2Θ1.21 Θεωριες αποδομησης του χωρου και του φυλου 2013-2014 Βάνα Τεντοκάλη Δρ Αρχιτεκτονικης Καθηγητρια Αριστοτελειο Πανεπιστημιο Θεσσαλονικης Θανάσης Μουτσόπουλος (επισκεπτης διδασκων) Δρ Αρχιτεκτονικης Αναπληρωτής Καθηγητής Πολυτεχνείο Κρήτης Eπισκέπτης διδάσκων
3 η Παρουσιαση (20.3.2014) Μετα-δομισμός ή μετα-στρουκτουραλισμος (Post structuralism) Θεωριες αποδόμησης Μετα-αποικιακες θεωριες ή σπουδες (Post-colonialist theories or studies) Σπουδες των υποτελων (Subaltern Studies) E. Said (1935-2003) G. Spivak
Μετα-δομισμός ή μετα-στρουκτουραλισμος (Post structuralism) Θεωριες αποδόμησης Μετα-αποικιακες θεωριες ή σπουδες (Post-colonialist theories or studies) Σπουδες των υποτελων (Subaltern Studies) E. Said (1935-2003) G. Spivak
Edward Said (1935-2003) Η αναπαρασταση του διανοουμενου: (1940) Ο Said με την αδελφη του
Edward Said (1935-2003) Ενας από τους πιο σημαντικους κριτικους λογοτεχνιας και πολιτισμου, Φιλοσοφος, ιδρυτης της κριτικης θεωριας των Μετα-αποικιακων σπουδων, μουσικοκριτικος και υπερασπιστης των παλαιστινιακων δικαιωματων. Αραβας αλλα χριστιανος Παλαιστινιος αλλα με αμερικανικο διαβαατηριο με αραβικο επιθετο αλλα βρετανικο ονομα γεννηθηκε στην Ιερουσαλημ αλλά εζησε τα παιδικα του χρονια στο Καιρο και στον Λιβανο και ως ενηλικας στις ΗΠΑ.
Το πιο σημαντικο εργο του Said είναι ο: Οριενταλισμος (= Ανατολισμος = = Orientalism) Said Ed. (1979) Orientalism. NY NY: Vintage Books.
The Turkish bath by Jean Auguste Dominique Ingres, 1862
Στο εργο του Orientalism, ο Said υποστηριζει ότι: «Υπαρχει μια μακραιωνη παραδοση προκαταληψης, που προερχεται από την Κεντρικη Ευρωπη, η οποια ταυτίζεται με τη «Δυση», εναντιον των χωρων και πολιτισμων της Ασιας κυριως, αλλα και της Αφρικης. Συμφωνα μ αυτη την προκαταληψη, ολες οι χωρες και οι πολιτισμοι των παραπανω περιοχων, παρολες τις μεταξυ τους τεραστιες διαφορες (αραβικος, κινεζικος, ινδικος πολιτισμος) εντελως ισοπεδωτικα, σχηματικα και αυθαιρετα με έναν πολωτικο τροπο αναπαριστανται και ονομαζονται «Ανατολη». Χαρακτηριστικα αυτης της μειονεκτικης θεσης που κατεχει η «Ανατολη» είναι μια σειρα στερεοτυπα: η ραθυμια, τεμπελια η ελλειψη ευθυτητας η ελλειψη ορθολογισμου, κτλ.
Η «Δυση» και η «Ανατολη» αποτελουν τους δυο πολους της αντιθεσης «Δυση Ανατολη», κατά την οποία: ο ενας πολος, η «Δυση», αυτοπροσδιοριζεται ως κυριαρχος και εξ αυτής της θέσης του αντλει το δικαιωμα να προσδιοριζει τον άλλο ως «άλλο» πολο, «Ανατολη», και μάλιστα ως υποδεεστερο, που κατεχει τη μειονεκτικη θεση. εκπορευεται από την διπολικη σχέση «Εμεις» και «Αυτοι», με την οποια οι Ευρωπαιοι οριζουν: τον εαυτο τους, ως «Εμεις», δηλαδη η «Δυση» και τη διαφορα τους από «Αυτους», δηλαδη από την «Ανατολη».
Η διπολικη σχεση επομένως «Δυση Ανατολη» ή «Εμεις» και «Αυτοι», με την οποια οι Ευρωπαιοι οριζουν τον εαυτό τους και τους αλλους προερχεται από μια σταση της ευρωκεντρκης σκέψης και αποσκοπεί σε μια οπτικη, κατα την οποία: οι χωρες της «Ανατολης αναπαριστανται ως οπισθοδρομικες και μη ορθολογιστικες οι φωνες των ατομων της «Ανατολης», δηλαδη αυτων καθεαυτων των υποτελων, δεν συμπεριλαμβανονται στον κυριαρχο λογο της «Δυσης» η ευρωπαικη βοηθεια επιβαλλεται ως αναγκαια ωστε να καταστει η «Ανατολη» «μοντερνα» από ευρωπαικη αποψη.
