ΠΑΝΣΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΗΜΙΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ & ΠΟΛΙΣΙΚΩΝ ΕΠΙΣΗΜΩΝ

ΠΑΝΣΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΗΜΙΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ & ΠΟΛΙΣΙΚΩΝ ΕΠΙΣΗΜΩΝ Σμήμα Διεθνών & Ευρωπαϊκών πουδών (ΔΕ) Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Ειδίκευσης στις Διεθνείς και Ευρωπαϊκές πουδές Παρουσίαση στο μάθημα: «Μετανάστευση: Οικονομικές, Κοινωνικές και Πολιτισμικές Παράμετροι» Διδάσκων: Ρ. ΦΑΚΙΟΛΑ Ομότιμος Καθηγητής Οικονομικής θέμα: «Η Ενσωμάτωση των Αθιγγάνων & των Ατόμων με Αναπηρία (ΑΜΕΑ) στην Ελληνική Κοινωνία» τοιχεία Φοιτητών: Φιλίππου Ευαγγελία Α.Μ: 1207 Μ:069-Κατεύθυνση: Διεθνής Πολιτική Οικονομία Ελένη-Χριστίνα Παπουτσή- Α.Μ: 1207 Μ:080-Κατεύθυνση: Διεθνής Πολιτική Οικονομία Διονύσιος Ι. τασινόπουλος-α.μ: 1207 Μ:071-Κατεύθυνση: Διεθνής Πολιτική Οικονομία Φεβρουάριος 2009

ΠΔΡΙΔΥΟΜΔΝΑ ΜΔΡΟ Α - «Η Δλζσκάησζε ησλ Αζηγγάλσλ» ΠΡΟΛΟΓΟ........ 1 1. ΔΙΑΓΩΓΗ.......... 4 1.1 ΚΑΣΑΓΧΓΖ ΣΧΝ ΣΗΓΓΑΝΧΝ....... 4 1.2 ΓΛΧΑ ΚΑΣΟΗΚΗΑ ΚΟΗΝΧΝΗΚΑ ΥΑΡΑΚΣΖΡΗΣΗΚΑ - ΔΡΓΑΗΑ... 5 2. ΟΙ ΡΩΜ ΣΗ ΔΛΛΑΓΑ...... 8 2.1 ΓΔΝΗΚΑ... 8 2.2 ΚΟΗΝΧΝΗΚΑ ΥΑΡΑΚΣΖΡΗΣΗΚΑ.. 10 3. ΣΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΣΟΤ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΤ ΑΠΟΚΛΔΙΜΟΤ ΣΩΝ ΣΙΓΓΑΝΩΝ 13 3.1 ΤΓΔΗΟΝΟΜΗΚΖ ΠΔΡΗΘΑΛΦΖ...... 13 3.2 ΔΚΠΑΗΓΔΤΖ....... 15 3.3 ΟΗΚΗΣΗΚΟ ΠΡΟΒΛΖΜΑ.... 17 4. ΟΙ ΡΩΜ ΣΗΝ ΔΤΡΩΠΑΪΚΗ ΔΝΩΗ..... 20 ΜΔΡΟ Β : «Η Δλζσκάησζε ησλ Αηόκσλ κε Δηδηθέο Ιθαλόηεηεο/Αλάγθεο» 1. ΔΙΑΓΩΓΗ........ 22 1.1 ΔΝΝΟΗΟΛΟΓΗΚΔ ΠΡΟΔΓΓΗΔΗ....... 22 1.2 ΥΑΡΑΚΣΖΡΗΣΗΚΑ ΑΜΔΑ.... 23 2. ΑΣΟΜΑ ΜΔ ΑΝΑΠΗΡΙΑ (ΑΜΔΑ) & ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΝΣΑΞΗ.... 25 2.1 ΓΔΝΗΚΑ.... 25 2.2 ΓΤΝΑΣΟΣΖΣΔ ΠΡΟΒΑΖ ΣΧΝ ΑΣΟΜΧΝ ΜΔ ΑΝΑΠΖΡΗΑ. 