ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ 1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

Το θεωρητικό υπόβαθρο της Πολιτιστικής Κληρονομιάς- Θεωρίες για την Τέχνη ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΤΕΧΝΗ Η Τέχνη δεν ταυτίζεται πάντα με την αισθητική απόλαυση. Είναι ανθρώπινη έκφραση, μέρος ενός συνθέτου συνόλου πεποιθήσεων και δοξασιών, σε κάθε ανθρώπινη κοινωνία. Είναι δηλαδή διαφορετική στις κοινωνίες των διαφόρων εποχών και επηρεάζεται από πολλούς παράγοντες (ιστορικούς κοινωνικοπολιτικούς οικονομικούς, κ.λ.π.). Τα εκφραστικά μέσα της Τέχνης επηρεάζονται επίσης από πρακτικούς λόγους: διαθέσιμα υλικά, εργαλεία, γνώσεις και τεχνογνωσίες, συμβάσεις που σχετίζονται με το χαρακτήρα μιας κοινωνίας. Η Τέχνη αποτέλεσε και αποτελεί μέσο επικοινωνίας, καθώς προϋπήρξε των γραπτών πηγών και της Ιστορίας (π.χ. βραχογραφίες). Υπήρξε ωστόσο πάντοτε και μέσο άσκησης εξουσίας ήελέγχου(π.χ. Αίγυπτος). Αποτελεί, άλλοτε αναπαράσταση, άλλοτε ερμηνεία της Φύσης. Η Τέχνη αναπαριστά μέρος του Ολου, με μέσα τη γραμμή και το χρώμα. «Μεγάλο» έργο Τέχνης=μας βοηθάει να φτάσουμε στο βάθος της ανθρώπινης ύπαρξης. 13

14

ΠΡΩΙΜΕΣ ΑΙΣΘΗΤΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ Από τις απαρχές της Τέχνης έως την Αναγέννηση Μελετούν την έννοια της Τέχνης. Στον Όμηρο, η ασπίδα του Αχιλλέα χαρακτηρίζεται «θαυμαστό δημιούργημα» (Σ, 548). Πρόκειται για μια πρώτη κρίση για ένα έργο τέχνης. 5 ος αι. π.χ. και εξής: Επιχειρείται εντατικότερη μελέτη των τεχνών, στα πλαίσια της ανθρωπιστικής κίνησης που εκπροσωπούν ο Σωκράτης και οι Σοφιστές. 15

1 16

Πλάτων ( Ιων - Συμπόσιο Πολιτεία, 399-387 και Σοφιστής Νόμοι, έως το 348): Τέχνη = Μίμηση (της Φύσης) όπως φαίνεται όμως, όχι όπως είναι. Το απόλυτα Ωραίο συλλαμβάνεται όχι από τα μάτια αλλά από το νου. Πρέπει να γίνεται διαχωρισμός ανάμεσα σε ωφέλιμη και επιβλαβή ηθικά τέχνη. Αριστοτέλης (Ποιητική, 347-342 π.χ.): Η Τέχνη είναι ανεξάρτητη από την πολιτική και την ηθική. Κρίνεται μόνο αισθητικά. Υπάρχουν δύο κατηγορίες έργων τέχνης: 1.Η Οπτική Μίμηση (Ζωγραφική) 2.Η Μίμηση Πράξεων (Δράμα) 17

18

Στωικοί - Επικούρειοι (1 ος π.χ. αι. και εξής), υιοθετούν απόψεις που προέρχονται και από τις δύο παραπάνω θεωρίες, κυρίως του Πλάτωνα οι πρώτοι και του Αριστοτέλη οι δεύτεροι. Πλωτίνος (204/205 270 μ.χ.). Νεοπλατωνιστής. Εντοπίζει την Ομορφιά αφενός στη Φύση (π.χ. πέτρα), αφ ετέρου στην Τέχνη που κατεργάζεται τα υλικά της Φύσης, εισάγοντας σ αυτή, τη Μορφή και την Ιδέα (π.χ. άγαλμα). Η ύλη είναι ικανή να δεχτεί την Ιδανική Μορφή. 19