Η διπολικη αυτή σχεση «Δυση Ανατολη» ή «Εμεις» και «Αυτοι», που προερχεται από την ευρωκεντρκη σκέψη, δεν είναι ουδετερη πολιτικα, διοτι: αποτέλεσε το θεμελιο της αποικιοκρατιας πριν από τον 19 ο αιώνα που εξελιχθηκε στον ιμπεριαλισμο μετά τον 19 ο αιώνα, προκειμενου κατά το δυνατον να: να μην συμπεριλαμβανει τις φωνες των ατομων της «Ανατολης», δηλαδη αυτων καθεαυτων των υποτελων. παραγει υπερασπιστικες δικαιολογιες για την κυριαρχια του «Αλλου» δια μεσου των μεσων επικοινωνιας της εποχης διαιωνιζει τις εννοιες της «διαφορας» και της «ξενοτητας» της «Ανατολης» δια μεσου των μεσων της μαζικης επικοινωνιας της εποχης και των μηχανισμων της αποικιοκρατιας. Μερικοι από αυτους ηταν η γεωγραφια και οι τέχνες.
Μηχανισμοι της αποικιοκρατιας Τον ρόλο των μηχανισμων της αποικιοκρατιας επαιξαν η γεωγραφια και οι τέχνες Γεωγραφια Οι Ευρωπαιοι «κατασκευασαν» μια φαντασιακη γεωγραφια, μια και: ειχαν δημιουργησει προσχηματισμενες εικονες των «αγριων» και «τερατωδων» τοπων, που βρισκονται περαν του οριζοντα του γνωστου κοσμου. ενισχυσαν τις αρχικες τους μυθολογιες όταν οι περιηγητες επεστρεφαν στην Ευρωπη με αναφορες για τους «αγριους» και «τερατωδεις» τοπους. Τέχνες (λογοτεχνία, ζωγραφικη) H ιδέα του Οριενταλισμου επαιξε έναν πολύ σημαντικο ρόλο στη λογοτεχνία του 18 ου και 19 ου αιώνα στην Ευρωπη. Αποτέλεσε τον σπινθηρα για τη δημιουργικη φαντασιωση των καλλιτεχνων, ρομαντικων λογοτεχνων, οι οποιοι τοποθετησαν τον μυθο τους στις μυστηριωδεις και μακρυνες χωρες της Τουρκιας, Ινδιας, της Μ.Ανατολης. Για παράδειγμα: Fr.R.Chateaubriand, G.Flaubert, E.M.Forster, και πολλοι αλλοι.
Μετα-αποικιακες θεωριες ή σπουδες (Post-colonialist theories or studies) Η Μετα-αποικιακη θεωρια μελετα την εξουσια και την συνεχιζομενη κυριαρχια που ασκουν οι τροποι σκέψης της «Δυσης» στη διανοητικη αναζητηση και γνωση. Η Μετα-αποικιακη κριτικη εστιαζει την προσοχη της στα ερωτηματα, που αφορουν τη συγκρότηση των ταυτοτητων της εθνικοτητας, της ταξης και του κοινωνικου φυλου, σε σχέση με τις γενικοτερες ιστοριες και πεπρωμενα μέσα από το πρισμα των Μετα-αποικιακων θεωριων.
Μετα-αποικιοκρατια: Η αποικιοκρατικη μητερα και οι υποτελεις της, δηλαδη τα παιδια της, οι εξαρτημενες αποικιες. (W.A. Bouguereau, 1883)
Βιβλιογραφια Said Ed. (1979) Orientalism. NY NY: Vintage Books. Said Ed. (1996) Οριενταλισμος. Αθηνα: Νεφελη. Said Ed. (1983) The world, the text and the critic. Cambridge MA: Harvard University Press. Said Ed. (2004) Ο κοσμος, το κείμενο και ο κριτικος. Αθηνα: Scripta. Said Ed. (1999) Out of place. A memoir. London: Granta Books. Said Ed. (2003) Χωρις πατριδα. Θεσσαλονίκη: Παρατηρητης. Said Ed. (1999) Ο Φρουντ και οι μη Ευρωπαιοι. Αθηνα: Αγρα.
