ΚΡΙΤΙΚΗ ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α Κείµενο έρευνας Ιούνιος, 26
1. EΚΤΕΝΗΣ ΣΥΝΟΨΗ Σε έρευνα που έγινε σε ευρωπαϊκό επίπεδο σχετικά µε τη στάση των ευρωπαίων πολιτών σχετικά µε το περιβάλλον (European Commission, The attitudes of European citizens towards environment, 25), οι Έλληνες θεωρούν το περιβάλλον ένα από τους σηµαντικούς παράγοντες που καθορίζουν την ποιότητα της ζωής τους και επιθυµούν η περιβαλλοντική πολιτική να διεισδύσει σε όλους τους τοµείς δραστηριότητας. Σύµφωνα µε πρόσφατη έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Περιβάλλοντος για το «Περιβάλλον στην Ευρώπη» [1], η αξιολόγηση εννέα περιβαλλοντικών δεικτών έδωσε τα παρακάτω αποτελέσµατα: Πίνακας 1: Περιβαλλοντική απόδοση της Ελλάδας αέρια θερµοκηπίου κατανάλωση ενέργειας ΑΠΕ στον ηλεκτρισµό Όξινες ουσίες πρόδροµες ουσίες για το Όζον ζήτηση µεταφορικού έργου βιολογική καλλιέρ - γεια παραγωγή αστικών αποβλήτων χρήση νερού κατάσταση κατάσταση εξέλιξη κατάσταση κατάσταση εξέλιξη κατάσταση εξέλιξη κατάσταση εξέλιξη κατάσταση εξέλιξη εξέλιξη κατάσταση κατάσταση εξέλιξη κατάσταση εξέλιξη κατάσταση εξέλιξη εξέλιξη κατάσταση εξέλιξη εκποµπές/ άτοµο εκποµπές/αεπ εκποµπές Α.Σ. κατανάλωση/άτοµο κατανάλωση/αεπ κατανάλωση ποσοστό ΑΠΕ ποσοστό ΑΠΕ εκποµπές/ άτοµο εκποµπές Α.Σ. εκποµπές/ άτοµο εκποµπές εκποµπές Α.Σ. µετακινήσεις/ άτοµο µετακινήσεις/ ΑΕΠ µετακινήσεις ποσοστό ποσοστό στερεά απόβλητα στερεά απόβλητα στερεά απόβλητα Α.Σ. άντληση νερού άντληση νερού Υφιστάµενη κατάσταση ( 22/23) στο 25% των υψηλότερων τιµών του δείκτη στο µεσαίο 5% τιµών του δείκτη στο 25% των χαµηλότερων τιµών του δείκτη Εξέλιξη (1992-22/23) στο 25% των υψηλότερων τιµών του δείκτη στο µεσαίο 5% των τιµών του δείκτη στο 25% των χαµηλότερων τιµών του δείκτη Απόσταση από το στόχο (Α.Σ.) προς την επίτευξη του στόχου απόκλιση ±5% από το στόχο πολύ µακριά από το στόχο Για την κατανόηση του παραπάνω πίνακα αναφέρεται ότι για καθένα δείκτη (Αέρια θερµοκηπίου, Κατανάλωση ενέργειας, Όξινες ουσίες, Πρόδροµες ουσίες για την παραγωγή Όζοντος, Ζήτηση µεταφορικού φορτίου, Βιολογικές καλλιέργειες, Παραγωγή αστικών αποβλήτων, Χρήση γλυκού νερού) βαθµολογείται τόσο η υφιστάµενη κατάσταση του όσο και η εξέλιξή του. Τα προκύπτοντα αποτελέσµατα δείχνουν ότι η Ελλάδα σε θέµατα κατανάλωσης ενέργειας, ζήτησης µεταφορικού φορτίου και άντλησης νερού βρίσκεται σε ευνοϊκότερη θέση σε σύγκριση µε τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες, χωρίς αυτό να 1
σηµαίνει ότι τα θέµατα αυτά δεν είναι και προβλήµατα. Σε µέτρια κατάσταση βρίσκεται αναφορικά µε τις αέριες εκποµπές ουσιών και την παραγωγή στερεών αποβλήτων, ενώ σε δυσµενή θέση βρίσκεται σε ότι αφορά στη χρήση των ανανεώσιµων πηγών ενέργειας για την παραγωγή ηλεκτρισµού. Αξιοσηµείωτο, επίσης, είναι ότι «κόκκινος συναγερµός» χτυπάει για τους στόχους της µείωσης των εκποµπών αερίων του θερµοκηπίου (Πρωτόκολλο Κυότο) και της διαχείρισης στερεών αποβλήτων (π.χ. ανεξέλεγκτοι χώροι διάθεσης απορριµµάτων). Με αφορµή τα δεδοµένα της εν λόγω έκθεσης, αλλά και εκθέσεων άλλων ευρωπαϊκών και εθνικών οργανισµών, επελέγησαν προς ανάλυση δέκα συνολικά τοµείς. Οι τοµείς αυτοί αφορούν: την Κλιµατική Μεταβολή, την Ατµοσφαιρική Ρύπανση, τους Υδατικούς Πόρους - Θαλάσσιο Περιβάλλον, τα Στερεά Απόβλητα Υγρά Απόβλητα, τη Φύση και Βιοποικιλότητα, τον Ενεργειακό Σχεδιασµό, το Χωροταξικό Σχεδιασµό, τον Τοµέα Μεταφορών, τη Βιοµηχανία και τον Τουρισµό. Tα βασικά συµπεράσµατα που προκύπτουν από την αποτίµηση της κατάστασης του περιβάλλοντος στην Ελλάδα είναι: Συµπέρασµα 1. Η θερµοκρασία εµφανίζει σαφή ανοδική τάση τα τελευταία 3 χρόνια, κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 199 καταγράφηκε σχεδόν τριπλάσιος αριθµός καυσώνων από ό,τι την προηγούµενη τριακονταετία, ενώ οι βροχοπτώσεις µειώθηκαν κατά το δεύτερο µισό του 2 ου αιώνα. Οι ενδείξεις αυτές είναι ανησυχητικές, χωρίς όµως αυτό να σηµαίνει ότι η χώρα έχει υποστεί αλλαγές στο κλίµα της. Συµπέρασµα 2. Σε γενικές γραµµές η ποιότητα του αέρα έχει βελτιωθεί αν και παραµένουν κυρίως στα µεγάλα αστικά κέντρα - σοβαρά προβλήµατα ατµοσφαιρικής ρύπανσης, ιδίως αναφορικά µε τις συγκεντρώσεις του όζοντος και των αιωρούµενων σωµατιδίων ΡΜ 1. Ειδικά στην Αθήνα και στη Θεσσαλονίκη, παρατηρούνται συχνές υπερβάσεις των θεσµοθετηµένων ορίων, ενώ πρόβληµα καταγράφεται επίσης στα επίπεδα του βενζολίου που παράγεται από τα καταλυτικά αυτοκίνητα. Συµπέρασµα 3. Το δίκτυο των Μέσων Μαζικής Μεταφοράς εµφανίζει σηµαντική βελτίωση κυρίως στην Αθήνα, γεγονός που οφείλεται εν πολλοίς στη διοργάνωση των Ολυµπιακών Αγώνων του 24. Οµως στην Ελλάδα παραµένει κεντρικός ο ρόλος των ιδιωτικών αυτοκινήτων σε βάρος των Μέσων Μαζικής Μεταφοράς. Η βελτίωση του βιοτικού επιπέδου και η ευκολότερη δυνατότητα σύναψης δανείων µε τις τράπεζες έχει οδηγήσει εκτοξεύσει τις ταξινοµήσεις νέων οχηµάτων. Συµπέρασµα 4. Προβλήµατα στη διαχείριση των υδατικών πόρων εκδηλώνονται κυρίως στις πιο ευάλωτες περιοχές από άποψη υδατικού ισοζυγίου και περιβαλλοντικών πιέσεων δηλαδή στα νησιά (κυρίως στις Κυκλάδες), στις παράκτιες περιοχές (κυρίως στα βόρεια παράλια της Κρήτης και στον Κορινθιακό) και στις περιοχές έντονης γεωργικής ανάπτυξης (Θεσσαλικός κάµπος). Συµπέρασµα 5. Η έλλειψη πολιτικής σε θέµατα υδατικών πόρων αποτυπώνεται στην ποσότητα αντλούµενου γλυκού νερού που αντιστοιχεί ανά άτοµο. Για την Ελλάδα η ποσότητα αυτή είναι 83 κυβικά µέτρα/κάτοικο, όταν για τη Γαλλία είναι 53 κυβικά µέτρα/κάτοικο και για την Γερµανία 46 κυβικά µέτρα/κάτοικο. 2
Συµπέρασµα 6. Στον τοµέα των στερεών αποβλήτων η παραγόµενη ποσότητα απορριµµάτων ανά κάτοικο είναι σχετικά χαµηλή σε σύγκριση µε άλλες χώρες της Ευρωπαϊκής Ενωσης, όµως καταγράφεται ο υψηλότερος ρυθµός αύξησης πάλι σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ενωσης. Η µετάβαση από τους ΧΥΤΑ στους ΧΥΤΥ, από τη διάθεση απορριµµάτων, δηλαδή, στη διάθεση των υπολειµµάτων βρίσκεται σε εµβρυακό στάδιο. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι στη χώρα µας η ετήσια ανακύκλωση κυµαίνεται σε ποσοστό περίπου 2%, µε τα ποσοστά σε άλλες χώρες να φτάνουν το 75% (Γερµανία) ενώ στο επίπεδο της Ε.