Πίνακας 3.1 Αποτελέσματα καταγραφής Αριθμός καταγραφής Σπερμοφυής αναγέννηση Πρεμνοφυής αναγέννηση Χωρίς αναγέννηση Ασθένειες Ευθυτένεια, παραγωγή σπόρων,καλή ζωτικότητα 1 ναι 2 ναι 3 ναι 4 ναι 5 ναι 6 ναι ναι 7 ναι 8 ναι ναι 9 ναι 10 ναι 11 ναι 12 ναι ναι ναι 13 ναι ναι ναι 14 ναι ναι 15 ναι ναι ναι 16 ναι ναι ναι 17 ναι 18 ναι ναι ναι ναι

Όλη αυτή η δραστηριότητα έχει ως συνέπεια τον αποδεκατισμό των πληθυσμών των φράξων και δραστική μείωση της πιθανότητας φυσικής επαναφοράς του σε ικανοποιητικά επίπεδα. Η υλοτομία των αναπαραγωγικά ώριμων ατόμων έχει ως συνέπεια τη μείωση της γενετικής ποικιλότητας (Πανέτσος, 1986). Με τον τρόπο αυτό δημιουργούνται πολύ μικρές απομονωμένες ομάδες φράξων. Το γεγονός αυτό ενισχύει την πιθανότητα αυτογονιμοποίησης και ομομειξίας, η οποία σε συνδυασμό με τη μειωμένη ροή γονιδίων, αφού τα άτομα είναι αρκετά απομακρυσμένα, εντείνει το πρόβλημα. Υπόμνημα: Fraxinus angustifolia Fraxinus ornus Χάρτης 1: Θέσεις ειδών φράξου στο Β. Έβρο Ακόμη όμως και όταν ο φράξος καταφέρνει να αναγεννηθεί, αντιμετωπίζει σημαντικά προβλήματα, μια και, όπως προαναφέραμε, τα νεαρά άτομα χρησιμοποιούνται πολύ συχνά από τους κατοίκους της

περιοχής. Ένα πρόβλημα που παρατηρήσαμε είναι ότι η αναγέννηση στο μεγαλύτερο ποσοστό της προέρχεται από πρεμνοβλαστήματα. Σε ορισμένες περιοχές υπάρχει συνδυασμένη (με πρεμνοβλαστήματα και με σπόρους) αναγέννηση. Σε αυτή την περίπτωση παρατηρήθηκαν καλύτεροι φαινότυποι και μεγαλύτερη ευρωστία σε σχέση με τις περιπτώσεις εκείνες στις οποίες η αναγέννηση γίνεται πρεμνοφυώς, όπως φαίνεται και στον πίνακα 3.1. Η έλλειψη προστασίας του φράξου από τις δασικές αρχές εντείνει ακόμη περισσότερο το πρόβλημα της επιβίωσης και επαρκούς αναπαραγωγής δέντρου αυτού. Η μικρή παρουσία του είδους δεν επιτρέπει τη διαχείρισή του, αφού δεν έχει καν καταγραφεί επίσημα. Ακόμη δεν υπάρχει κάποια στρατηγική προστασίας έστω και με τη μορφή απαγόρευσης υλοτομίας του ή με τη μορφή εκστρατείας ενημέρωσης του κοινού σχετικά με το είδος, τους κινδύνους που διατρέχει και τα πλεονεκτήματα μιας προσεκτικής προστατευτικής αειφορικής διαχείρισής του. Αν συνεχιστεί η σημερινή αντιμετώπισή του το αποτέλεσμα θα είναι η εξαφάνιση των πληθυσμών του φράξου., με απρόβλεπτες συνέπειες. Η έλλειψη αναγέννησης και η συνεχής μείωση της γενετικής ποικιλότητας συνθέτουν ένα απαισιόδοξο μέλλον. Αν λάβουμε υπόψη μας ότι ο φράξος συμμετέχει στα οικοσυστήματα της περιοχής, η απώλειά του θα προκαλέσει διαταραχές στη δομή τους με απρόβλεπτες οικολογικές συνέπειες. 4. ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Το κυριότερο πρόβλημα που αντιμετωπίζει ο φράξος στην περιοχή του Β. Έβρου είναι η συνεχής μείωση των πληθυσμών του και η ελλιπής ικανότητα αναγέννησής του. Η προστασία του φράξου θα πρέπει να είναι μία σύνθετη διαδικασία, που θα περιλαμβάνει μία δέσμη μέτρων δυναμικής διαχείρισης με εξελικτική προοπτική, η οποία θα συνδυάζει μέτρα in situ και ex situ προστασίας (Ματζίρης, 1999). Η προστασία των υπαρχόντων πληθυσμών, της αναγέννησής τους, και της γενετικής τους ποικιλότητας είναι απαραίτητη. Ο πιο βραχυπρόθεσμος στόχος είναι η εξασφάλιση των συνθηκών εκείνων που δε θα επιτρέψουν μια περαιτέρω υποβάθμιση και απώλεια αναπαραγωγικού υλικού. Ο στόχος αυτός μπορεί να επιτευχθεί με απαγορεύσεις υλοτομίας από την αρμόδια δασική αρχή, τουλάχιστον σε συγκεκριμένες επιλεγμένες περιπτώσεις. Δέντρα του γένους Fraxinus