2 20

Μεσαιωνικοί Χρόνοι (Δυτική Ευρώπη και Βυζάντιο): Οι Πατέρες της Εκκλησίας, απορρίπτουν, ως ειδωλολατρικά, όσα έχουν σχέση με την Αρχαία Φιλοσοφία, άρα και την αναπαραστατική Αρχαία Τέχνη. Η Χριστιανική Τέχνη γίνεται υπερβατική, δηλαδή, συνειδητά ΔΕΝ μιμείται την πραγματικότητα. Και οι Πατέρες όμως δέχονται την έννοια του Ωραίου και αναπτύσσουν θεωρίες γι αυτό (Αυγουστίνος, 354-430 και Θωμάς ο Ακινάτης, 1225-1274). Σημαντική υπήρξε η επίδραση της θεωρίας του Ψευδο-Διονυσίου Αρεοπαγίτη για τις Συμβολικές Μορφές (Ουράνια Ιεραρχία, τέλη 5 ου αρχές 6 ου μ.χ. αι.). Αναγέννηση. Νεοπλατωνισμός / Ουμανισμός. Αναθεωρείται η στάση απέναντι στην Τέχνη. Ανακαλύπτεται ξανά η Αρχαία Σκέψη και η Κλασική Τέχνη. 21

22

23

24

25

Η ΓΝΩΜΗ ΕΝΟΣ ΝΕΩΤΕΡΟΥ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟΥ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ «Σκοπός της Θεωρίας και της Ιστορίας της Τέχνης θα έπρεπε να είναι να αποκαλυφθούν οι διαδοχικές φάσεις των αντικειμένων που προσφέρθηκαν στους ανθρώπους κάθε εποχής για να τα απολαύσουν και να τα εκτιμήσουν. Να δούμε δηλαδή πώς αναπαρήγαγαν την απόλαυση και την εκτίμηση ανά τους αιώνες. Για παράδειγμα, απολαμβάνουμε και εκτιμούμε τα ίδια με το παρελθόν έργα; Αν ναι, για τους ίδιους λόγους; Ο ιστορικός της τέχνης πρέπει να δει ποιες είναι οι αντιλήψεις και τα ιδανικά στα οποία η τέχνη έδωσε μόνιμη μορφή και ποια εκείνα στα οποία έδωσε προσωρινή μορφή». Bernard Berenson (1865-1959), Αισθητική και Ιστορία στις Εικαστικές Τέχνες, 1948. 26

ΒΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Monroe Beardsley, Ιστορία των Αισθητικών Θεωριών Dinah Berland (publication coordination), Historical and Philosophical Issues in the Conservation of Cultural Heritage, The J. Paul Getty Trust, 1996 27

Αναγέννηση. Χρονικά Όρια Περίοδοι Τον όρο χρησιμοποιεί πρώτος ο Βαζάρι, στους Βίους, στην πρώτη έκδοση (1550), για να δηλώσει ουσιαστικά την τρίτη φάση της ιστορίας της τέχνης, που αναπτύχθηκε στην Ιταλία μετά το 1250, με το έργο του Giotto ιδιαίτερα. Σημαντικοί καλλιτέχνες και θεωρητικοί του 14ου αι. θέτουν τις βάσεις, τις ιδέες για μια νέα αφετηρία: Cennino Cennini Lorenzo Ghiberti Βοκκάκιος, Δεκαήμερο (1350-1360) Βιβλιογραφία Jacob Burckhardt, Ο Πολιτισμός της Αναγέννησης Arnold Hauser, Κοινωνική ιστορία της τέχνης, τ. Β 28