Ε. στο 55%. Μέχρι σήµερα η επικρατέστερη µέθοδος διάθεσης απορριµµάτων στην Ελλάδα είναι η ταφή, όµως και σε αυτή την περίπτωση καταγράφεται σηµαντική έλλειψη σε Χώρους Υγειονοµικής Ταφής Απορριµµάτων (ΧΥΤΑ). Προβλήµατα αποτελούν επίσης η περιορισµένη διείσδυση της ανακύκλωσης και ειδικά για την Αττική η έλλειψη µακροχρόνιου σχεδιασµού για τη διαχείριση των απορριµµάτων. Μείζον περιβαλλοντικό πρόβληµα αποτελεί τέλος η λειτουργία των χιλίων και πλέον χώρων ανεξέλεγκτης διάθεσης απορριµµάτων (ΧΑ Α). Συµπέρασµα 7. Στη διαχείριση των υγρών αποβλήτων, βασικό ζητούµενο παραµένει η ορθολογική διαχείριση των λυµάτων που παράγονται από τις διάφορες αγροκτηνοτροφικές δράσεις και της παραγόµενης ιλύος, καθώς και η αντιµετώπιση των επεξεργασµένων λυµάτων ως εν δυνάµει υδατικούς πόρους. Συµπέρασµα 8. Ανοικτή πληγή στο φυσικό περιβάλλον της χώρας µας, αποτελούν η ανεπαρκής και αναποτελεσµατική σε γενικές γραµµές διαχείριση των προστατευόµενων περιοχών, η µη εφαρµογή της Εθνικής Στρατηγικής για τους Υγροτοπικούς Πόρους αλλά και η έλλειψη Εθνικής Στρατηγικής για τη Βιοποικιλότητα και για τα άση. Συµπέρασµα 9. Στην Ελλάδα η ποσοστιαία αναλογία στην κατανάλωση ενέργειας κατανέµεται κατά 88% στο πετρέλαιο και στο λιγνίτη και µόλις κατά 7% στο φυσικό αέριο και κατά 5% στις ανανεώσιµες πηγές ενέργειας. Συνεπώς, η Ελλάδα παραµένει δέσµια µίας συγκεντρωτικής και µονοπωλιακής πολιτικής χρήσης των ορυκτών καυσίµων. Οι πλέον ενεργοβόροι τοµείς είναι των µεταφορών και ο οικιστικός, στους οποίους θα πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη βαρύτητα για τη διέξοδο από τα προβλήµατα της ενεργειακής εξάρτησης της χώρας µας ειδικότερα στο πλαίσιο της παγκόσµιας ενεργειακής κρίσης. Συµπέρασµα 1. Η Ελλάδα παρουσιάζει αδυναµίες και ελλείψεις στη χωρική οργάνωσή της σε όλα τα επίπεδα: εθνικό, περιφερειακό, τοπικό. Το γεγονός αυτό συµβάλλει σε πληθώρα χωρικών και περιβαλλοντικών προβληµάτων όπως η αυθαίρετη επέκταση του οικιστικού ιστού, οι δασικές καταπατήσεις, οι καταπατήσεις δηµόσιας και οικολογικά πολύτιµης γης, ο περιορισµός των χώρων πρασίνου και των ελεύθερων χώρων κ.ά. Κυρίως όµως οδηγεί σε µη αειφορικά µοντέλα περιφερειακής και τοπικής ανάπτυξης. Συµπέρασµα 11. Οι αστικές περιοχές επεκτείνονται ανησυχητικά στο σύνολο σχεδόν της χώρας και στις περισσότερες περιπτώσεις σε βάρος των αγροτικών εκτάσεων. Μόλις σε µία δεκαετία (199-2), το ποσοστό αύξησης των αστικών περιοχών έφθασε στο 13.5%. 3
Συµπέρασµα 12. Στα µεγάλα αστικά κέντρα παρατηρούνται οικιστικές και κοινωνικές ανισότητες που οδηγούν σε έντονες χωρικές διακυµάνσεις ως προς την ποιότητα της ζωής. Συµπέρασµα 14. Το σηµαντικότερο πρόβληµα των µεταφορών στην Ελλάδα (αλλά και στην Ευρώπη) είναι η συνεχής αύξηση της ζήτησης για µετακινήσεις. Το πρόβληµα αυτό έχει δύο διαστάσεις: α) η αυξανόµενη ζήτηση για µετακινήσεις δεν είναι δυνατό να συνοδεύεται από αντίστοιχη αύξηση της προσφερόµενης συγκοινωνιακής υποδοµής και των διαθέσιµων µέσων µεταφοράς µε αποτέλεσµα να παρατηρείται αύξηση της συµφόρησης και β) η αύξηση του µεταφορικού έργου εντοπίζεται κατά κύριο λόγο στις οδικές και εναέριες µεταφορές, δηλαδή τα µέσα µεταφοράς που είναι τα λιγότερα φιλικά προς το περιβάλλον, Συµπέρασµα 14. Η βιοµηχανία δεν εµφανίζει ουσιαστική βελτίωση της οικοαποδοτικότητάς της για αυτό και ειδική µέριµνα πρέπει να δοθεί για την εφαρµογή των Βέλτιστων ιαθέσιµων Τεχνικών σε κάθε βιοµηχανικού κλάδο, την υλοποίηση Συστηµάτων Περιβαλλοντικής ιαχείρισης και Πιστοποίησης (ISO και EMAS), την εφαρµογή του Κανονισµού REACH κ.ά., Συµπέρασµα 15. Ο κλάδος του τουρισµού είναι από τους βασικούς εθνικούς κλάδους οικονοµικής δραστηριότητας, του οποίου η βιωσιµότητα απειλείται ελλείψει οριοθετηµένου πλαισίου ανάπτυξης και ισχυρών αντανακλαστικών. Πλέον η έννοια του «τουρίστα» σε παγκόσµιο επίπεδο έχει αντικατασταθεί από τους όρους του «προσωρινού κατοίκου» και του «περιηγητή - επισκέπτη», έχουµε µεταβεί από τον µαζικό - θερινό τουρισµό στον ποιοτικό - ετήσιο τουρισµό και αυτό θα πρέπει να γίνει αντιληπτό από τον ιδιοκτήτη µίας τουριστικής υποδοµής µέχρι τους τοπικούς και εθνικούς φορείς. Συµπέρασµα 16. Η Ελλάδα εµφανίζεται να υστερεί σηµαντικά στην ενσωµάτωση Κοινοτικών Οδηγιών για το Περιβάλλον, γεγονός που έχει ήδη προκαλέσει αντιδράσεις στο επίπεδο των αρµοδίων υπηρεσιών της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Συµπέρασµα 17. Αν και κατά την τελευταία δεκαετία καταγράφεται βελτίωση στην ενσωµάτωση του περιβάλλοντος στις τοµεακές πολιτικές (ενέργεια, βιοµηχανία, τουρισµός, γεωργία και µεταφορές), αποµένουν πολλά ακόµη βήµατα για την πλήρη ενσωµάτωση. Συµπέρασµα 18. Η Ελλάδα συγκαταλέγεται στην οµάδα των χωρών που δεν θα είναι σε θέση να ικανοποιήσουν τον εθνικό τους στόχο ως προς τις υποχρεώσεις που απορρέουν από το πρωτόκολλο του Κυότο. 4
ΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΜΕΤΑΒΟΛΗ Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ Για την Ελλάδα ο στόχος του Πρωτοκόλλου του Κιότο προβλέπει αύξηση των εκποµπών των έξι αερίων του θερµοκηπίου στην περίοδο 28-212 κατά 25% σε σχέση µε τα επίπεδα του 199 (έτος αναφοράς για τα αέρια HFC, PFC και SF6, είναι το 1995). Αν και αυξητικός, σε αντίθεση µε την πλειονότητα των κρατών µελών που υποχρεούνται σε µειώσεις (Πίνακας 2), ο στόχος αυτός δεν είναι εύκολο να επιτευχθεί δεδοµένου ότι η αυθόρµητη τάση των εκποµπών οδηγεί σε µεγαλύτερο ποσοστό αύξησης. Πίνακας 2: Κατανοµή των υποχρεώσεων των κρατών-µελών της ΕΕ για τη µείωση των εκποµπών 6 αερίων στην περίοδο 28-212 σε σχέση µε το έτος βάσης. Αυστρία -13 Βέλγιο -7.5 ανία -21 Φιλανδία Γαλλία Γερµανία -21 Ελλάδα 25 Ιρλανδία 13 Ιταλία -6.5 Λουξεµβούργο -28 Ολλανδία -6 Πορτογαλία 27 Ισπανία 15 Σουηδία 4 Ηνωµένο Βασίλειο -12.5 Στόχος Κιότο για την ΕΕ-15-8 ΕΕ-15 Ισπανία Φιλανδία Αυστρία Πορτογαλία ανία Ιρλανδία Ιταλία Ελλάδα Βέλγιο -1,4 Ολλανδία -1,9 Γαλλία -4,8 Γερµανία -5 Σουηδία -5,2 Ηνωµένο Βασίλειο -8,6 Λουξεµβούργο 1,9 1,8 7 1,8 12,3 15,8 19,2 19,1 21 26,3-15 -1-5 5 1 15 2 25 3 ποσοστό πάνω (+) και κάτω (-) απ ό τον επ ιδιωκόµενο στόχο ιάγραµµα 1: Απόσταση από το στόχο του Πρωτόκολλου του Κιότο για το 23, ΕΕ-15 [1] Όπως χαρακτηριστικά αποτυπώνεται στο διάγραµµα 1 η Ελλάδα συγκαταλέγεται στην οµάδα των χωρών που έχουν ξεπεράσει τον εθνικό τους στόχο. Ενθαρρυντικό πιθανά στοιχείο είναι ότι η υπέρβαση του στόχου (+7%) δεν είναι το ίδιο µεγάλη όσο άλλων χωρών, όπως για παράδειγµα της Ισπανίας (+26,3), της Φιλανδίας (+21), της Αυστρίας (+19,2) κ.λπ. 5