Μετα-δομισμός ή μετα-στρουκτουραλισμος (Post structuralism) Θεωριες αποδόμησης Μετα-αποικιακες θεωριες ή σπουδες (Post-colonialist theories or studies) Σπουδες των υποτελων (Subaltern Studies) E. Said (1935-2003) G. Spivak
Gayatri Spivak «Δεν ειμαι αρκετα πολυμαθης για να εχω διεπιστημονικη οπτικη, αλλα ξερω να σπαζω κανονες» "I am not erudite enough to be interdisciplinary, but I can break rules Spivak Gayatri Chakravorty (1999) A Critique of Postcolonial Reason
Gayatri Spivak Η Gayatri Spivak είναι κριτικος λογοτεχνιας και θεωρητικος: της αποδομησης, των μετα-αποικιακων σπουδων (Postcolonialist Studies), των σπουδων των υποτελων (Subaltern Studies), των σπουδων φυλου (Gender Studies). του μαρξισμου Ως γυναικα του τριτου κοσμου σε μια προνομιακη θεση στην αμερικανικη ακαδημια, η Spivak ξεδιπλωνει το μεσα εξω. Σημειωτεον ότι είναι η πρωτη εγχρωμη καθηγητρια στο Columbia University στη διαρκεια της ιστοριας του, των 264 χρονων.
Η σχεση της Spivak με την αποδομηση Η Gayatri Spivak εχει εφαρμοσει την αποδομηστικη οπτικη στο θεωρητικο σωμα των πεδιων των μετα-αποικιακων σπουδων, των σπουδων των υποτελων, των σπουδων φυλου και της κριτικης λογοτεχνιας. Εχει μεταφρασει το γαλλικο κειμενο «De la grammatologie» του J.Derrida στο αγγλικο «Of grammatology». Δια μεσου της αποδομησης, η Spivak: Αναποδογυριζει τον ηγεμονικο λογο μεσα εξω. Ενδιαφερεται περισσοτερο για το πώς κατασκευαζεται η αληθεια και λιγοτερο για τον εντοπισμο του σφαλματος, διοτι υποστηριζει, ότι «η αποδομηση: δεν είναι η αποκαλυψη του λαθους, αλλα μονιμως και σταθερα η αναζητηση του πως κατασκευαζεται η αληθεια». μπορει να μιλα μονο για τη γλωσσα και τα πραγματα, που κριτικαρει..τα μονα πραγματα που πραγματικα κριτικαρει είναι τα πραγματα μεσα στα οποια εμπλεκεται (εξευτελιζεται) (mired) καποιος» (Selden et all 1997, 226).
Η σχεση της Spivak με τις Μετα-αποικιακες σπουδες (Post-colonialist Studies) Αντικειμενο μελετης της Spivak είναι οι αντιφατικοι και ασυντονιστοι παραγοντες που συνθετουν τις ταυτοτητες της εθνικοτητας, της ταξης και του κοινωνικου φυλου, σε σχέση με τις γενικοτερες ιστοριες και πεπρωμενα μέσα από το πρισμα των Μετα-αποικιακων θεωριων.
Η σχεση της Spivak με τις Σπουδες των Yποτελων (Subaltern Studies) Το κυριοτερο εργο της ισως είναι το: «Can the Subaltern Speak?» «Μπορουν να μιλησουν οι υποτελεις?»* * Spivak, Gayatri "Can the Subaltern Speak?, in Nelson C. and Grossberg L. (1988) Marxism and the Interpretation of Culture. Urbana: University of Illinois Press. in Sharp, J. (ed) (2008) Geographies of Postcolonialism. Thousand Oaks, CA :Sage. Spivak, Gayatri (2005) Scattered speculations on the subaltern and the popular, in Postcolonial Studies, 8:4, 475 486.
Σπουδες των υποτελων (Subaltern Studies) Αντικείμενο των Σπουδων των υποτελων είναι οι μελετες που αφορουν τις Μετά-αποικιακες και Μετά-ιμπεριαλιστικες κοινωνιες, με ιδιαίτερη έμφαση στην ιστορία τους από «κατω», δηλαδή στην ιστορία: των μαζων στη βάση της κοινωνιας και όχι της ελιτ στην κορυφη της. Στοχος των Σπουδων των υποτελων δεν είναι να δωσουν φωνη στους υποτελεις, αλλα να δημιουργησουν χωρο που θα επιτρεπει σ αυτους να μιλησουν.
Υποτελης δεν είναι μια λεξη: για τον καταπιεσμενο, για τον «άλλο», ο οποιος δεν εχει μεριδιο από την πιττα. είναι μια λεξη: που προερχεται από το εργο «Πολιτισμικη ηγεμονια» του Antonio Gramsci, στο οποιο περιγραφει την «ιστορια από τα κατω». σημαίνει τον ανδρα ή τη γυναικα ή την κοινωνικη ομαδα: που εχουν αποκλειστει από τις εγκαθιδρυμενες δομες της κοινωνιας για πολιτικη αντιπροσωπευση, από τα μεσα και μηχανισμους με τα οποια οι ανθρωποι εχουν φωνη. που δεν εχουν προσβαση στον πολιτισμικο ιμπεριαλισμο. που βρισκονται κοινωνικα, πολιτικα και γεωγραφικα εξω από τη δομη της ηγεμονικης εξουσιας της αποικιας και της αποικιοκρατικης μητροπολης.