25 2.2.1 ΠΡΟΒΑΖ ΣΖΝ ΑΓΟΡΑ ΔΡΓΑΗΑ. 26 2.2.2 ΠΡΟΒΑΖ ΣΟ ΦΤΗΚΟ ΠΔΡΗΒΑΛΛΟΝ. 27 2.2.3 ΠΡΟΒΑΖ ΣΗ ΠΛΖΡΟΦΟΡΗΔ ΚΑΗ ΣΖΝ ΔΠΗΚΟΗΝΧΝΗΑ.. 30 3. ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ & ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΠΟΛΙΣΙΚΗ ΔΝΣΑΞΗ ΑΜΔΑ.. 32 3.1 ΚΟΗΝΧΝΗΚΖ ΠΟΛΗΣΗΚΖ..... 32 3.2 ΟΗΚΟΝΟΜΗΚΖ ΜΔΡΗΜΝΑ & ΠΡΟΣΑΗΑ ΑΜΔΑ.... 33 3.3 ΘΔΣΗΚΔ ΔΝΔΡΓΔΗΔ ΚΟΗΝΧΝΗΚΖ ΔΝΣΑΞΖ ΣΧΝ ΑΝΑΠΖΡΧΝ 34 3.4 ΔΤΡΧΠΑΨΚΖ ΔΝΧΖ & ΔΛΛΑΓΑ.... 36 ΔΠΙΛΟΓΟ... 38 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ....... 39 ii

ΠΡΟΛΟΓΟ Ο θνηλσληθφο απνθιεηζκφο είλαη έλα θαηλφκελν πνπ απαζρνιεί ζήκεξα έλα κεγάιν κέξνο ηνπ πιεζπζκνχ θαη ηεο επηζηεκνληθήο θνηλφηεηαο. Σα ζηεξεφηππα θαη νη πξνθαηαιήςεηο απφ ηελ πιεπξά ηεο θνηλσλίαο, απνηεινχλ θαζεκεξηλφ βίσκα. Γπν απφ ηηο πην κεγάιεο νκάδεο ηνπ πιεζπζκνχ καο, πνπ ζπρλά αληηκεησπίδνληαη σο «εηδηθέο θαηεγνξίεο», είλαη νη Αζίγγαλνη θαη ηα Άηνκα κε Αλαπεξία (ΑΜΔΑ). Σν απνηέιεζκα θαη ζηηο δπν πεξηπηψζεηο είλαη πνιχ ζπρλά ηα άηνκα απηά λα πθίζηαληαη πιήζνο πεξηνξηζκψλ θαη ζηεξήζεσλ ζε πνηθίινπο ηνκείο ηεο θνηλσληθήο, νηθνλνκηθήο θαη επαγγεικαηηθήο ηνπο δσήο, πνπ ηνπο επηβάιεη ηνλ εγθισβηζκφ ζε κία θαηάζηαζε θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ Αξρηθά, εθείλν πνπ δηαθνξνπνηεί ηνπο Ρσκ απφ ηνπο ππφινηπνπο 'Έιιελεο είλαη ε εκκνλή ηνπο ζηε δηαθνξεηηθφηεηα, πνπ ζπλίζηαηαη θπξίσο ζην δηαθνξεηηθφ ηξφπν δσήο θαη ζηηο δηαθνξεηηθέο αμίεο θαη ηδεψδε πνπ ελζηεξλίδνληαη. Ζ δηαθνξεηηθφηεηα απηή βξίζθεη ηελ έθθξαζή ηεο ζηα δηαθνξεηηθά επαγγέικαηα πνπ εμαζθνχλ, ζηνπο ηφπνπο πνπ θαηνηθνχλ, ζηα έζηκα, ζηηο αληηιήςεηο ηνπο γηα ην ξφιν ησλ θχισλ, ην γάκν, ην ρξήκα, ηελ εμνπζία θαη ηελ εθπαίδεπζε. Ωζηφζν, φπσο ππνζηεξίδνπλ πνιινί απηή ε δηαθνξεηηθφηεηα ίζσο λα κελ πεγάδεη απφ ηελ ηδηνζπγθξαζία ηνπο, αιιά λα είλαη ζπλέπεηα ηεο πεξηζσξηνπνηεκέλεο