Σε µελέτη του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών (ΕΑΑ) συνοψίζονται τα αποτελέσµατα για πέντε δείκτες της κλιµατικής µεταβολής στην Ευρώπη, επικεντρώνοντας το ενδιαφέρον στην περιοχή της Μεσογείου και την Ελλάδα. Σύµφωνα µε τη µελέτη: 1. Παρατηρείται διαφοροποίηση της Ελλάδας από την υπόλοιπη Ευρώπη (ακόµη και από τις γειτονικές περιοχές), όσον αφορά την κατεύθυνση και το µέγεθος των θερµοκρασιακών µεταβολών. Η διαφοροποίηση αυτή συνίσταται, κατά κύριο λόγο, στη συνεχιζόµενη ψύξη η οποία παρατηρείται κατά τη χειµερινή περίοδο. Αντισταθµιστικός παράγοντας µπορεί να θεωρηθεί η εντονότερη, ως προς τις γενικότερα παρατηρούµενες, θέρµανση της θερινής περιόδου, κυρίως λόγω της εξασθένησης των ετήσιων ανέµων. Το συνολικό αποτέλεσµα, σε ετήσια βάση, είναι η θερµοκρασία πάνω από τον ελλαδικό χώρο να εµφανίζει επαµφοτερίζουσα συµπεριφορά µεταξύ θέρµανσης και ψύξης χωρίς κάποια εµφανή χωρική µορφοποίηση, αλλά µε σαφή ανοδική τάση τα τελευταία 3 χρόνια. 2. Για τον Ελλαδικό χώρο οι διάφορες µελέτες φαίνεται να συγκλίνουν σε σαφή µείωση των βροχοπτώσεων κατά το δεύτερο µισό του 2 ου αιώνα. Οι τάσεις είναι αρνητικές για όλες τις εξεταζόµενες περιόδους, σε αντίθεση µε ό,τι ισχύει κατά µέσο όρο για την Ευρώπη, ενώ βρίσκονται σε συµφωνία µε τη γενικότερη συµπεριφορά της Μεσογείου. Θα πρέπει να σηµειωθεί ότι εµφανίζονται και ορισµένες θετικές τάσεις, στο σταθµό του ΕΑΑ στην Αθήνα για τα ετήσια δεδοµένα και στους σταθµούς της Κέρκυρας και του Ηρακλείου κατά τη θερινή περίοδο. Οι θετικές αυτές τάσεις οφείλονται αποκλειστικά στις ιδιαίτερα υψηλές βροχοπτώσεις των τελευταίων δύο-τριών ετών, οι οποίες σηµειώθηκαν κατά τις µεταβατικές εποχές (άνοιξη και φθινόπωρο). 3. Η Ελλάδα, κατά τη δεκαετία του 199 παρουσίασε σχεδόν τριπλάσιο αριθµό καυσώνων από ό,τι την προηγούµενη τριακονταετία. ε διαπιστώθηκε, όµως, κάποια αντίστοιχη αντίθετη διαφορά στη συχνότητα εµφάνισης παγετών. Τόσο ο σταθµός της Αθήνας όσο και αυτός της Κέρκυρας, παρουσιάζουν στατιστικά σηµαντικές αυξητικές τάσεις της διάρκειας των κυµάτων καύσωνα κατά τη θερινή περίοδο και σε ετήσια βάση, ενώ η εµφάνιση κυµάτων ψύχους κατά το χειµώνα, αλλά και σε ετήσια βάση, τείνει να γίνει σπανιότερη. Οι υπόλοιποι σταθµοί δεν παρουσιάζουν κάποια τάση ή παρουσιάζουν αρνητικές τάσεις για τη διάρκεια των κυµάτων καύσωνα π.χ. για τη Λάρισα και τη Μεθώνη. 4. Σε µελέτη για την ξηρασία στην Ελλάδα κατά τα έτη 1989-199, σηµειώνεται ότι η ανοµβρία των δύο αυτών ετών είναι ακραία, αλλά όχι πρωτοφανής για να µπορεί µε βεβαιότητα να αποδοθεί σε µεταβολή του κλίµατος της περιοχής και ιδιαίτερα να συνδυασθεί µε τυχόν ένταση του φαινοµένου του θερµοκηπίου. 5. Στην εικόνα που ακολουθεί παρουσιάζονται οι τάσεις ανόδου της στάθµης της θάλασσας για επιλεγµένους σταθµούς της Μεσογείου. Ο υπολογισµός των αντίστοιχων τάσεων για τη χρονική περίοδο από το 1985 και µετά, σε γενικές γραµµές, καταλήγει σε αύξηση του ρυθµού ανόδου της στάθµης της θάλασσας για την πλειονότητα των σταθµών. Η αύξηση αυτή, όµως, δεν µπορεί να ερµηνευτεί ως σαφής ένδειξη πιθανής ενίσχυσης των αιτίων που σχετίζονται µε κλιµατική αλλαγή, καθώς απαιτείται µεγαλύτερο εύρος χρονοσειράς για την εξαγωγή ασφαλών συµπερασµάτων. Ειδικά για την περίπτωση της Ελλάδας δεν έχει πραγµατοποιηθεί καµία συστηµατική έρευνα, η οποία να µελετά τις µακροχρόνιες τάσεις µεταβολής της στάθµης της θάλασσας. [2] 6
Εικόνα 1. Τάσεις µεταβολής της θαλάσσιας στάθµης (mm/έτος) για επιλεγµένους σταθµούς της Μεσογείου. Οι αρνητικοί αριθµοί υποδηλώνουν πτώση της στάθµης. Οι κλιµατικές µεταβολές εγκυµονούν σοβαρότατους κινδύνους για τη γεωργία σε περιοχές που ήδη βρίσκονται αντιµέτωπες µε προβλήµατα ξηρασίας και απερήµωσης [3]. Οι δραστηριότητες που έχουν σχέση µε την ενέργεια αποτελούν τη µεγαλύτερη πηγή των αερίων του θερµοκηπίου (77,9% περίπου). Αυτές περιλαµβάνουν κυρίως εκποµπές CO 2 από την καύση ορυκτών καυσίµων (95% περίπου του συνόλου των εκποµπών από τον τοµέα της ενέργειας) και µικρότερα ποσοστά µεθανίου και υποξειδίου του αζώτου (1,5% και 3,5% αντίστοιχα). Οι άλλοι τοµείς όπως για παράδειγµα η γεωργία, οι βιοµηχανικές διεργασίες, τα απόβλητα και η χρήση διαλυτών συνεισφέρουν το υπόλοιπο 22,1% των συνολικών εκποµπών [4]. ιάγραµµα 2: Συνολικές εκποµπές (σε µεγατόνους ισοδύναµου διοξειδίου άνθρακα, Mt CO 2 eq) ανά τοµέα δραστηριότητας [4] Στο Εθνικό Πρόγραµµα µείωσης των εκποµπών αερίων φαινοµένου θερµοκηπίου, που έχει κυρωθεί µε Πράξη Υπουργικού Συµβουλίου, αναφέρονται συγκεκριµένες δράσεις για τη βελτίωση της υφιστάµενης κατάστασης. Αυτές οι δράσεις αφορούν κυρίως την προώθηση των Ανανεώσιµων Πηγών Ενέργειας (ΑΠΕ) και του φυσικού 7
αερίου, καθώς επίσης την εξοικονόµηση ενέργειας και την ορθολογική χρήση της ενέργειας στα κτίρια. ΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΟΙ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Για την αποσύνδεση της οικονοµικής µεγέθυνσης από τις εκποµπές αερίων του θερµοκηπίου απαιτείται ένταση των προσπαθειών µε αιχµή τον ενεργειακό τοµέα, που φέρει και το µεγαλύτερο µερίδιο ευθύνης για τις εκποµπές αερίων και ιδιαίτερα CO 2. Προτεραιότητα στην ορθολογική χρήση της ενέργειας θα πρέπει να δοθεί στον τοµέα των µεταφορών, της ηλεκτροπαραγωγής και τον οικιακό τριτογενή τοµέα. Μέτρα που µπορούν να συµβάλλουν στον έλεγχο και περιορισµό των εκποµπών είναι: 1. Προώθηση των Ανανεώσιµων Πηγών Ενέργειας (ΑΠΕ) µε αύξηση της ποσοστιαίας συµµετοχής τους στην ηλεκτροπαραγωγή και ταυτόχρονη απεξάρτηση από τα συµβατικά καύσιµα 2. Προτεραιότητα στη χρήση φυσικού αερίου έναντι των άλλων ορυκτών καυσίµων, καθώς αποτελεί φιλικότερη προς το περιβάλλον µορφή καυσίµου 3. Ορθολογική χρήση της ενέργειας µέσω της προώθησης οδηγών σωστής συµπεριφοράς αναφορικά µε την κατανάλωση ενέργειας 4. Αναβάθµιση του ρόλου των ΚΤΕΟ. Οι έλεγχοι να γίνονται 2 ή 3 φορές το χρόνο ώστε να µη δίδεται η ευχέρεια στους κατόχους αυτοκινήτων µειωµένης απόδοσης να συνεχίζουν να κυκλοφορούν. 5. Ενίσχυση της συµµετοχής των Μέσων Μαζικής Μεταφοράς στο µεταφορικό έργο, ιδιαίτερα των αστικών κέντρων. 6. Εισαγωγή και ευρεία χρήση οχηµάτων νέας, καθαρής τεχνολογίας (υβριδικά αυτοκίνητα, λεωφορεία φυσικού αερίου/ υδρογόνου κ.λπ.). Η επιδότηση τέτοιων οχηµάτων, η µείωση τελών κυκλοφορίας, η δωρεάν ή η εξαιρετικά µειωµένη τιµή στάθµευσης σε δηµοτικούς χώρους θα έδιναν κίνητρα για την εξάπλωση της χρήσης τους. 7. Εισαγωγή βιοκαυσίµων και των άλλων ανανεώσιµων καυσίµων στην ελληνική αγορά σε συµφωνία µε την οδηγία 23/3/ΕΚ. 8. Εφαρµογή συγκεκριµένων για τη βελτίωση της θερµικής συµπεριφοράς των κτιρίων του οικιακού και του τριτογενή τοµέα (δια µέσου της θερµοµόνωσης των κτιρίων, της συντήρησης ή αντικατάστασης λεβήτων κεντρικής θέρµ α νσης, κ.ά.). 9. Εγκατάσταση τεχνολογιών αξιοποίησης βιοαερίου σε υφιστάµενους χώρους υγειονοµικής ταφής και µονάδων θερµικής επεξεργασίας απορριµµάτων, οι οποίες συµβάλλουν στην ανάκτηση ενέργειας από τα στερεά απόβλητα 1. Ενίσχυση της έρευνας σε θέµατα παρακολούθησης των κλιµατικών αλλαγών και σχεδιασµού στρατηγικών αντιµετώπισης τους. 8