Subalternity (=κατασταση υποτελειας) είναι μια θεση που αφορα την κατανοηση της εννοιας της ταξης, η οποια χαρακτηριζεται από τα παρακατω: Τι δεν είναι: δεν εχει ταυτοτητα δεν αφορα πολιτισμικη καταγωγη δεν μπορει να γενικευθει αναφορικα με: τον λογο του ηγεμονισμου και τις κοινωνικες γραμμες της κινητικοτητας, διοτι το να βρισκεται καποιος αλλού, δεν επιτρεπει τη διαμορφωση της αναγνωρισμενης βασης της δρασης. Τι είναι: αποτελεί όμως μια αισθηση συλλογικοτητας, οικονομικων και κοινωνικων σχεσεων ως μια βαση για δραση.
Η Spivac για τους «υποτελεις» αποκρουει τον Gilles Deleuze και Michel Foucault, οι οποιοι: περιοριζουν την αποκεντρωση του υποκειμενου στη θεση του υποκειμενου της Δυσης, το οποιο καθιστα προβληματικο το «άλλο», επειδη δεν ανηκει στη Δυση ως πραγματικο και αναγνωρισιμο. καθιστουν αδυνατο να διαπραγματευθουν και να συνομιλησουν με τους «υποτελεις» σε μια διαλογικη πρακτικη. προτεινει τις δυνατοτητες σκεψης που διατυπωνει ο Jacques Derrida: στο μετρο που ταιριαζουν στην κλασικα φιλοσοφικη ερμηνεια του υποκειμενου, περισσοτερο από την κοινωνικο-πολιτικη, πολιτισμικη ή ιστορικη ερμηνεια, η οποια θα μπορουσε να υποθεσει ότι το υποκειμενο είναι παντοτε ηδη το υποκειμενο της «Δυσης».
Στη διαδικασια «της επικοινωνιας του ομιλητη με τον ακροατη», η Spivak δινει εμφαση: «Oχι μονο στην πραξη της αποκρισης του ακροατη, αλλα στην ηθικη σταση του ομιλητη για τη δημιουργια χωρου στον λογο του αλλου, του ακροατη». Για την ηθικη ενικοτητα ( ethical singularity ), η Spivak υποστηριζει ότι: «Η ηθικη δεν είναι μονο ένα προβλημα γνωσης, αλλα μια προσκληση για σχεση».
Η σχεση της Spivak με τον Μαρξισμο «Ο τροπος παραγωγης της αφηγησης στον Μαρξ δεν είναι μια κυριαρχη αφηγηση, διοτι η ιδεα της ταξης δεν είναι μια ακλονητη ιδεα. Τα κειμενα του Μαρξ μπορουν να διαβαστουν και με αλλους τροπους εκτος από τους θεμελιωδεις παραδοσιακους τροπους. Μπορουν ισως να διαβαστουν ταυτοχρονα δια μεσου: του Derrida και της δικης της κατηγορηματικης αντιθεσης ως προς τον φιλελευθερο / ατομικο φεμινισμο και σεξισμο. Με τον τροπο αυτό προσφερεται μια σειρα ερωτηματων σχετικων με την καπιταλιστικη κυριαρχια και πατριαρχια, η οποια επεκτεινει την αποδομηση της θεσης του υποκειμενου των προνομιουχων διανοουμενων της Δυσης.
«Ιδεολογια είναι αυτό που μας βοηθαει να ζησουμε, επειδή αποτελεί τη φαντασιακη μας σχέση με την πραγματικότητα» (Spivak 2012)
Βιβλιογραφια Spivak, Gayatri (1988) "Can the Subaltern Speak?, in Nelson C. and Grossberg L. Marxism and the Interpretation of Culture. Urbana: University of Illinois Press. Spivak, Gayatri (2008) "Can the Subaltern Speak? in Sharp, J. (ed) Geographies of Postcolonialism. Thousand Oaks, CA : Sage. Spivak, Gayatri (1999) A Critique of Postcolonial Reason: Toward a History of the Vanishing Present. Cambridge MA: Harvard University Press. Spivak, Gayatri (2005) Scattered speculations on the subaltern and the popular, in Postcolonial Studies, 8:4, 475 486. Selden R., Widdowson P., Brooker P. (eds) (1997) A reader s guide to Contemporary Literary Theory. Hemel Heamstead: Prentice Hall.