Renaissance Rennovatio Τον δεύτερο όρο τον προτείνουν για τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες. [W.Paatz, Die Kunst der Renaissance in Italien, 1953] Σήμερα, ο όρος «Αναγέννηση» σημαίνει: Την επανασύνδεση με την πολιτιστική κληρονομιά της Αρχαιότητας. Τη μεγάλη τομή στην καλλιτεχνική, πολιτική, κοινωνική, πολιτιστική, οικονομική πορεία Τόπος και Χρόνος: Ιταλία, 14ος 15ος αι. 29

Η Αναγέννηση είναι: Η ανακάλυψη του ανθρώπου και του κόσμου, συνδυασμένη με έναν νέο ανθρωπισμό (Burckhardt) Η αναγνώριση της Αρχαιότητας ως «σπερματικού λόγου» για στροφή προς τις νέες αξίες και νέους ιστορικούς προσανατολισμούς: Η παρακμή των καθοριστικών δυνάμεων του Ώριμου Μεσαίωνα διευκόλυνε αυτή τη στροφή. Οι συγκρούσεις εκκλησιαστικής και κοσμικής εξουσίας (13ος 14ος αι.), αφήνουν να διαφανεί μια νέα τάξη/νέος προσανατολισμός στον κρατικό και πολιτικό τομέα της Ευρώπης. Το μεγάλο σχίσμα της Δυτικής Εκκλησίας (εκλογή Πάπα Ουρβανού VI) το 1378, συνοδεύεται από συγκρούσεις που θα κρατήσουν έως και το 1417 (Metzbacher, 1964) 30

Η περίοδος της Αναγέννησης χαρακτηρίζεται ακόμη από: Ενίσχυση της εθνικής συνείδησης Αναζήτηση της ιδιαίτερης πολιτισμικής ταυτότητας κάθε λαού Αναβίωση του θεσμού της πόλης-κράτους Παρακμή του θρησκευτικού συναισθήματος Δημιουργία νέων θρησκευτικών ταγμάτων με πηγαίο θρησκευτικό αίσθημα και πραγματική αγάπη για τον άνθρωπο Κοινωνική άνοδο ομάδων πολιτών, μέσω θεμελιωδών κοινωνικών ανακατατάξεων, δυναμική προβολή της αστικής τάξης έναντι της φεουδαρχίας Ανάπτυξη της προσωπικότητας του ατόμου έναντι της ομάδας 31

Τα παραπάνω φαινόμενα συνοδεύονται παράλληλα από: Επέκταση της ψευδολατρείας των ιερών λειψάνων Επέκταση του ρόλου της Ιεράς Εξέτασης Επέκταση του ρόλου της Μαγείας Επιβολή πολιτικοκοινωνικών αυθαιρεσιών Εξαθλίωση των αγροτικών στρωμάτων 32

Αλλαγές στην Οικονομία: Εμφάνιση του πιστωτικού κεφαλαίου, λόγω της ανάπτυξης του εμπορίου Δημιουργία νέου τραπεζικού συστήματος, που ευνοεί τόσο την επιβολή νέων πολιτικών σχηματισμών, όσο και την ευρύτερη εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο. Συγκέντρωση μεγάλων κεφαλαίων που επιτρέπουν την εκτέλεση μεγάλων έργων κοινής ωφελείας Πρόοδοι στη Ναυσιπλοϊα και τις Ανακαλύψεις, που ανατρέπουν τις καθιερωμένες αξίες και δημιουργούν μια νέα εικόνα του κόσμου 33

Επίδραση της Αναγέννησης στο Πνεύμα και τις Τέχνες: Η Επιστήμη αποκτά καθοριστικά δικαιώματα Η Φαντασία κερδίζει μεγαλύτερη ελευθερία Η πνευματική εργασία συναντά μεγαλύτερη αναγνώριση Η καλλιτεχνική δημιουργία κερδίζει σεβασμό και θαυμασμό 34

Η Τέχνη ιδιαίτερα χαρακτηρίζεται από: Πλήθος τάσεων κατά το 14ο και ιδιαίτερα τον 15ο αι. Αδιάκοπη πάλη των τύπων της παράδοσης και των στοιχείων της ανανέωσης Μόνιμος και γόνιμος διάλογος του χθες με το σήμερα Για όλα τα παραπάνω: Χρυσ. Χρήστου, Εισαγωγή στην Τέχνη, Αθήνα 1993, σελίδες 91-150 35