ΑΤΜΟΣΦΑΙΡΙΚΗ ΡΥΠΑΝΣΗ Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ Τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια καταγράφεται µία σαφής διαφοροποίηση της σύνθεσης της ατµοσφαιρικής ρύπανσης στον ελλαδικό χώρο και κύρια στην ευρύτερη περιοχή της Αθήνας, όπου εστιάζονται τα σηµαντικότερα προβλήµατα [6]. Οι «συµβατικοί» ρύποι, όπως το µονοξείδιο του άνθρακα, το µονοξείδιο του αζώτου, το διοξείδιο του θείου, ο µόλυβδος και ο µαύρος καπνός παρουσιάζουν σηµαντική πτωτική τάση ως αποτέλεσµα διαρθρωτικών παρεµβάσεων µεταξύ των οποίων κυρίαρχο ρόλο έπαιξε η ποιοτική αναβάθµιση του στόλου των αυτοκινήτων (καταλυτικής τεχνολογίας), η βελτίωση της ποιότητας των καυσίµων, η εισαγωγή λεωφορείων µε φυσικό αέριο στην Αθήνα αλλά και ειδικά για την Αθήνα η βελτίωση του δικτύου των Μέσων Μαζικής Μεταφοράς. Σταθερότητα παρατηρείται στα επίπεδα του όζοντος µε συχνές όµως υπερβάσεις του ορίου ενηµέρωσης του πληθυσµού (18 µg/m 3 ), ενώ υπερβάσεις των συναφών οριακών τιµών παρατηρείται και στα αιωρούµενα σωµατίδια (PM 1 ) [5]. Παρά τη µερική αποσύνδεση των ατµοσφαιρικών ρύπων από την οικονοµική µεγέθυνση που έχει καταγραφεί τα τελευταία χρόνια, πρέπει να καταβληθούν σηµαντικές ακόµη προσπάθειες προκειµένου να διασφαλισθεί µια µόνιµη πτωτική τους πορεία και να επιτευχθούν οι στόχοι που έχουν τεθεί στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. µg/m 3 21 8 22 23 7 6 Αστικοί Περιαστικοί 5 4 όριο ΕΕ για 25 3 2 όριο ΕΕ για 21 1 ΑΡΙ ΠΕΙ-1 ΓΟΥ ΜΑΡ ΛΥΚ ΖΩΓ ΑΓ. ΠΑΡ ΘΡΑ ιάγραµµα 3. ιαχρονική εξέλιξη των µέσων ετήσιων συγκεντρώσεων PM 1 στην Αθήνα [6] Στην Ελλάδα και ιδιαίτερα στις µεγάλες πόλεις, όπως η Αθήνα και η Θεσσαλονίκη, το πρόβληµα της ατµοσφαιρικής ρύπανσης οδηγεί σε πρόωρους θανάτους. Όπως φαίνεται και στον πίνακα που ακολουθεί ο αριθµός αυτός για το έτος 2 είναι µεγάλος για την Ελλάδα αναλογιζόµενοι και το πληθυσµιακό δυναµικό της σε σύγκριση µε αυτό των άλλων χωρών. 9
Πίνακας 3: Πρόωροι θάνατοι στα κράτη-µέλη της ΕΕ οφειλόµενοι στην αέρια ρύπανση (αιωρούµενα σωµατίδια), 2 Αυστρία 4.634 Βέλγιο 1.669 ηµοκρατία Τσεχίας 7.996 ανία 2.815 Εσθονία 456 Φινλανδία 922 Γαλλία 36.868 Γερµανία 65.88 Ελλάδα 5.39 Ουγγαρία 11.67 Ιρλανδία 1.8 Ιταλία 39.436 Λετονία 91 Λιθουανία 1.574 Λουξεµβούργο 282 Ολλανδία 13.123 Πολωνία 27.934 Πορτογαλία 3.9 Σλοβακία 3.664 Σλοβενία 1.281 Ισπανία 13.939 Σουηδία 2.748 Ηνωµένο Βασίλειο 32.652 Σύνολο ΕΕ-25 288.275 Source: CAFE CBA Baseline Analysis 2 to 22 Αξίζει στο σηµείο αυτό να αναφερθεί η σηµαντική συµβολή στη ρύπανση από τις µονάδες ηλεκτροπαραγωγής της ΕΗ. Μονάδες της επιχείρησης κατατάσσονται στις 3 πιο ρυπογόνες στην ΕΕ, ενώ χαρακτηριστική είναι η καταδικαστική απόφαση του Ευρωδικαστηρίου (7/7/5) για τη µη συµµόρφωση µε την Οδηγία 84/36/ΕΟΚ για την ατµοσφαιρική ρύπανση µε επίκεντρο τις ρυπογόνες εγκαταστάσεις της ΕΗ στα Λινοπεράµατα της Κρήτης. ΑΤΜΟΣΦΑΙΡΙΚΗ ΡΥΠΑΝΣΗ ΟΙ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Μέτρα που µπορεί να συµβάλλουν στη βελτίωση της ποιότητας της ατµόσφαιρας είναι: 1. Για τις κινητές πηγές ρύπανσης: - η προώθηση µέτρων για τον περιορισµό της χρήσης των Ι.Χ. και ενίσχυσης της χρήσης των µέσων µαζικής µεταφοράς στα αστικά κέντρα, - η σταδιακή ανανέωση του στόλου των Ι.Χ., των ταξί και των Μέσων Μαζικής Μεταφοράς, - η προώθηση της χρήσης καυσίµων φιλικών προς το περιβάλλον, - η συστηµατική συντήρηση των καταλυτών των αυτοκινήτων και η βελτίωση του συστήµατος ελέγχου των εκποµπών. 2. Για τις σταθερές πηγές ρύπανσης: - η αναβάθµιση του συστήµατος ελέγχου των εκποµπών βιοµηχανικών και βιοτεχνικών µονάδων, κεντρικών θερµάνσεων και εγκαταστάσεων καύσης, - η εφαρµογή βέλτιστων διαθέσιµων τεχνολογιών στην πλειονότητα των βιοµηχανικών και βιοτεχνικών εγκαταστάσεων, - η επέκταση της χρήσης φυσικού αερίου και των ανανεώσιµων πηγών ενέργειας. 3. Γενικότερα µέτρα: - η αύξηση του ποσοστού του πρασίνου εντός του αστικού χώρου (αξιοποίηση ελεύθερων χώρων, πρόγραµµα για πράσινες στέγες, διατήρηση και προστασία του δάσους και των δασικών εκτάσεων κ.λπ.), - η επέκταση του δικτύου µέτρησης των ατµοσφαιρικών ρύπων σε όλα τα µεγάλα αστικά κέντρα και συστηµατική ενηµέρωση των πολιτών για τις ηµερήσιες συγκεντρώσεις ρύπων. 1
Υ ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ & ΘΑΛΑΣΣΙΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ Η Ελλάδα, δεν αντιµετωπίζει σοβαρά προβλήµατα επάρκειας και ρύπανσης των υδατικών της πόρων, παρά µόνο εποχιακά και εστιασµένα σε τοπική κλίµακα (π.χ. υδατικό έλλειµµα Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου). Τα επί µέρους όµως προβλήµατα που έχουν ήδη αρχίσει να αναδεικνύονται σε συνδυασµό µε τις ετήσιες διακυµάνσεις των βροχοπτώσεων και την ανοµοιόµορφη γεωγραφική κατανοµή των αποθεµάτων επιβάλλουν την εφαρµογή ενός ολοκληρωµένου σχεδιασµού που θα διασφαλίσει σε µακροπρόθεσµη βάση την αειφορική χρήση του νερού. Κρίσιµη παράµετρο στο σχεδιασµό αποτελεί η διαχείριση των διασυνοριακών υδατικών πόρων. Με την Κοινοτική Οδηγία 2/6 (ενσωµάτωση µε τον Ν. 3199/23) δίνεται η ευκαιρία στη χώρα µας για κοινή διαχείριση των διασυνοριακών λεκανών απορροής. Επιπρόσθετα, ιδιαίτερη βαρύτητα θα πρέπει να δοθεί στο θέµα της κάλυψης των ελλειµµάτων νερού στα άνυδρα ελληνικά νησιά. Το αντικείµενο αυτό είναι περίπλοκο καθώς σχετίζεται µε παράγοντες όπως οι αποστάσεις από τα σηµεία υδροδότησης, το κόστος µεταφοράς νερού, οι υποδοµές για την παραλαβή και αποθήκευση του πόσιµου νερού. Όµως, συνυπολογίζοντας ότι στις περιοχές αυτές ο τουρισµός που σχετίζεται άµεσα µε την εποχιακότητα της ζήτησης του νερού - παίζει καθοριστικό αναπτυξιακό ρόλο, η διαχείριση των υδατικών πόρων των νησιών επιβάλλεται να αποτελέσει εθνική προτεραιότητα. Προτεραιότητα της υδατικής πολιτικής της Ελλάδας θα πρέπει να αποτελέσει και ο εξορθολογισµός της χρήσης του νερού στη γεωργία, η οποία αντιστοιχεί στο 85% της συνολικής κατανάλωσης. Πρόβληµα βιωσιµότητας δηµιουργεί η αύξουσα ικανοποίηση της ζήτησης νερού από την εκµετάλλευση των υπόγειων υδροφορέων, κύρια για αρδευτικούς σκοπούς. Η πρακτική της υπεράντλησης των υπόγειων αποθεµάτων έχει οδηγήσει σε φαινόµενα υφαλµύρωσης, στην αλάτωση εδαφών, ενώ τελικό στάδιο αποτελεί η ερηµοποίηση της γης. Περιοχές που ανήκουν στην οµάδα υψηλού κινδύνου είναι ο Θεσσαλικός κάµπος, τα Μέγαρα, ο Ασπρόπυργος, η Ελευσίνα κ.ά. Αναφορικά µε τους επιφανειακούς υδατικούς πόρους, η παρακολούθηση παραµέτρων ποιότητας των εσωτερικών επιφανειακών υδάτων δείχνει µία ικανοποιητική σε γενικές γραµµές κατάσταση, ενώ έχει αναδείξει σε µεµονωµένες περιπτώσεις προβλήµατα που οφείλονται κυρίως σε αστικά και βιοµηχανικά απόβλητα και στην εντατικοποίησης της αγροτικής δραστηριότητας. Σοβαρό πρόβληµα ποιοτικής υποβάθµισης παρουσιάζουν oι παράκτιες περιοχές, όπως οι θαλάσσιοι κόλποι (π.χ. Σαρωνικός, Πατραϊκός, Παγασητικός, κόλπος Ελευσίνας, Θερµαϊκός) [7]. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι στους κόλπους συγκεντρώνονται βιοµηχανικές και ναυπηγοεπισκευαστικές δραστηριότητες, αποτελούν δέκτες αστικών αποβλήτων και αποτελούν πέρασµα εµπορευµατικών και επιβατικών συναλλαγών-µετακινήσεων. Η επεξεργασία των αστικών λυµάτων έχει συµβάλει σε σηµαντικό βαθµό στην ελαχιστοποίηση των όποιων προβληµάτων επιβάρυνσης ευαίσθητων παράκτιων ή εσωτερικών υδάτινων αποδεκτών. Τελευταία έδαφος κερδίζουν και τα συστήµατα περιβαλλοντικής διαχείρισης ISO 14, EMAS και Οικολογικού σήµατος στον επιχειρηµατικό τοµέα, ενώ η εφαρµογή της Οδηγίας 96/61/ΕΚ για την ολοκληρωµένη πρόληψη και τον έλεγχο της ρύπανσης στη βιοµηχανία αναµένεται να συνεισφέρει στην αναστροφή της ποιοτικής υποβάθµισης. Επίσης, για την 11
αντιµετώπιση των ποιοτικών προβληµάτων εξαιτίας της γεωργικής δραστηριότητας, κάποιες από τις περιοχές στις οποίες εστιάζεται το πρόβληµα σε εφαρµογή της Οδηγίας 91/676/ΕΟΚ για την προστασία των υδάτων από τη νιτρορύπανση γεωργικής προέλευσης χαρακτηρίστηκαν ως ευπρόσβλητες ζώνες (π.χ. Θεσσαλικό πεδίο, Κωπαϊδα κ.λπ.). Τέλος, σε ό,τι αφορά την ποιότητα των κολυµβητικών νερών, η χώρα µας έχει να επιδείξει τα υψηλότερα ποσοστά συµβατότητας µε τα όρια ποιότητας που θέτουν οι Κοινοτικές Οδηγίες, µεταξύ όλων των χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Θα πρέπει να σηµειωθεί, όµως, ότι η Ευρωπαϊκή Επιτροπή απέστειλε πρώτη γραπτή προειδοποίηση τον Απρίλιο του 26 σε ένδεκα κράτη µέλη συµπεριλαµβανοµένης της Ελλάδας - τα οποία διέγραψαν κολυµβητικές περιοχές από τους επισήµους καταλόγους για να αποφύγουν την εφαρµογή των κανόνων σχετικά µε την προστασία της υγείας των λουοµένων. Η Επιτροπή ανησυχεί διότι θεωρεί ότι τα προαναφερόµενα κράτη -µέλη προτίµησαν να διαγράψουν ορισµένες κολυµβητικές περιοχές αντί να φροντίσουν για την απορρύπανσή τους. Υ ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ & ΘΑΛΑΣΣΙΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ- ΟΙ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Οι προτάσεις για µία ολοκληρωµένη και ορθολογική διαχείριση των υδατικών πόρων της χώρας µας ακολουθούν. Αυτό που θα πρέπει να ληφθεί υπόψη στον όποιο σχεδιασµό είναι ότι η µέχρι σήµερα αντιµετώπισή του νερού αποκλειστικά ως αναπτυξιακού πόρου οδήγησε στην ποσοτική του εξάντληση και στην ποιοτική του υποβάθµιση. Ειδικότερα προτείνονται: 1. Η διαχείριση των διασυνοριακών υδατικών πόρων δια µέσου διακρατικών συµφωνιών που θα διασφαλίζουν την καλή ποιότητα των διασυνοριακών λεκανών απορροής. 2. Η εισαγωγή µέτρων, όπως η συλλογή των όµβριων υδάτων σε οικιακές ή/και δηµοτικές δεξαµενές, η επαναχρησιµοποίηση επεξεργασµένων υγρών αποβλήτων και η διακυµαινόµενη τιµολογιακή πολιτική του νερού, σε ευαίσθητες περιοχές (π.χ. νησιά). 3. Η εφαρµογή προγραµµάτων τεχνητού εµπλουτισµού των υπόγειων υδροφορέων, καθώς οι συνεχώς αυξανόµενες υδατικές ανάγκες έχουν οδηγήσει σε αντίστοιχη αύξηση των αντλήσεων των υπόγειων νερών µε αρνητικά αποτελέσµατα στο ποιοτικό και ποσοτικό καθεστώς των υδροφόρων οριζόντων. 4. Η ορθολογική χρήση του νερού στη γεωργία µε εκσυγχρονισµό των δικτύων ύδρευσης και µε την επιλογή µη υδροβόρων καλλιεργειών. 5. Η πολιτική αναδάσωσης και η διατήρηση του δάσους και των δασικών εκτάσεων, καθώς προστατεύουν - διατηρούν το έδαφος και συγκρατούν το νερό 6. Η επέκταση του δικτύου παρακολούθησης παραµέτρων ποιότητας των εσωτερικών επιφανειακών, αλλά και υπόγειων υδάτων, σε περισσότερα επιλεγµένα σηµεία δειγµατοληψίας. 7. Η µεταφορά των αρµοδιοτήτων ως προς τη διαχείριση των υδάτων στο ΥΠΕΧΩ Ε 12
ΣΤΕΡΕΑ & ΥΓΡΑ ΑΠΟΒΛΗΤΑ Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ Το πρόβληµα των αστικών απορριµµάτων στην Ελλάδα εµφανίζει πολύ διαφορετικά χαρακτηριστικά σε σύγκριση µε τις περισσότερες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η παραγόµενη ποσότητα απορριµµάτων εξακολουθεί να είναι αισθητά µικρότερη αντανακλώντας ένα λιγότερο εντατικό µοντέλο κατανάλωσης. Αξιοσηµείωτη, βέβαια, είναι η σηµαντική αύξηση που καταγράφηκε τη δεκαετία 1995 23 αναφορικά µε τις παραγόµενες ποσότητες στερεών αποβλήτων, γεγονός που οφείλεται στη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου και στην αλλαγή των καταναλωτικών προτύπων. Η σύστασή τους, επίσης, διαφοροποιείται µε κύρια χαρακτηριστικά την υψηλή περιεκτικότητα σε ζυµώσιµα υλικά και τη σχετικά χαµηλή σε υλικά συσκευασίας. Αυτά τα καταρχήν θετικά χαρακτηριστικά αναιρούνται, όµως, από τις καθυστερήσεις που σηµειώνονται στον τοµέα της διαχείρισης των απορριµµάτων. Ένα ιδιαίτερα υψηλό ποσοστό µη ελεγχόµενης εναπόθεσης αποτελεί το πλέον αρνητικό στοιχείο. Αναλυτικότερα στην Ελλάδα σήµερα λειτουργούν πάνω από τριάντα Χώροι Υγειονοµικής Ταφής Απορριµµάτων (ΧΥΤΑ) που υποδέχονται τα παραγόµενα απόβλητα, όµως εξακολουθούν να υπάρχουν χίλιοι και πλέον χώροι ανεξέλεγκτης διάθεσης ( ιάγραµµα 4). Αν και τα τελευταία χρόνια έχει γίνει σηµαντική προσπάθεια αναφορικά µε το κλείσιµο και την αποκατάσταση των ανεξέλεγκτων χώρων, εξακολουθεί να αποτελεί σοβαρό πρόβληµα που πιθανότατα θα επιφέρει κυρώσεις από την Ευρωπαϊκή Ένωση. ΧΑ Α / ΕΙ ΟΣ ΑΠΟΒΛΗΤΩΝ ΧΑ Α αστικών 76,7% ΧΑ Α αδρανών 15,4% ΧΑ Α γεωργικών 1,8% Χωρίς στοιχεία 2,2% Μικτοί ΧΑ Α 3,9% ιάγραµµα 4. Είδος χώρων ανεξέλεγκτης διάθεσης απορριµµάτων (ΧΑ Α) [8] Η Ελλάδα πέρα των προαναφερόµενων βρίσκεται πίσω συγκρινόµενη µε τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες και σε θέµατα επεξεργασίας. Η µετάβαση από τους ΧΥΤΑ στους ΧΥΤΥ, από τη διάθεση απορριµµάτων, δηλαδή, στη διάθεση των υπολειµµάτων βρίσκεται σε εµβρυακό στάδιο. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι στη χώρα µας η ετήσια ανακύκλωση κυµαίνεται σε ποσοστό περίπου 2%, µε τα ποσοστά σε άλλες χώρες να φτάνουν το 75% (Γερµανία) ενώ στο επίπεδο της Ε.Ε. στο 55%. Μέχρι σήµερα η επικρατέστερη µέθοδος διάθεσης απορριµµάτων στην Ελλάδα είναι η ταφή. Στο ιάγραµµα 5 παρουσιάζεται η κατανοµή των µεθόδων επεξεργασίας/διάθεσης απορριµµάτων στην Ελλάδα και στην Ε.Ε. ιάγραµµα 5. Μέθοδοι διάθεσης απορριµµάτων σε Ελλάδα& Ευρωπαϊκή Ένωση [9] 13
ιάγραµµα 6: Ποσοστό ανακύκλωσης αποβλήτων συσκευασιών ανά χώρα, 22 [1] Τέλος, στον τοµέα των επικίνδυνων στερεών αποβλήτων, καταγράφεται µείωση της ποσότητάς τους, όµως η απουσία ενός ενιαίου και αξιόπιστου συστήµατος παρακολούθησης τους δεν επιτρέπει την εξαγωγή χρήσιµων συµπερασµάτων. Αναφορικά µε τα υγρά απόβλητα, προς την κατεύθυνση της ποιοτικής αναβάθµισης των επιφανειακών νερών καταλυτικό ρόλο έπαιξε η εφαρµογή της νοµοθεσίας για τη διαχείριση των λυµάτων. ιάγραµµα 7: Εξέλιξη του αριθµού των µονάδων επεξεργασίας υγρών αποβλήτων [9] Όπως φαίνεται και από το παραπάνω διάγραµµα ο αριθµός των µονάδων επεξεργασίας λυµάτων σηµειώνει διαχρονικά ταχύτατη αύξηση. Παράγωγο της διαδικασίας επεξεργασίας των υγρών αποβλήτων αποτελεί η ιλύς, κοινώς λυµατολάσπη. Η διαχείρισή της αποτελεί σηµαντικό πρόβληµα στην Ελλάδα (π.χ. στην περίπτωση της Ψυττάλειας), παρόλο που όπως φαίνεται και στον πίνακα που ακολουθεί τα γραµµάρια ιλύος που αντιστοιχούν ανά κάτοικο είναι πολύ λίγα σε σύγκριση µε άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Ο παρακάτω πίνακας [1] δείχνει, επίσης, ότι και στη συγκεκριµένη περίπτωση ως µέθοδος επεξεργασίας επιλέγεται η ταφή, έναντι της καύσης και της επαναχρησιµοποίησης που επιλέγονται στις άλλες χώρες της Ευρωπαϊκής Ενωσης. 14