θα πρέπει να μην αντιμετωπίζονται πλέον ως παράσιτα στις υλοτομίες γιατί έχουν πολύ σημαντικά πλεονεκτήματα και η αειφορική τους διαχείριση μπορεί να αποφέρει σημαντικά κέρδη. Οι απαγορεύσεις και οι κυρώσεις σε περίπτωση παράβασης όμως δεν αρκούν για να προστατεύσουν το φράξο. Απαραίτητη κρίνεται η ενημέρωση των τοπικών πληθυσμών για την κατάσταση του γένους, τις συνέπειες της πιθανής εξαφάνισής του, τη μεγάλη οικονομική και τεχνική αξία της ξυλείας του, καθώς και για τα οικονομικά οφέλη που μπορεί να επιφέρει μελλοντικά η αειφορική διαχείρισή του. Αφού εξασφαλιστεί η διατήρηση της υπάρχουσας κατάστασης και αποφυγή περαιτέρω υποβάθμισης, θα πρέπει να ακολουθήσει μία συστηματική μελέτη του γένους αυτού και της γενετικής του ποικιλότητας. Σημαντικό ρόλο στην προστασία γενετικών πόρων διαδραματίζει η γνώση της αναπαραγωγικής βιολογίας. Απαραίτητες πληροφορίες που πρέπει να συγκεντρωθούν είναι τα γένη των ανθέων, οι χρόνοι άνθισης, η ύπαρξη αυτοασυμβατότητας, η κίνηση της γύρης καθώς και τα εμπόδια που πιθανόν υπάρχουν στην κίνηση της γύρης μέσα και ανάμεσα στις συστάδες. Σημαντικές πληροφορίες θα μπορούσαν να προκύψουν από τη μελέτη για την ύπαρξη γενετικής απομόνωσης, αυτογονιμοποίησης και αξιολόγησης της ποικιλότητας με τη χρήση γονιδιακών δεικτών. Όλες οι παραπάνω πληροφορίες σε συνδυασμό με τις παρατηρήσεις που έγιναν στο πεδίο μελέτης, θα δώσουν την εξήγηση για τη μειωμένη παρουσία του φράξου στην περιοχή. Μία ολοκληρωμένη γνώση της υπάρχουσας κατάστασης οδηγεί στην ανακάλυψη των αιτίων και στη διατύπωση ρεαλιστικών και αποτελεσματικών μέτρων προστασίας και διαχείρισης (Gaston και Spicer, 2002). Η προστασία του φράξου δε μπορεί να γίνει μόνο με in situ μέτρα αλλά χρειάζονται και ex situ μέθοδοι (Pliura, 2003). Σημαντικό μέρος αυτών των ενεργειών αποτελεί η συλλογή σπόρων ή μοσχευμάτων και η παραγωγή φυτευτικού υλικού για φυτεύσεις με στόχο την αναδάσωση ή την ενίσχυση της, προβληματικής στην περιοχή, αναγέννησης. Η διαδικασία περιλαμβάνει δύο σκέλη: την παραγωγή φυταρίων και την παραγωγή σπόρων. Και στις δύο περιπτώσεις πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή στις περιοχές προέλευσης του υλικού, οι οποίες πρέπει να παρουσιάζουν όμοιες συνθήκες με αυτές στις οποίες τελικά θα χρησιμοποιηθούν οι σπόροι και τα φυτάρια. Η αναζήτηση των περιοχών μπορεί να ξεκινήσει αρχικά από το Β. Έβρο. Είναι πιθανό η ποικιλότητα που υπάρχει να είναι αρκετή ώστε να

προσφέρει μεγαλύτερη προσαρμοστικότητα στις διαρκώς μεταβαλλόμενες συνθήκες, αλλά και ένα ικανοποιητικό υλικό για βελτίωση. Αν κριθεί απαραίτητο, για εξασφάλιση όσο το δυνατό μεγαλύτερης ποικιλότητας, θα ήταν προτιμότερο να αναζητηθεί υλικό και από άλλες περιοχές της χώρας. Σημαντική συμβολή σε αυτή τη διαδικασία μπορεί να προσφέρει η γνώση και τα στοιχεία που έχουν συγκεντρωθεί στα πλαίσια του διεθνούς προγράμματος Fraxigen (Fraxigen, 2002). Για την παραγωγή φυταρίων μπορούν να χρησιμοποιηθούν τα δασικά φυτώρια που υπάρχουν στην περιοχή της Νέας Βύσσας, του Δερείου (ευθύνη Δασαρχείου Διδυμοτείχου) και στη Δαδιά (ευθύνη Δασαρχείου Σουφλίου). Σημαντική βοήθεια μπορούν να προσφέρουν με την εμπειρία τους οι εργαζόμενοι στα φυτώρια. Μακροπρόθεσμα μπορούν να ιδρυθούν και σποροπαραγωγές φυτείες οι οποίες θα αυξήσουν τα περιθώρια διαχείρισης του Φράξου. Η γενετική ποικιλότητα του υλικού μπορεί να αξιοποιηθεί σε προγράμματα βελτίωσης του φράξου. Πρόκειται για