ζέζεο πνπ θαηέρνπλ θαη ηνπο εμαλαγθάδεη ζε έλαλ δηαθνξεηηθφ ηξφπν δσήο. Απφ ηελ άιιε κεξηά ηα άηνκα κε αλαπεξία (ΑΜΔΑ) έρνπλ ζπλήζσο πεξηνξηζκέλε δξαζηεξηνπνίεζε, ιφγσ ησλ ζσκαηηθψλ, ιεηηνπξγηθψλ, λνεηηθψλ, αηζζεηεξηαθψλ ή ςπρηθψλ παζήζεσλ, πνπ αληηκεησπίδνπλ, νη νπνίεο, ζηελ πιεηνςεθία ησλ πεξηπηψζεσλ, ηνπο εγθισβίδνπλ ζε κία θαηάζηαζε εμάξηεζεο απφ ηνπο άιινπο ή απφ κεραληθά ή ειεθηξνληθά κέζα, ε νπνία απνθεχγεηαη κφλν, φηαλ κπνξνχλ λα απηνεμππεξεηεζνχλ. Έρνπλ αλάγθε θξνληίδαο, ζπρλά λνζειεπηηθήο θαη εηδηθψλ ζεξαπεπηηθψλ αζθήζεσλ, πξνθεηκέλνπ λα επηηεπρζεί ε απνθαηάζηαζε ή ε απιή δηαηήξεζε ησλ ιεηηνπξγηψλ ηνπο. Αληηκεησπίδνπλ πξνβιήκαηα ζηελ επηθνηλσλία κε ην πεξηβάιινλ θαη ηνπο γχξσ ηνπο, ζε ζπλδπαζκφ κε ηα πξνβιήκαηα πξνζπειαζηκφηεηαο, πνπ πθίζηαληαη. Καηά ζπλέπεηα έρνπλ πεξηνξηζκέλε δπλαηφηεηα γηα εξγαζία θαη ζπλεπψο πθίζηαληαη κεησκέλνπο νηθνλνκηθνχο πφξνπο θαη δπζρεξείο ζπλζήθεο θαηνηθίαο. Όια ηα παξαπάλσ νδεγνχλ ζε θαηαζηάζεηο απνκφλσζεο θαη πεξηνξηζκψλ, πνπ εκπνδίδνπλ ηελ ειεχζεξε θαη νινθιεξσκέλε ζπκκεηνρή ηνπο ζηελ θνηλσληθή δσή ηνπ ζπλφινπ. 1

Σν αμηνζεκείσην είλαη φηη αλ θαη νη δπν απηέο νκάδεο ζπλαλζξψπσλ καο έρνπλ, θχζεη θαη ζέζεη, δηαθνξεηηθά γλσξίζκαηα/ραξαθηεξηζηηθά κεηαμχ ηνπο, βηψλνπλ έλα ηδηφηππν θνηλσληθφ απνθιεηζκφ κε πνιιά θνηλά ζηνηρεία. Υξένο θάζε θνηλσλίαο είλαη λα βνεζήζεη ηηο νκάδεο εθείλεο ηνπ πιεζπζκνχ πνπ, γηα εηδηθνχο ιφγνπο, είλαη πάληα πην αδχλακεο. Γειαδή θχξηνο ζηφρνο ηεο πνιηηηθήο πξνζηαζίαο ησλ Αζίγγαλσλ είλαη ε έληαμε ηνπο ζηε θπζηνινγηθή θνηλσληθή δσή κε ηελ εμαζθάιηζε ηεο πξφζβαζεο ζε ππεξεζίεο θαη αγαζά φπσο: ζηελ θαηνηθία, ζηελ πγεία, ζηελ απαζρφιεζε εξγαζία, ζηελ Κνηλσληθή Πξφλνηα θαη Κνηλσληθή αζθάιηζε θαη ζηελ εθπαίδεπζε. Απφ ηελ άιιε θχξηνο ζηφρνο ηεο πνιηηηθήο απνθαηάζηαζεο ησλ αηφκσλ κε