Πίνακας 4: Μέθοδοι ιαχείρισης Ιλύος σε χώρες της ΕΕ Η Ελλάδα υστερεί, επίσης, σε θέµατα επαναχρησιµοποίησης επεξεργασµένων υγρών αποβλήτων. H ανάκτηση και επαναχρησιµοποίηση εκροών προ-επεξεργασµένων υγρών αποβλήτων θεωρείται ότι συµβάλλει: α) στην ανάπτυξη νέων υδατικών πόρων, β) στην προστασία υπαρχόντων υδατικών πόρων, κυρίως σε παράκτιες περιοχές όπου παρατηρείται διείσδυση αλµυρού νερού σε υπόγειους υδροφορείς, γ) στη µείωση του κόστους νερού, δ) στην αξιοπιστία της υδατοπροµήθειας, ιδιαίτερα σε αγροτικές περιοχές και ε) στην ανάπτυξη πολιτικής υδατικών πόρων µε έµφαση τη διατήρηση των πόρων και του φυσικού περιβάλλοντος [11]. ΣΤΕΡΕΑ & ΥΓΡΑ ΑΠΟΒΛΗΤΑ ΟΙ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Για την ορθολογική διαχείριση των στερεών και υγρών αποβλήτων προτείνονται: 1. Η δηµιουργία συστήµατος συλλογής και καταγραφής δεδοµένων (ποσοτική και ποιοτική σύσταση, µέθοδοι διαχείρισης, µη εγκεκριµένοι χώροι διαχείρισης κ.λπ.) σε τοπικό και εθνικό επίπεδο, που θα αποτελεί µία πλήρη και ενηµερωµένη βάση για το σχεδιασµό του Συστήµατος ιαχείρισης των Στερεών Αποβλήτων. Το σύστηµα συλλογής-καταγραφής θα στηρίζεται στον Κανονισµό 215/22 του Συµβουλίου και του Κοινοβουλίου για τις Στατιστικές Αποβλήτων. 2. Η διαχείριση των στερεών αποβλήτων θα πρέπει να ακολουθήσει την εξής ιεράρχηση: µείωση στην πηγή επαναχρησιµοποίηση ανακύκλωση κοµποστοποίηση καύση µε ανάκτηση ενέργειας ταφή µε ανάκτηση ενέργειας καύση χωρίς ανάκτηση ενέργειας ταφή χωρίς ανάκτηση ενέργειας 3. Η συµπερίληψη των περιβαλλοντικών πιέσεων από την ταφή απορριµµάτων στο κόστος ταφής. Σήµερα αυτό που συνήθως λογίζεται ως κόστος ταφής δεν συµπεριλαµβάνει τις περιβαλλοντικές πιέσεις από την ταφή, τη µείωση της αξίας της γης, το κόστος των έργων αποκατάστασης και κατασκευής νέων ΧΥΤΑ κ.λπ. µε αποτέλεσµα να συνεχίζει η ταφή απορριµµάτων να αποτελεί την κυρίαρχη επιλογή διαχείρισης. 4. Το κλείσιµο και η άµεση αποκατάσταση των χώρων µη ελεγχόµενης εναπόθεσης απορριµµάτων. 5. Επεξεργασία (π.χ. κοµποστοποίηση, ξήρανση) και αξιοποίηση ιλύος σε εθνικό επίπεδο. Η επεξεργασµένη ιλύς µπορεί να χρησιµοποιηθεί κατά περίπτωση για χωµατοκάλυψη χώρων ταφής, αποκατάσταση χώρων που έχουν υποστεί 15
διάβρωση, αποκατάσταση τοπίων π.χ. λατοµείων, για γεωργικές ανάγκες, για παραγωγή ενέργειας 6. Επαναχρησιµοποίηση επεξεργασµένων υγρών αποβλήτων για χρήσεις όπως άρδευση, τεχνητό εµπλουτισµό υδροφορέων, βιοµηχανική χρήση και ελεγχόµενη αστική χρήση 7. Η «διαχείριση» της κοινωνικής αποδοχής (ενηµέρωση, εκπαίδευση) είναι θέµα προτεραιότητας, καθώς δε δύνανται να εφαρµοστούν οι όποιοι σχεδιασµοί, όσο πολλά υποσχόµενοι και αν είναι αυτοί, εάν δε συµβαδίζουν µε την κοινωνική αποδοχή συναίνεση 16
ΦΥΣΗ ΚΑΙ ΒΙΟΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑ Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ Η Ελλάδα διαθέτει µεγάλη βιοποικιλότητα σε όλα τα επίπεδά της (γενετική βιοποικιλότητα, βιοποικιλότητα ειδών, βιοποικιλότητα φυτοκοινωνιώνοικοσυστηµάτων και τοπίων). Σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης η διαµόρφωση µιας ενιαίας πολιτικής για τη διατήρηση της φύσης στηρίζεται σε δύο κυρίως νοµοθετικά κείµενα: την «Οδηγία για τη διατήρηση των άγριων πουλιών» (79/49/ ΕΟΚ) και την «Οδηγία για τους φυσικούς οικοτόπους» (92/43/ΕΟΚ). Το εθνικό µας δίκαιο έχει εναρµονιστεί και µε τις δύο οδηγίες σύµφωνα µε τις ΚΥΑ 414885/1985 και 33318/328/1998 αντίστοιχα. Το κείµενο της τελευταίας ΚΥΑ συνδέει τη θεσµοθέτηση των περιοχών του ικτύου Natura 2 µε το σύστηµα και τις διαδικασίες του Νόµου 165/86, δηλαδή τη θεσµοθέτηση προστατευοµένων περιοχών µε Προεδρικά ιατάγµατα κατόπιν εκπόνησης Ειδικών Περιβαλλοντικών Μελετών. Σηµειώνεται όµως ότι η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει κινήσει καταδικαστικές αποφάσεις ενάντια στην Ελλάδα τόσο για τη µη εφαρµογή της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ (π.χ. µη επαρκής παρακολούθηση του βαθµού αποτελεσµατικής προστασίας των πληθυσµών κητοειδών, φαλαινών δελφινιών και φωκαινών που βρίσκονται στις ακτές της χώρας, 12/25), όσο και της Οδηγίας 79/49/ΕΟΚ (π.χ. ζώνη ειδικής προστασίας λιµνοθάλασσας Μεσολογγίου, 12/25). Το 1994, ανατέθηκε στο Εθνικό Κέντρο Βιοτόπων - Υγροτόπων πρόγραµµα µε τίτλο «Καταγραφή, αναγνώριση, χαρτογράφηση και εκτίµηση των τύπων οικοτόπων και των ειδών χλωρίδας και πανίδας των Παραρτηµάτων Ι και ΙΙ της Οδηγίας 92/43». Ο κατάλογος των περιοχών που αξιολογήθηκε αποτελεί τον Επιστηµονικό Κατάλογο, ο οποίος κοινοποιήθηκε στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή τον Μάρτιο του 1996. Ο Επιστηµονικός Κατάλογος αποτελεί κυρίως µία επιστηµονική βάση αναφοράς του Εθνικού Καταλόγου (ο οποίος ακόµα δεν έχει οριστικοποιηθεί) για τις εθνικές αρχές, αλλά και για την Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Πίνακας 5: Συνοπτικός πίνακας τύπων οικοτόπων και ειδών που απαντούν στην Ελλάδα, σε σύγκριση µε αυτά που περιλαµβάνονται στα Παραρτήµατα Ι και ΙΙ της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ Οδηγία 92/43/ΕΟΚ ΕΛΛΑ Α Σύνολο Προτεραιότητας(*) Σύνολο Προτεραιότητας(*) % Συνόλου % Προτεραιότητας(*) ΤΥΠΟΙ ΟΙΚΟΤΟΠΩΝ 255 91 11 26 43 28,6 Παράκτιοι και αλοφυτικοί οικότοποι Παράκτιες και ενδοχωρικές θίνες Οικότοποι γλυκών υδάτων Εύκρατα χέρσα εδάφη και λόχµες Λόχµες µε σκληρόφυλλη βλάστηση (matorrals) 22 5 14 5 63,6 1 3 12 1 2 33 17 19 2 11 1 58 5 9 5 1-11 - 21 3 13 1 62 33 Φυσικές και ηµιφυσικές 26 8 17 8 65 1 17
Οδηγία 92/43/ΕΟΚ ΕΛΛΑ Α Σύνολο Προτεραιότητας(*) Σύνολο Προτεραιότητας(*) % Συνόλου % Προτεραιότητας(*) χλοώδεις διαπλάσεις Υψηλοί και χαµηλοί τυρφώνες Βραχώδεις οικότοποι και σπήλαια 1 6 4 4 4 67 23 2 12 1 52 5 άση 66 3 31 9 47 3 ΖΩΑ (σύνολο) 199 27 76 1 38,2 37 Θηλαστικά 38 11 22 2 58 18,2 Ερπετά 19 3 1 2 53 67 Αµφίβια 19 3 4-21 - Ψάρια 62 5 28 3 45,2 6 Ασπόνδυλα 61 5 12 3 19,7 6 ΦΥΤΑ 433 164 39 26 9 16 Πηγή: ΥΠΕΧΩ Ε, www.minenv.gr Το 23 ιδρύθηκαν 27 φορείς διαχείρισης προστατευόµενων περιοχών. υστυχώς, ο θεσµός αυτός αν και πολλά υποσχόµενος βρίσκεται σε κατάσταση ύφεσης καθώς δεν λειτουργούν οι φορείς διαχείρισης στο έλτα Έβρου, στη Λιµνοθάλασσα Μεσολογγίου, στις λίµνες Κορώνεια Βόλβη, στο άσος αδιάς, στο έλτα Αξιού Λουδία Αλιάκµονα. Αισθητή είναι η απουσία Εθνικής Στρατηγικής για τα βασικά θέµατα του φυσικού περιβάλλοντος. Η Εθνική Στρατηγική για τους Υγροτοπικούς Πόρους συντάχθηκε το 1999, αλλά ακόµη δεν έχει υιοθετηθεί επίσηµα και ούτε έχει αρχίσει να εφαρµόζεται [12]. Οι ελληνικοί υγρότοποι σήµερα απειλούνται άµεσα εξαιτίας της δραµατικής αύξησης των ανθρώπινων επεµβάσεων τις τελευταίες δεκαετίες. Οι επιπτώσεις του πρωτογενούς τοµέα, αλλά και των υπολοίπων παραγωγικών τοµέων, θέτουν σε σοβαρό κίνδυνο είδη και οικοσυστήµατα. Χαρακτηριστικά παραδείγµατα υποβάθµισης είναι η απώλεια υγροτοπικής έκτασης της Λίµνης Βιστωνίδας, η ανεξέλεγκτη εισροή αποβλήτων στον ποταµό Λουδία, η άναρχη δόµηση στο έλτα του Πηνειού, η υποχώρηση της στάθµης του νερού της λίµνης οϊράνης κ.