4 36

5 37

6 38

39

40

Ο ΒΑΖΑΡΙ (GIORGIO VASARI, 1511-1574) ΠΡΩΤΟΣ ΣΥΣΤΗΜΑΤΙΚΟΣ ΜΕΛΕΤΗΤΗΣ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ Αναγέννηση = Αναβίωση της Κλασικής Αρχαιότητας Lorenzo Ghiberti Leon Battista Alberti Giorgio Vasari: «Η Κλασική τέχνη ανατράπηκε με την επικράτηση του Χριστιανισμού. Η ανατροπή ήταν αποτέλεσμα των βαρβαρικών επιδρομών και εισβολών και της εχθρότητας των πρώτων χριστιανών πατέρων και λογίων για την αρχαιότητα». Η παραπάνω άποψη είναι εν μέρει μόνο ορθή: Δεν υπήρξε ποτέ στο Μεσαίωνα πλήρης ρήξη με την Κλασική παράδοση. Η Κλασική τέχνη αναβίωσε στην Ιταλία από τον 14ο αι κ.ε. Η αναβίωση συνδέθηκε κυρίως με την Φλωρεντία και το Νεοπλατωνικό κίνημα. 41

Giorgio Vasari, Οι Βίοι των πλέον Εξαιρέτων Ζωγράφων, Γλυπτών και Αρχιτεκτόνων (εκδόσεις: 1550 και 1568) Μνημειώδες έργο σημαντικότατη πηγή για την ιταλική Αναγέννηση, αν και ζει στα χρόνια του Μανιερισμού, που είναι ουσιαστικά άρνησή της (όχι σε επίπεδο καλλιτεχνικής πρακτικής). Ο Βαζάρι υπήρξε σύγχρονος των περισσοτέρων καλλιτεχνών για τους οποίους γράφει. Όχι αντικειμενικός παρατηρητής, προσηλωμένος στην τέχνη του Μιχαήλ Αγγέλου.Βρίσκεται κοντά στην Αναγέννηση, δεν ανήκει σ αυτή. Οι Βίοι αποτελούν ουσιαστικά ένα πρωταρχικής σημασίας τεκμήριο για το πώς ερμήνευαν την Αναγέννηση κατά την αμέσως επόμενη περίοδο (Μανιερισμός). Οι Βίοι συγκεντρώνουν επίσης αρκετά από τα χαρακτηριστικά ενός ιστορικού έργου, με την έννοια που το αντιλαμβανόμαστε σήμερα. 42

Οι Βίοι γεννιούνται σε μια κοινωνία φεουδαρχική και είναι προϊόν της εποχής τους. Ο Βαζάρι, υποτελής στον Δούκα Κόζιμο Α των Μεδίκων (1519-1574), ο οποίος θέλει να σβήσει κάθε ανάμνηση της Φλωρεντινής Δημοκρατίας, αναπτύσσει δύο βασικές ιδέες στο έργο του: α) η τέχνη δεν αναπτύσσεται δίχως τη συνδρομή της εξουσίας β) η τέχνη συνδέεται με την περιοχή της Τοσκάνης Ο Βαζάρι, στην αντιπαράθεση Δημοκρατία Μοναρχία που ταράζει τη Φλωρεντία επί σειρά ετών, τάσσεται με το μέρος των Μεδίκων. Ο Μιχαήλ Άγγελος είχε ωστόσο παραμείνει πιστός στο δημοκρατικό καθεστώς. 43