αλαπεξία είλαη ε έληαμε, ζην κέηξν ηνπ δπλαηνχ, ηνπ εηδηθνχ αηφκνπ ζηε θπζηνινγηθή δσή, ζην κε πξνζηαηεπφκελν πεξηβάιινλ θαη ε απαζρφιεζε ζε ίζε βάζε κε ηνλ ππφινηπν πιεζπζκφ θαη φρη ε αλάπηπμε κηαο πνιηηηθήο θνηλσληθήο βνήζεηαο πνπ ζα έρεη ζαλ ζπλέπεηα ηνλ απνθιεηζκφ ηνπ εηδηθνχ αηφκνπ απφ θάζε δπλαηφηεηα νπζηαζηηθήο θαη απηνδχλακεο εμέιημεο. 2

ΜΔΡΟ Α «Η Δλζσκάησζε ησλ Αζηγγάλσλ ζηελ Διιεληθή Κνηλσλία» 3

1. ΔΙΑΓΩΓΗ 1.1 ΚΑΣΑΓΧΓΖ ΣΧΝ ΣΗΓΓΑΝΧΝ Οη Σζηγγάλνη ή Αζίγγαλνη ή Ρνκά απνηεινχλ έλα ραξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα κεηαλαζηεπηηθψλ πιεζπζκψλ. ρη κφλν γηαηί θαη αξρήλ απνηέιεζαλ πιεζπζκνχο πνπ κεηαθηλήζεθαλ απφ ηηο δπηηθέο Ηλδίεο 1 κεηαμχ 9 νπ θαη 14 νπ αηψλα κ.υ. 2 πξνο ηε Μηθξά Αζία θαη ηελ Δπξσπατθή Ήπεηξν θπξίσο, αιιά επίζεο δηφηη απνηεινχλ έλα θαηά θαλφλα λνκαδηθφ ιαφ πνπ αθφκα θαη ηηο ζχγρξνλεο εκέξεο κεηαθηλείηαη αλάινγα κε ηηο αλάγθεο ηνπ. Σα ίρλε ηνπο εληνπίδνληαη ήδε απφ ηε βπδαληηλή πεξίνδν. Σν Βπδάληην δέρζεθε, ιφγσ ηεο ζέζεσο θαη ηεο αίγιεο ηνπ, δπν ηζρπξά ξεχκαηα. Σo έλα πξνεξρφκελν απφ ηηο Ηλδίεο - Ηξάλ, Αξκελία - Καχθαζν - Θξάθε. Δδψ ζπγθαηαιέγνληαη νη Αζίγγαλνη ή Σζηγγάλνη. Σν άιιν ξεχκα πνπ ήξζε απφ ην λφην, ηελ Αίγππην, πήξε ηελ νλνκαζία γχθηνη. χκθσλα κε πνιινχο δελ ππάξρεη θπιεηηθή δηαθνξά κεηαμχ ηζηγγάλνπ θαη γχθηνπ. Οη Αζίγγαλνη δηεζλψο, ζηελ Δπξψπε αιιά θαη ζε άιιεο πεξηνρέο ηνπ θφζκνπ νλνκάδνληαη Ρσκ (ROM). 3 Οη ίδηνη απηναπνθαινχληαη Ρσκά, Ρψκεδεο, Ρσκηνί (νλνκαζία φκνηα κε ηε δηθή καο κεζαησληθή, Ρσκηνί (Βπδαληηλνί). Οκνίσο, ζηε γιψζζα ηνπο απηναπνθαινχληαη σο ίληεο ή ίληνη ή άηνη. Σηο πξνζσλπκίεο απηέο αλαθέξεη ν ηξάβσλ σο νλνκαζία Θξαθηθψλ θπιψλ. Ο Αιέμαλδξνο Παζπάηεο αλαθέξεη φηη ε θπιή ησλ Ρνκά έρεη πάξεη ην φλνκά ηεο απφ ην ζεφ Raama, ν νπνίνο ιαηξεχεηαη απφ ηηο ίδηεο θπιέο πνπ θαηνηθνχλ ζηελ ηλδηθή ρψξα. - ΓΗΩΓΜΟΗ Με ηελ εκθάληζε θαη δηείζδπζε θαηά ηνπ Βπδαληίνπ ησλ ειηδνχθσλ Σνχξθσλ ηνλ 11 αηψλα, πνιινί θάηνηθνη εμαλαγθάζζεθαλ λα κεηαθηλεζνχλ (κεηνηθεζία) δπηηθφηεξα. Μεηαμχ ησλ κεηαθηλεζέλησλ ήηαλ θαη Σζηγγάληθνη πιεζπζκνί. Μεηά ηελ θαηάιεςε ηνπ κεγαιχηεξνπ κέξνπο ηνπ Βπδαληίνπ απφ ηνπο 1 Εαλ-Πηεξ Ληεδνπά, Ρνκά, Σζηγγάλνη, Σαμηδεπηέο (Οη Σζηγγάλνη ηεο Δπξψπεο), εθδφζεηο Καζηαληψηε, 1998, ζει. 24. 2 χκθσλα κε κηα άιιε ζεσξία απηά ηα κεηαλαζηεπηηθά ξεχκαηα μεθίλεζαλ απφ ηελ Αίγππην. 3 χκθσλα κε θάπνηνπο κειεηεηέο νη Αζίγγαλνη δελ απνηεινχλ νκφθπιν, νκφγισζζν θαη νκνεζλέο πιεζπζκηαθφ ζχλνιν, αθνχ νη θπιέο ηνπο κηινχλ δηαθνξεηηθέο γιψζζεο θαη αζπάδνληαη δηαθνξεηηθέο ζξεζθείεο (νξζνδνμία, θαζνιηθηζκφ, κσακεζαληζκφ, απνδερφκελνη φκσο παλάξραηεο δνμαζίεο εζηθνθνηλσληθνχ ζξεζθεπηηθνχ ραξαθηήξα. Βι. Γηψξγεο Έμαξρνο, Απηνί είλαη νη Σζηγγάλνη (Ηζηνξία-Γιψζζα-Λανγξαθία-Πνιηηηζκφο), εθδφζεηο Νεθέιε, Αζήλα 2007, ζει. 14-15. 4

Οζσκαλνχο Σνχξθνπο θεξχρζεθε έλαο πξσηνθαλήο ζε αγξηφηεηα δησγκφο ελαληίνλ θάζε Υξηζηηαλνχ αιιά θαη ησλ Σζηγγάλσλ (θαζψο πνιινί απφ απηνχο ήηαλ Υξηζηηαλνί). Οη Σζηγγάλνη κεηαθηλήζεθαλ αθφκε δπηηθφηεξα. Μεηά ηελ θαηάιεςε απφ ηνπο Οζσκαλνχο ηεο Νφηηαο Βαιθαληθήο, εθδηψρζεθαλ απφ ηελ Θξάθε θαη ηε Μαθεδνλία πξνο άιιεο πεξηνρέο ηεο Δπξψπεο (Μνιδνβιαρία, Οπγγαξία). Δρζξηθή ζηάζε έλαληη ησλ Σζηγγάλσλ ηήξεζαλ γηα πεξηνξηζκέλν βέβαηα ρξνληθφ δηάζηεκα θαη ρψξεο φπσο ε Γαιιία θαη ε Ηζπαλία. Σνπο δησγκνχο θαηά ησλ Σζηγγάλσλ ζηακάηεζε ην 1788 ν Κάξνινο ηεο Ηζπαλίαο. ηε καθξά θαη πνιπηάξαρε δηαδξνκή ηνπο ην ρεηξφηεξν δησγκφ νη Σζηγγάλνη ηνλ ππέζηεζαλ θαηά ην Β Παγθφζκην Πφιεκν απφ ηηο λαδηζηηθέο νξγαλψζεηο. 600.000 αζψνη Σζηγγάλνη ξίρηεθαλ ζηα θξεκαηφξηα θαη ζηνπο θνχξλνπο ηνπ Άνπζβηηο. 