ένα είδος με τεράστιο εμπορικό ενδιαφέρον και οικονομικά σημαντικές δυνατότητες και η παραγωγή βελτιωμένων ατόμων μπορεί να συντελέσει στην δημιουργία φυτειών για εμπορική εκμετάλλευση. Με τον τρόπο αυτό λειτουργούν από κοινού προγράμματα προστασίας και βελτίωσης μειώνοντας με τον τρόπο αυτό το κόστος των ex situ πρακτικών και πιθανόν αποτελώντας ένα τρόπο χρηματοδότησης των προγραμμάτων προστασίας. Το φυτευτικό υλικό που θα παραχθεί μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την ενίσχυση της αναγέννησης στις προβληματικές περιοχές. Με τον τρόπο αυτό θα συμπληρωθεί το κενό της αναγέννησης και θα δοθεί νέα δυναμική στο γένος με την ενίσχυση της εγγενούς αναπαραγωγής του. Το μεγαλύτερο κέρδος θα προέλθει από την εξασφάλιση της ποικιλότητας, της προσαρμοστικότητας και τελικά της επιβίωσης κάτω από τις διαρκώς μεταβαλλόμενες περιβαλλοντικές συνθήκες. Ακόμη έχουν καταγραφεί πληροφορίες σχετικές με την ύπαρξη του γένους Fraxinus σε περιοχές στις οποίες σήμερα δεν εμφανίζεται. Σε αυτές τις περιοχές μπορεί να γίνει εγκατάστασή του ώστε να βελτιωθεί η πληθυσμιακή του κατάσταση. Όπως προαναφέρθηκε, ένα σημαντικό μέρος των εξόδων ενός προγράμματος προστασίας και βελτίωσης μπορεί να καλυφθεί από την εμπορική προώθηση του είδους. Αυτή η τακτική μπορεί να εφαρμοσθεί και στην περίπτωση του φράξου ο οποίος μπορεί να χρησιμοποιηθεί τόσο για την παραγωγή ξυλείας καλής ποιότητας και υψηλής αξίας, όσο και ως καλλωπιστικό φυτό, αφού διακρίνεται για την εμφάνισή του και την ικανότητα σκίασης που προσφέρει (Brickell, 1998). Συναντάται συχνά σε αυλές οικιών και σε δρόμους πόλεων αφού επιπρόσθετα είναι ανθεκτικός στη ρύπανση (Αραμπατζής, 2001). Χαρακτηριστικό των δυνατοτήτων του είναι ότι συμπεριλαμβάνεται στους κανονισμούς της Ε.Ε. για τη δάσωση οριακών γεωργικών εκτάσεων (Μπίκος προσωπική επικοινωνία 2004), εξασφαλίζοντας σημαντικές επιδοτήσεις και ικανοποιητική κάρπωση σε όσους το επιλέξουν για εγκατάσταση στους αγρούς τους. Όλα αυτά τα πλεονεκτήματα και οι χρήσεις του πρέπει να γίνουν γνωστές, έτσι ώστε να αποκτήσει τη θέση που αρμόζει στις δυνατότητές του στη συνείδηση των πολιτών και να κατανοήσουν την ανάγκη προστασίας του, συμβάλλοντας και εκείνοι στο εγχείρημα αυτό. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αθανασιάδης, Ν. (1986), Δασική Βοτανική (Δέντρα και θάμνοι των δασών της Ελλάδος) Μέρος ΙΙ. Εκδόσεις Γιαχούδη Γιαπούλη, Θεσσαλονίκη. Αραμπατζής, Θ. (2001), Θάμνοι και δέντρα στην Ελλάδα Τόμος ΙΙ. Οικολογική Κίνηση Δράμας & Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Καβάλας, Δράμα. Brickell, C. (1998). A Z Encyclopedia of garden plants. Kindersley Limited, London. Fraxigen, (2002). Ο φράξος για το μέλλον προσδιορισμός των Ευρωπαϊκών πληθυσμών του φράξου για προστασία και αναγέννηση. Fraxigen, Θεσσαλονίκη. Gaston, Κ. & Spicer, J., (2002). Βιοποικιλότητα, μια εισαγωγή. University Studio Press, Θεσσαλονίκη. Ματζίρης, Δ., (1999). Προστασία δασικών γενετικών πόρων, Λέσβος 24 26 Σεπτεμβρίου 1999, Διεθνές συνέδριο: Προστατευόμενες φυσικές περιοχές και περιβαλλοντική εκπαίδευση.

Πανέτσος, Π., (1986). Γενετική βελτίωση δασοπονικών ειδών., Εκδόσεις Γιαχούδη Γιαπούλη, Θεσσαλονίκη. Pliura, A. (2003). Ash (Fraxinus spp.) Genetic Resources Conservation [on line]. International Plant Genetic Resources Institute: http://www.ipgri.c.gior.org/networks/euforgen/networks/noble_hardwoods/ strategies/fraxinus spp.