Ο Βαζάρι και η έννοια της Πολιτιστικής Κληρονομιάς Σύμφωνα με το Προοίμιό του στους Βίους ο Βαζάρι, ακολούθησε την εξής μέθοδο δουλειάς: Αναζήτησε τα έργα Αναζήτησε πληροφορίες για τη ζωή και το έργο των καλλιτεχνών, βασίστηκε δηλαδή στην προφορική ιστορία Χρησιμοποίησε τις αφηγήσεις γερόντων, πραγματοποίησε δηλαδή συνεντεύξεις Κυριαρχεί στο έργο του η ιδέα της «διαφύλαξης της μνήμης» των μεγάλων καλλιτεχνών του παρελθόντος: Για τους ζώντες καλλιτέχνες Για τους λογίους και μελετητές Για τα ευγενικά πνεύματα 44

ΜΕΤΑ ΤΟΝ ΒΑΖΑΡΙ 18ος αιώνας John Joackim Winckelmann (1717-1768), Ιστορία της Τέχνης της Αρχαιότητας (1764) - Reflections on the Painting and Sculpture of the Greeks, translated by Fuseli, 1765 Henry Fuseli (1741-1825), Instructions to the Connoiseur, 1765 Jonathan Richardson (1665-1745), Essay on Criticism A Discourse on the Dignity, Certainty, Pleasure and Advantage of the Science of a Connoiseur The Royal Academicians (Barry, Opie, Fuseli ), 1848 Hegel, Αισθητική, 1828 Gottfried Semper, 1878-79 Alois Riegl (1858-1905), 1902. Ο Riegl θέτει τις βάσεις των σύγχρονων αντιλήψεων για την πολιτιστική κληρονομιά (λατρεία 45 μνημείων).

ΒΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Michael Podro, The Critical Historians of Art, 1982, 1991-5 th ed. Έρβιν Πανόφσκι, Μελέτες Εικονολογίας. Ουμανιστικά Θέματα στην Τέχνη της Αναγέννησης, μτφρ. Ανδρέας Παππάς, Νεφέλη 1991 Τζορτζο Βαζάρι, Οι Βίοι των Πλέον Εξαιρέτων Ζωγράφων, Γλυπτών και Αρχιτεκτόνων. Οι Δύο Αφιερώσεις και το Προοίμιο, μτφρ. Κ. Βαλάκα, Ν. Σκουτέλη, Ν. Χατζηνικολάου, Αθήνα 1997. 46

ΝΕΩΤΕΡΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΕΧΝΗ Ο J. Joackim Winckelmann (1717-1768), έβλεπε στην Αρχαία Τέχνη, σε όλη την πορεία της, «ευγενική απλότητα και ήρεμο μεγαλείο». Τις απόψεις του διεύρυνε και ανανέωσε ο Heinrich Wolfflin (1864-1945) Die Klassische Kunst, eine Einfuhrung in die Italienische 1899 (1968-9η εκδ.): «για να καταλάβουμε τις τοιχογραφίες του Ραφαήλ στη Stanza della Signatura η ιστορική γνώση δεν είναι απαραίτητη». Βασικές Έννοιες της Ιστορίας της Τέχνης (1915) (μτφρ. Στα ελληνικά, εκδ. Παρατηρητής, 1995), Με υπότιτλο: Το πρόβλημα της εξέλιξης του Ρυθμού στη νεώτερη τέχνη 47

Heinrich Wolfflin (1864-1945), Βασικές Έννοιες της Ιστορίας της Τέχνης (1915) (μτφρ. στα ελληνικά, εκδ. Παρατηρητής, 1995) ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ Εξετάζει: Ζωγραφική - Γλυπτική - Αρχιτεκτονική Η μορφολογική ανάλυση επιτρέπει στον Βαίλφλιν: Α. Να κατανοήσει το προσωπικό ύφος του κάθε καλλιτέχνη Β. Να συλλάβει τις έννοιες του τοπικού και εθνικού ρυθμού Γ. Να μιλήσει για σταθερή περιοδικότητα στο ρυθμό: Την Κλασική φάση διαδέχεται πάντα η φάση «Μπαρόκ» 48