1.2 ΓΛΧΑ ΚΑΣΟΗΚΗΑ ΚΟΗΝΧΝΗΚΑ ΥΑΡΑΚΣΖΡΗΣΗΚΑ - ΔΡΓΑΗΑ Ζ γιψζζα ησλ Ρσκ, ε ξνκαλέο (ή ξνκαλί), αληηθαηνπηξίδεη θάπνηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ πνιηηηζκνχ ηνπο, θπξίαξρν απφ ηα νπνία είλαη ε έληνλε πνηθηιία. Πξνέξρεηαη απφ ιατθά ηδηψκαηα, ζπγγεληθά κε ηα ζαλζθξηηηθά θαη έρεη πνιιά θνηλά ζηνηρεία κε ηα ρίληη (hindi), ηα λεπάιη (nepali), ηα παληδάκπη (Panjabi) θαη άιιεο «αδειθέο» γιψζζεο ηεο βφξεηαο Ηλδίαο. 4 Ζ καθξά σζηφζν ζπλχπαξμε ηεο ηζηγγάληθεο γιψζζαο κε άιιεο γιψζζεο έρεη επηθέξεη ακνηβαίεο επηδξάζεηο. Πνιιέο ινηπφλ επξσπατθέο γιψζζεο έρνπλ ελζσκαηψζεη ζηνηρεία ηεο ηζηγγάληθεο γιψζζαο σο ζηνηρεία «αξγθφ». Ζ γιψζζα πνπ ρξεζηκνπνηνχλ νη Ρσκ ηεο Διιάδαο παξνπζηάδεη κηα ηεξάζηηα πνηθηιία πνπ εληνπίδεηαη θπξίσο ζην ιεμηιφγην θαη δεπηεξεπφλησο ζηε θσλεηηθή, ηε κνξθνινγία θαη ηε ζχληαμε. Ζ πνηθηιία απηή νθείιεηαη ζε πνιινχο παξάγνληεο: ηνπο δηαθνξεηηθνχο ηφπνπο θαηαγσγήο θαη δηακνλήο ηνπο, ην βαζκφ επίδξαζεο ηεο ειιεληθήο, ηε κε θσδηθνπνίεζε ηεο γιψζζαο ηνπο, ηε κε ρξήζε ηεο γξαπηήο κνξθήο θαη ηελ έιιεηςε νξγαλσκέλεο εθπαίδεπζεο. Ζ πνηθηιία φκσο απηή δελ είλαη ηφζν κεγάιε, ψζηε λα θαζηζηά αδχλαηε ηελ επηθνηλσλία κεηαμχ ησλ Ρσκ δηαθνξεηηθψλ νκάδσλ. Με θξηηήξηα θαζαξά γισζζνινγηθά ζα κπνξνχζακε λα πνχκε πσο ε γισζζηθή κνξθή πνπ 4 Ο ζπζρεηηζκφο ηεο γιψζζαο ησλ ηζηγγάλσλ κε ηελ ηλδηθή γιψζζα έγηλε πξψηε θνξά ην 1763 απφ ηνλ Οχγγξν Valyi Istvan. 5

ρξεζηκνπνηνχλ νη Ρνκ ηεο Διιάδαο απνηειεί κηα δηάιεθην ηεο ξνκαλέο θαη δηαθξίλεηαη ζε δηάθνξα ηδηψκαηα, κεξηθά απφ ηα νπνία είλαη ηα ξνπκέιηθα, ηα θηηζίξθα, ηα εξιίθα θαη ηα ξφκθα. Γεληθά ε ξνκαλέο παξνπζηάδεη όια ηα ραξαθηεξηζηηθά κηαο γιώζζαο πνπ έρεη παξαδνζεί κόλν πξνθνξηθά: ζπξξηθλσκέλν ιεμηιόγην, ραιαξή δνκή θαη κνξθνινγηθή πνηθηιία. ζνλ αθνξά ην «θαηνηθείλ» ησλ ηζηγγάλσλ, απηφ πξνζδηνξίζηεθε θαη πξνζδηνξίδεηαη