ά. Εξαίρεση αποτελούν οι προσπάθειες αποκατάστασης του υποβαθµισµένου οικοσυστήµατος της τέως λίµνης Κάρλας και της Κορώνειας. Τέλος, η έλλειψη εγκεκριµένου εθνικού και περιφερειακού χωροταξικού σχεδιασµού και σχεδίων καθορισµού και ελέγχου των χρήσεων γης είναι ένας ακόµη επιβαρυντικός παράγοντας στην προσπάθεια διατήρησης, προστασίας και ανάδειξης του πλούσιου φυσικού πλούτου της χώρας. ΦΥΣΗ ΚΑΙ ΒΙΟΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑ ΟΙ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Είναι προφανές ότι ο χαρακτηρισµός κάποιων περιοχών ως προστατευόµενων είναι αναγκαία, όχι όµως και ικανή, συνθήκη για την αποτελεσµατική προστασία αυτών. Συνεπώς, απαιτούνται στοχευµένες δράσεις που θα αποδώσουν συγκεκριµένα ποιοτικά, αλλά και ποσοτικά αποτελέσµατα αναφορικά µε την αξιοποίηση του 18
εθνικού συγκριτικού πλεονεκτήµατος, του πλούσιου φυσικού περιβάλλοντος της Ελλάδας. Προς αυτή την κατεύθυνση υπάρχει ανάγκη για: 1. Την επικαιροποίηση της Εθνικής Στρατηγικής για τους Υγροτοπικούς Πόρους και την εφαρµογή της. 2. Την εφαρµογή της Εθνικής Στρατηγικής για τη Βιώσιµη Ανάπτυξη. 3. Την καλύτερη οργάνωση ενός εθνικού συστήµατος προστατευόµενων περιοχών µέσω της θεσµοθέτησης και εφαρµογής µίας Εθνικής Στρατηγικής για τη Βιοποικιλότητα, καθότι η Οδηγία 92/43/ΕΟΚ ως ευρωπαϊκή νοµοθεσία δεν αντανακλά πλήρως τη βιοποικιλότητα και την ανάγκη διατήρησης των ειδών που απαντούν στη χώρα και δεν είναι επαρκώς ορισµένο το καθεστώς προστασίας όλων των προστατευόµενων περιοχών. 4. Η θεσµοθέτηση και εφαρµογή Εθνικής Στρατηγικής για τα άση, η οποία είναι απαραίτητη καθώς τα δάση καλύπτουν λιγότερο από το 2% της συνολικής επιφάνειας της Ελλάδας, το οποίο αναλογικά αποτελεί µικρό ποσοστό αν ληφθεί υπόψη ότι πάνω από το 7% της γης είναι ορεινή και λοφώδης. Η υπερβόσκηση, οι εκτεταµένες δασικές πυρκαγιές και οι χαµηλοί ρυθµοί αναδάσωσης, η αυθαίρετη δόµηση είναι προβλήµατα που χρήζουν άµεσης αντιµετώπισης. Επίσης, απαραίτητη είναι η σύνταξη δασολογίου, µέσα από το οποίο θα διαφανεί χωρικά και εκτατικά ποιες και πόσες εκτάσεις είναι δάση και δασικές εκτάσεις και ποιο είναι το ιδιοκτησιακό καθεστώς 5. Η ολοκλήρωση του εθνικού και περιφερειακού χωροταξικού σχεδιασµού και των σχεδίων καθορισµού και ελέγχου των χρήσεων γης. 6. Η επαρκής στελέχωση, χρηµατοδότηση και πολιτική υποστήριξη του έργου που έχουν να επιτελέσουν οι φορείς διαχείρισης προστατευόµενων περιοχών για το σύνολο των περιοχών Natura 2. 19
ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΟΣ ΣΧΕ ΙΑΣΜΟΣ Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ Η Ελλάδα, δεσµεύεται από το στόχο της Οδηγίας 21/77/EC για επίτευξη ποσοστού 2.1% για τις ανανεώσιµες πηγές ενέργειας (ΑΠΕ) στην ηλεκτροπαραγωγή µέχρι το 21, ενώ και η συµµόρφωση µε τις δεσµεύσεις του Πρωτοκόλλου του Κιότο επιβάλλει σηµαντικές προσπάθειες για τη βελτίωση της αποδοτικότητας του ενεργειακού συστήµατος και για την ανάπτυξη µορφών ενέργειας φιλικών προς το περιβάλλον. Στη διάρκεια της τελευταίας δεκαετίας όµως, η ενεργειακή κατανάλωση στην Ελλάδα αυξάνεται µε υψηλούς ρυθµούς, ιδιαίτερα στον κτιριακό τοµέα και στις µεταφορές. Αυτή η αυξητική τάση είναι σε µεγάλο βαθµό δικαιολογηµένη, καθώς η κατά κεφαλή ενεργειακή κατανάλωση στην Ελλάδα είναι ακόµη πολύ χαµηλότερη από τον κοινοτικό µέσο όρο. Η υψηλή, όµως, ενεργειακή ένταση της χώρας δείχνει ότι υπάρχουν σηµαντικά περιθώρια µείωσης της ενεργειακής ζήτησης µε την ορθολογική χρήση των ενεργειακών πόρων και την προώθηση τεχνολογιών εξοικονόµησης ενέργειας. Στις ακολουθούµενες έως σήµερα ενεργειακές πολιτικές και µέτρα για τη διέξοδο από τα προβλήµατα της ενεργειακής κρίσης και των κλιµατικών αλλαγών περιλαµβάνονται: η σταδιακή απελευθέρωση των εγχώριων αγορών ηλεκτρισµού και φυσικού αερίου, η επέκταση της υποδοµής µεταφοράς και διανοµής του φυσικού αερίου και η ταχύρρυθµη διείσδυσή του στο ενεργειακό ισοζύγιο της χώρας, η συνέχιση της δηµόσιας ενίσχυσης των ΑΠΕ και της συµπαραγωγής, η εφαρµογή στην πράξη των υφιστάµενων και των υπό ψήφιση Κοινοτικών Οδηγιών για την ενέργεια και το περιβάλλον (Κοινοτικές Οδηγίες για τις ΑΠΕ, την ενεργειακή αποδοτικότητα, το εµπόριο εκποµπών ρύπων) κ.λπ. άλλες ΑΠΕ µεγάλα υδροηλεκτρικά στόχος 21 ιάγραµµα 8: Ποσοστό ηλεκτρικής ενέργειας που προέρχεται από ΑΠΕ επί συνόλου ακαθάριστης κατανάλωσης ηλεκτρικής ενέργειας στην ΕΕ-25, το έτος 22 2
Η Ελλάδα, καλείται µε τα νέα δεδοµένα να απεγκλωβιστεί από το ισχύον σύστηµα ηλεκτροπαραγωγής, το οποίο παραµένει δέσµιο µίας συγκεντρωτικής και µονοπωλιακής πολιτικής χρήσης των ορυκτών καυσίµων. Ένα ακόµα χαρακτηριστικό γνώρισµα του υφιστάµενου µοντέλου ηλεκτροπαραγωγής είναι η κάλυψη της ζήτησης βασιζόµενη σε υπερσυγκέντρωση των µονάδων παραγωγής, µε αποτέλεσµα το δίκτυο να παρουσιάζει σηµαντικές απώλειες. Η πολιτική απελευθέρωσης της αγοράς της ηλεκτρικής ενέργειας πρέπει να κατευθύνει τις ενεργειακές εξελίξεις προς αποκεντρωµένα µικροσυστήµατα παραγωγής, τα οποία θα αξιοποιούν νέες τεχνολογίες. Όπως χαρακτηριστικά αποτυπώνεται στον ακόλουθο πίνακα η συµµετοχή του φυσικού αέριου στο ελληνικό ενεργειακό ισοζύγιο υστερεί σηµαντικά σε σχέση µε την πλειοψηφία των ευρωπαϊκών χωρών. Το ίδιο ισχύει αναφορικά µε τη χρήση των ανανεώσιµων πηγών ενέργειας. Αν και η Ελλάδα διαθέτει πλούσιο αιολικό δυναµικό, υψηλή ηλιοφάνεια, πολλά διαθέσιµα γεωθερµικά πεδία και σηµαντικούς υδάτινους πόρους, κατέχει µία από τις τελευταίες θέσεις σε ευρωπαϊκό επίπεδο σε ό,τι αφορά την αξιοποίησή τους. Το ποσοστό συµµετοχής των ΑΠΕ στην ηλεκτροπαραγωγή της χώρας µας σήµερα απέχει πολύ από τον ευρωπαϊκό στόχο του 2,1% ως το 21, που θεωρείται πολύ δύσκολο έως αδύνατο να επιτευχθεί. Στην Ελλάδα, όπως και σε άλλες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ο πλέον ενεργοβόρος τοµέας είναι αυτός των µεταφορών. Συγκεκριµένα η κατανάλωση ενέργειας για τις µεταφορές ως ποσοστό επί της συνολικής ενέργειας κυµαίνεται µεταξύ 31-4%, ποσοστό που αναµένεται να µειωθεί ως αποτέλεσµα των αναµενόµενων βελτιώσεων στην απόδοση των καυσίµων των οδικών οχηµάτων. Τα βιοκαύσιµα για τις µεταφορές προωθούνται ως χρήσιµο µέσο «για τον οικολογικό προσανατολισµό» του κλάδου των µεταφορών. Πρόκειται για καύσιµα που παράγονται από καλλιέργειες και άλλα οργανικά υλικά και δύνανται να συµβάλουν στη µείωση του παραγόµενου διοξειδίου του άνθρακα. Τα βιοκαύσιµα µειώνουν την εξάρτηση από το πετρέλαιο στον κλάδο των µεταφορών και µε αυτό τον τρόπο µπορούν επίσης να συµβάλουν στη διαφοροποίηση και βελτίωση της ασφάλειας του ενεργειακού εφοδιασµού, καθώς και να παράσχουν εναλλακτικές πηγές εισοδήµατος στις αγροτικές περιοχές της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Πίνακας 6:Ακαθάριστη εγχώρια κατανάλωση ενέργειας κατανεµηµένη σε βασικές κατηγορίες καυσίµων, 23 [13] Σύνολο, εκατοµ. τόνοι ισοδύναµου πετρελαίου (Mtoe) Προϊόντα ακατέργαστου πετρελαίου και πετρελαιοειδή (%) Άνθρακας, λιγνίτης και παράγωγα (%) Φυσικό αέριο (%) Πυρηνική ενέργεια, (%) Ανανεώσιµη ενέργεια (%) EU 25 EU 15 Βέλγιο ηµοκρατία Τσεχίας ανία Γερµανία Εσθονία Ελλάδα Ισπανία Γαλλία Ιρλανδία 1 726.1 1 513.6 55.8 43.7 2.7 344.5 5.5 3.2 134.1 27.6 15.3 37 39 38 2 4 36 19 58 5 34 57 18 15 11 47 27 25 62 3 15 5 16 24 24 26 18 23 23 12 7 16 15 24 15 15 22 15 12 12 42 6 6 2 3 13 3 1 5 7 6 2 21