Η Πορεία Εξέλιξης της Τέχνης κατά τον Wolfflin, καθορίζεται από πέντε ζεύγη αντιθετικών εννοιών και τη μετάβαση από την πρώτη στη δεύτερη έννοια (όχι αντίστροφα): 1. Από το «γραμμικό» στο «ζωγραφικό» στυλ 2. Από την επιφάνεια στο βάθος της σύνθεσης 3. Από την «κλειστή» στην «ανοιχτή» φόρμα / σύνθεση 4. Από την πολλαπλότητα (όλον) στην ιδιαίτερη ενότητα (μέρος) 5. Από την απόλυτη σαφήνεια στην σχετική σαφήνεια Παρά την προσήλωσή του στη μορφολογική θεώρηση, ο Βαίλφλιν άφησε ωστόσο περιθώρια για άλλες ερμηνείες της τέχνης που ορίζονται από τόπο, χρόνο, κοινωνικό περιβάλλον, κ.λ.π. 49

50

51

52

Henri Focillon, Η Ζωή των Μορφών (Vie des Formes, 1934) «Το έργο τέχνης είναι το μοναδικό προϊόν μιας ανθρώπινης δραστηριότητας που προσδιορίζεται από εγγενείς νόμους, από τις δυνατότητες της ύλης και της τεχνικής και από τον ιστορικό χρόνο. Το έργο της τέχνης είναι ύλη, πνεύμα, μορφή και περιεχόμενο» Οι μορφές εντάσσονται: μέσα στο χώρο, μέσα στην ύλη, μέσα στο πνεύμα και μέσα στο χρόνο. Κατά τον Focillon, οι ηλικίες που διανύει ο Ρυθμός είναι τέσσερις: Η πειραματική, η κλασική, η ηλικία της εκλέπτυνσης και η ηλικία του μπαρόκ. Στην πρώτη ο ρυθμός προσπαθεί να αυτοκαθοριστεί, στη δεύτερη ισορροπεί, στην τρίτη εμπλουτίζεται με κομψότητα και χάρη και στην τέταρτη απελευθερώνεται. Διαδέχονται η μία την άλλη με μια εσωτερική λογική. Ποικίλλουν κατά τόπους στη διάρκειά τους. 53

Ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΩΝ ΜΟΡΦΩΝ Ο κόσμος των μορφών μέσα στο πνεύμα είναι ταυτόσημος ως προς την αρχή του με τον κόσμο των μορφών μέσα στο χώρο και την ύλη. Το ανθρώπινο πνεύμα αυτοπεριορίζεται αναζητώντας μορφές και ιδέες, ο καλλιτέχνης ωστόσο διαφέρει διότι οι μορφές του πνεύματός του, προτού ακόμα γεννηθούν, προετοιμάζονται για την αισθητή ζωή τους. Χρονικά, υπάρχει μόνο μία σύγκρουση από πρωϊμότητες, επικαιρότητες και καθυστερήσεις. Η ιστορία της τέχνης είναι η ιστορία του ανθρώπινου πνεύματος, δια των καλλιτεχνικών μορφών. Η αποδέσμευση από τις μορφολογικές θεωρίες (που συμπίπτουν χρονικά με την επικράτηση των καθαρών μορφών στην τέχνη) έρχεται ουσιαστικά λίγο πριν την ανατολή του Ιμπρεσιονισμού (Manet, Η Εκτέλεση του Μαξιμιλιανού, 1867). 54

ΕΙΚΟΝΟΛΟΓΙΑ Δημιουργήθηκε αρχικά ως αντίδραση στην μορφολογία. Πρόδρομοι: Max Dvorak, Lionello Venturi Εικονολόγοι: Aby Warburg, Fritz Saxl, Erwin Panofsky, Ernst H. Gombrich, Edgar Wind, Jean Seznec, Rudolf Wittkower Ο όρος προέρχεται από τίτλο βιβλίου του Cesare Ripa: Iconologia (1593). Αρχικά ήταν η επιστήμη που παρήγαγε σύμβολα και αλληγορίες για τους καλλιτέχνες. Ο όρος επανεμφανίζεται στις αρχές του 20ου αιώνα, με την εικονολογική ανάλυση του Aby Warburg (1866-1929), ο οποίος απέκρουε την διαίρεση της τέχνης σε μορφή και περιεχόμενο. Το Ινστιτούτο Warburg ιδρύεται από τον ίδιο στο Αμβούργο και μετακομίζει στο Λονδίνο το 1934. Πλαισιώνεται από τουw εικονολόγους Saxl, Panofsky,Gombrich. 55