απφ ηνλ πξνζσξηλφ ραξαθηήξα ηεο εγθαηάζηαζήο ηνπο θαη ην λνκαδηθφ ηξφπν δσήο. πλεζηζκέλν θέιπθνο παξακνλήο ησλ ηζηγγάλσλ απνηεινχλ :α. ην ηζαληίξη, δειαδή, κηα πξφρεηξε ζθελή. Ζ ιέμε ηζαληίξη πξνέξρεηαη απφ ηελ πεξζηθή ιέμε «ηζαληφξ» πνπ ζεκαίλεη θάιπςε, β. ε θαιχβα, πνπ ζπλήζσο είλαη θηηαγκέλε απφ πξφρεηξα θαη εηεξφθιεηα πιηθά, γ. ηα αλνηρηά εκηθνξηεγά, πνπ απνηεινχλ ηφζν ηφπν παξακνλήο φζν θαη κέζν κεηαθίλεζεο θαη εξγαζίαο θαη δ. ηα ζπίηηα, ησλ νπνίσλ φκσο ε ρξήζε ζεσξείηαη εθήκεξε. 5 Ζ θνηλσλία ησλ ηζηγγάλσλ απνηειείηαη απφ πνιιά κέξε, είλαη «πνιπκεξήο». Οη νκάδεο πνπ ηελ απαξηίδνπλ αλεμάξηεηα απφ ηε ρψξα ή ηελ πεξηνρή πνπ δνπλ, έρνπλ θνηλά ραξαθηεξηζηηθά, αιιά θαη πνιιέο δηαθνξνπνηήζεηο. Έρνπλ θνηλή θνηλσληθή δνκή θαη νξγάλσζε θαη ιεηηνπξγνχλ βάζεη θάπνηνπ θνηλνχ εζηκηθνχ δηθαίνπ, ρσξίο πξνεγνχκελν ζπληνληζκφ ή ζπλελλφεζε. Τπνδηαηξέζεηο ησλ ζπλζεηηθψλ κεξψλ ηεο θνηλσλίαο ηνπο απνηεινχλ: Σν ζφη κηα νκάδα πνπ ζρεκαηίδεηαη απφ άηνκα ηα νπνία ζπλδένληαη κε ζπγγεληθνχο δεζκνχο. Ζ θάξα ζπλδέεη πνιιά ζφγηα πνπ έρνπλ ζπλππάξμεη κηα κεγάιν ρξνληθφ δηάζηεκα ζε έλαλ ρψξν. Ζ ππν-νκάδα αλαθέξεηαη ζε νκάδεο πνπ έρνπλ ηδηαίηεξα πνιηηηζηηθά θαη θνηλσληθά ζηνηρεία. Ζ Οκάδα ζπλδέεη ηηο ππν-νκάδεο θαη ηηο κεγάιεο θάξεο. Οη Ρσκ απνηεινχλ Οκάδα, ε νπνία ζπκπεξηιακβάλεη ηηο ππν-νκάδεο Kalderas, Sinti, Manus. 5 Έθε Καξαζαλάζε, Σν θαηνηθείλ ησλ Σζηγγάλσλ, Ο βην-ρψξνο θαη ν θνηλσλην-ρψξνο ησλ Σζηγγάλσλ, εθδφζεηο Guternberg, Αζήλα 2000, ζει. 140-177. 6

Αλ θαη γεληθά ε θνηλσληθή δνκή ησλ ηζηγγάλσλ ζεσξείηαη «θιεηζηή», ε νηθνλνκηθή ηνπο δνκή είλαη αλνηθηή φζνλ αθνξά ηελ θνηλσλία πνπ ηνπο πεξηβάιιεη. Δξγάδνληαη ζην πιαίζην ηεο νηθνλνκίαο πνπ δνπλ θαη εμαξηψληαη απφ ηελ αγνξά εξγαζίαο. Σα επαγγέικαηα σζηφζν πνπ αζθνχλ δελ είλαη ζηαζεξά θαη δηαθνξνπνηνχληαη αλάινγα κε ηηο αλάγθεο ηνπ ηφπνπ πνπ εγθαζίζηαληαη, ηελ επνρή θ.