Σύνολο, εκατοµ. τόνοι ισοδύναµου πετρελαίου (Mtoe) Προϊόντα ακατέργαστου πετρελαίου και πετρελαιοειδή (%) Άνθρακας, λιγνίτης και παράγωγα (%) Φυσικό αέριο (%) Πυρηνική ενέργεια, (%) Ανανεώσιµη ενέργεια (%) Ιταλία Κύπρος Λετονία Λιθουανία Λουξεµβούργο Ουγγαρία Μάλτα Ολλανδία Αυστρία Πολωνία Πορτογαλία Σλοβενία Σλοβακία Φιλανδία Σουηδία Μ. Βρετανία 182. 2.5 4.4 9. 4.2 26.7.8 8.5 32.7 94.1 25.3 6.9 18.9 37.1 5.9 229.8 49 97 28 26 64 25 1 39 42 22 59 35 19 28 3 35 Σηµείωση: το άθροισµα του ποσοστού των πέντε κύριων ενεργειακών πηγών µπορεί να µην ισοδυναµεί µε 1 εξαιτίας της ύπαρξης άλλων πηγών ενέργειας που δεν παρουσιάζονται στον εν λόγω πίνακα της Eurostat ή/και του εµπορίου ηλεκτρικής ενέργειας Σε ότι αφορά στην ορθολογική χρήση της ενέργειας στα κτίρια, σηµειώνεται ότι η Οδηγία 22/91 της ΕΕ για την ενεργειακή απόδοση των κτιρίων τέθηκε σε ισχύ τον Ιανουάριο του 26 και στο πλαίσιό της κρίνεται απαραίτητο ένα εθνικό πρόγραµµα εφαρµογής βιοκλιµατικών συστηµάτων στα κτίρια. 8 1 2 2 2 14 11 12 61 13 21 24 22 5 17 ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΟΣ ΣΧΕ ΙΑΣΜΟΣ ΟΙ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Βασική επιδίωξη στον ενεργειακό τοµέα θα πρέπει να είναι η προώθηση των ανανεώσιµων πηγών ενέργειας. Αυτό θα επιτευχθεί εφόσον: 1. Ελαχιστοποιηθούν οι χρονοβόρες διαδικασίες έκδοσης αδειών εγκατάστασης οι οποίες οφείλονται κύρια στην έλλειψη χωροταξικού σχεδιασµού, τη µη επαρκή στελέχωση και εκπαίδευση των αρµόδιων περιφερειακών υπηρεσιών και την πολυπλοκότητα και ασάφεια των υφισταµένων ρυθµίσεων. 2. Ενηµερωθεί η τοπική κοινωνία για τα οφέλη από την αξιοποίηση έργων ΑΠΕ. 3. Υπάρξουν οικονοµικά κίνητρα, όπως εκπτώσεις επί του συνολικού φορολογητέου εισοδήµατος του καταναλωτή ή µειωµένο ΦΠΑ για την αγορά. 4. Υπάρξουν αρχικές κρατικές επενδύσεις και ενισχύσεις λειτουργίας για τις ΑΠΕ, όπως ακριβώς είχε απαιτηθεί και παλαιότερα από τις συµβατικές ενεργειακές µορφές πριν ακόµα καταστούν αποδοτικές. 5. Τεθεί υποχρεωτικά ένα ελάχιστο µερίδιο της καταναλισκόµενης ηλεκτρικής ενέργειας, το οποίο να προέρχεται από ανανεώσιµες πηγές. Αυτό µπορεί να λειτουργήσει µε τη διαδικασία των πράσινων πιστοποιητικών. 35 31 26 25 44 45 23 12 1 13 3 11 2 37 44 11 1 19 24 16 34 1 6 1 33 8 1 3 3 2 5 17 11 3 21 26 1 22
Άλλα µέτρα που συµβάλλουν στον ορθολογικό ενεργειακό σχεδιασµό (ελαχιστοποίηση του βαθµού ενεργειακής εξάρτησης, αξιοποίηση φιλικών προς το περιβάλλον πηγών ενέργειας και περιορισµός της ζήτησης - κατανάλωσης ενέργειας) είναι: 6. Η προώθηση τεχνολογιών εξοικονόµησης ενέργειας και συµπαραγωγής ηλεκτρισµού - θερµότητας για τον περιορισµό των απωλειών και τη µείωση της ενεργειακής έντασης της ελληνικής οικονοµίας. Έµφαση θα πρέπει να δοθεί στα αποκεντρωµένα συστήµατα παραγωγής ενέργειας και θερµότητας. 7. Η επιδότηση εθνικών προγραµµάτων για την εφαρµογή των αρχών της βιοκλιµατικής αρχιτεκτονικής σε δηµόσια και ιδιωτικά κτίρια. 8. Η βελτίωση της ενεργειακής απόδοσης των δηµοσίων κτιρίων. 9. Η θέσπιση ελάχιστων ορίων σχετικά µε τη συµµετοχή των βιοκαυσίµων στην ελληνική αγορά καυσίµων το 21 πέρα από τον εθνικό στόχο του 5,75% επί του συνόλου των καυσίµων που διατίθενται προς χρήση στις µεταφορές. 23
ΧΩΡΟΤΑΞΙΚΟΣ ΣΧΕ ΙΑΣΜΟΣ Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ Το µεταπολεµικό µοντέλο οικιστικής ανάπτυξης βασίστηκε ιδιαίτερα στην εκ των υστέρων νοµιµοποίηση και τελικά ενσωµάτωση στο σχέδιο πόλης, µεγάλων εκτάσεων αυθαίρετων κτισµάτων που εµφανίζονταν στην περιφέρεια των µεγάλων αστικών κέντρων [14]. Η ένταξη εκτάσεων αυθαίρετης δόµησης στον αστικό ιστό οδήγησε στην οικοδόµηση των εναποµεινάντων ελεύθερων χώρων, µε δυσµενή αποτελέσµατα στην ποιότητα διαβίωσης των κατοίκων των αστικών κέντρων. Η διαχείριση των χώρων αυτών (π.χ. Ελληνικό, Γουδή κ.λπ.) αποτελεί σήµερα εθνικό θέµα προτεραιότητας. Στην Ελλάδα το σύστηµα σχεδιασµού είναι ιδιόµορφο και πολύπλοκο. ιακρίνεται σε δύο κατηγορίες: (α) στο χωρικό σχεδιασµό στρατηγικού επιπέδου και (β) στο φυσικό σχεδιασµό της υπαίθρου και την πολεοδοµία. Οι δύο βασικοί νόµοι Ν. 2742/99 και Ν. 258/97 αναφέρονται στο χωροταξικό και πολεοδοµικό σχεδιασµό αντίστοιχα. Αν και γενικότερα σε θεσµικό επίπεδο η Ελλάδα διαθέτει σηµαντικό αριθµό εργαλείων το οποίο δηµιουργεί την αίσθηση της επαρκούς κάλυψης των γεωγραφικών βαθµίδων και των τύπων σχεδιασµού, πρακτικά χαρακτηρίζεται από περιορισµένη εφαρµογή και συντονισµό, λόγω του ανορθολογικού κυρίως µοντέλου κατανοµής των αρµοδιοτήτων µεταξύ νοµοθετικών εκτελεστικών οργάνων, κεντρικής διοίκησης και τοπικής αυτοδιοίκησης [16]. Η πολιτική σχεδιασµού της υπαίθρου αποτελεί ένα από τους ασθενέστερους κρίκους των χωρικών πολιτικών στην Ελλάδα. Βασικό χαρακτηριστικό της υφιστάµενης κατάστασης είναι ότι η ρύθµιση της δόµησης του εξωαστικού χώρου στην Ελλάδα γίνεται κατά βάση µέσω της νοµοθεσίας περί εκτός σχεδίου δόµησης (που διαµορφώθηκε µε το Π της 23.1.1928 και µεταπολεµικά ακολούθησε µία πορεία «διευκόλυνσης της οικοδόµησης» µη λαµβάνοντας υπόψη τα νέα δεδοµένα όπως η αστικοποίηση, η δεύτερη κατοικία και η αύξηση ζήτησης χώρου για βιοµηχανικές και τουριστικές δραστηριότητες) [16]. Παράλληλα, η µακροχρόνια αποτυχία ελέγχου της αυθαίρετης δόµησης επιτείνει τη διασπορά κτισµάτων οπουδήποτε κάτι τέτοιο υποκινείται από τις δυνάµεις της αγοράς. Η πολιτική αυτή έχει εξαιρετικά αρνητικές επιπτώσεις: συγκρούσεις µεταξύ χρήσεων γης, συγκρούσεις χρήσεων και δικτύων υποδοµών, αλλοίωση/ καταστροφή τοπίων, αλλοίωση/ καταστροφή οικοτόπων, ρύπανση του περιβάλλοντος [15]. Αντίθετα µε τη σηµειακή εκτός σχεδίου δόµηση, η δόµηση βάσει σχεδίων χρήσεων γης αποτελεί στην Ελλάδα περιθωριακό φαινόµενο. Μεγάλος αριθµός µελετών δεν έχουν θεσµοθετηθεί, υπάρχει έλλειψη κεντρικής πολιτικής κατεύθυνσης για συγκεκριµένες χρήσεις γης, απουσία κωδικοποιηµένου συστήµατος χρήσεων γης και εξαιρετικά χρονοβόρες διαδικασίες σχεδιασµού και θεσµοθέτησης. 24