Erwin Panofsky (1892-1968) Διατυπώνει με τον ωριμότερο τρόπο τις εικονολογικές θεωρίες. Τα πιο γνωστά δοκίμιά του (τα πρώτα γύρω στο 1939) έχουν συγκεντρωθεί στον τόμο: Μελέτες Εικονολογίας (Studies in Iconology) (ελλην. μτφρ.) Για τον Panofsky, η ιστορία της τέχνης είναι μια ανθρωπιστική επιστήμη (humanistic discipline) που ενδιαφέρει όχι μόνο τον ειδικό, αλλά τον κάθε μορφωμένο άνθρωπο. Χρειάζεται όμως θεωρητικός προσανατολισμός για να μην την καθιστούμε συνοθύλευμα ανοργάνωτων λεπτομερειών. Ο ιστορικός της τέχνης ξεκινά από την παρατήρηση, η παρατήρηση όμως προϋποθέτει τη συνολική θεωρία που κάνει το αντικείμενο «παρατηρήσιμο». 56

H ΕΙΚΟΝΟΛΟΓΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟΣ Κατά τον Πανόφσκυ, το έργο τέχνης ερμηνεύεται σταδιακά, αρχίζοντας δηλαδή από τη «φυσική σημασία» του, προχωρώντας στις «συμβατικές σημασίες» του και καταλήγοντας στις «συμβολικές αξίες» του (εάν και όπου υπάρχουν) (βλ. πίνακα). Στα 1955 ιδρύεται έδρα εικονολογίας στο Πανεπιστήμιο της Ουτρέχτης. Η μέθοδος γνώρισε πολλές συμπληρώσεις, αναπροσαρμογές, αλλά και επικρίσεις. Ο ίδιος ο Πανόφσκυ ότι: Ο όρος μπορεί κάλλιστα να απορροφηθεί από τον παλαιό όρο «εικονογραφία», με μια ευρύτερη όμως θεώρηση Οι φάσεις ερμηνείας είναι συχνά ανεπαρκείς (astrology vs astronomy) και αλληλοεπικαλύπτονται. Χρειάζεται ιστορική μέθοδος και κοινός νους 57

58

59

H ΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ E. H. GOMBRICH Αναλαμβάνοντας τη διεύθυνση του Ινστιτούτου Warburg ο Γκόμπριχ, εξέτασε τα αμφιλεγόμενα σημεία της θεωρίας της (Symbolic Images, 1972) και προσδιόρισε τη σημερινή θέση της εικονολογίας μέσα στη φιλοσοφία της τέχνης. Η εικονολογία παρουσιάζεται πλέον ως: Μια μέθοδος για την ολική ερμηνεία του έργου τέχνης, ως προς την εικονογραφία, τη μορφή, την τεχνική και το πνευματικό νόημα, μέσα στο γενικό πλαίσιο των γεγονότων, των εικονογραφικών τύπων, των μορφών και των ιδεών. 60

ΒΑΣΙΚΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (μεταφράσεις) Heinrich Wolfflin, Βασικές Έννοιες Ιστορίας της Τέχνης Henri Focillon, Η Ζωή των Μορφών Erwin Panofsky, Μελέτες Εικονολογίας Ernst Gombrich, Τέχνη και Ψευδαίσθηση Πολύτιμο είναι επίσης το (εξαντλημένο) σύγγραμμα του: Παντελή Πρεβελάκη, Αρχαία Θέματα στην Ιταλική Ζωγραφική της Αναγέννησης (εισαγωγικό κεφάλαιο) 61