ιπ.. Δίλαη ζπλήζσο γπξνιφγνη, επηδηνξζσηέο αληηθεηκέλσλ, κνπζηθνί, εθπαηδεπηέο δψσλ θ.ά.. Γεληθά, φπσο θαη νη νηθνλνκηθνί κεηαλάζηεο, αζθνχλ επαγγέικαηα κεησκέλνπ θχξνπο θαη ρξεκαηηθψλ απνιαβψλ, ηα νπνία δελ αλαιακβάλνπλ νη γεγελείο. 7

2. ΟΙ ΡΩΜ ΣΗ ΔΛΛΑΓΑ 2.1 ΓΔΝΗΚΑ Οη Ρσκ πξσηνεκθαλίδνληαη ζηνλ ειιεληθφ ρψξν γχξσ ζην 14ν κε 15ν αη. κ.υ.. Ζ Διιάδα απνηέιεζε ζηαζκφ ζηηο κεηαθηλήζεηο ηνπο απφ ηελ Αλαηνιή ζηε Γχζε. Ενπλ ζε δηάθνξα κέξε ηνπ ειιεληθνχ ρψξνπ, απφ ηε Θξάθε έσο ηελ Κξήηε, νξγαλσκέλνη ζε πξνζσξηλνχο ή κφληκνπο νηθηζκνχο, ζχκθσλα κε ηηο ηδηαίηεξεο αληηιήςεηο ηνπο θαη ηελ ηδηαίηεξε θνηλσληθή ηνπο δνκή θαη εμαξηνχλ ηηο νηθνλνκηθέο ηνπο δξαζηεξηφηεηεο απφ ηηο αλάγθεο ηεο αγνξάο πνπ παξνπζηάδνληαη ζηελ πεξηβάιινπζα απηνχο κε ηζηγγάληθε θνηλσλία. ήκεξα ν αξηζκφο ησλ Ρσκ πνπ δνπλ ζηελ Διιάδα πνηθίιιεη αλάινγα κε ηνλ θνξέα απφ φπνπ πξνέξρνληαη νη πιεξνθνξίεο. Ζ Πνιηηεία ηνχο ππνινγίδεη ζε 120-150.000 άηνκα, νη ίδηνη νη Σζηγγάλνη αλεβάδνπλ ηνλ αξηζκφ ζε 500-600.000 άηνκα θαη ε Σνπηθή Απηνδηνίθεζε ζε 200.000-300.000. χκθσλα κε ζηνηρεία ηεο ΔΤΔ ην 1903 ν αξηζκφο ησλ Σζηγγάλσλ ζηε ρψξα καο έθζαλε ηηο 10.000, ην 1951 ηηο 7.429, ελψ ην 1983 ν αξηζκφο ηνπο ππνινγηδφηαλ πεξίπνπ ζηηο 50.000 90.000. Μεηά ηελ αιιαγή ησλ θαζεζηψησλ ζηε Βαιθαληθή, ν αξηζκφο ησλ ηζηγγάλσλ πνπ θαηνηθνχλ ζηε ρψξα καο απμήζεθε ιφγσ ηνπ κεγάινπ θχκαηνο ηζηγγάλσλ κεηαλαζηψλ θαη ιαζξνκεηαλαζηψλ, νη νπνίνη βξήθαλ θαηαθχγην ζηα γθέην ησλ ηζηγγάλσλ ηνπ ειιεληθνχ ρψξνπ. 6 Οη πεξηνρέο ηεο Διιάδαο ζηηο νπνίεο είλαη κφληκα εγθαηαζηεκέλνη Ρνκά κε ζπγθέληξσζε κεγάινπ πιεζπζκνχ είλαη: ε Αζήλα (Αγ. Βαξβάξα 7, Ληφζηα, Εεθχξη, Αζπξφππξγνο), ε Θεζζαινλίθε (Γελδξνπφηακνο, Διεπζέξην-Κνξδειηφ, Δχνζκνο, Μελεκέλε), ην Αγξίλην, ε Αιεμάλδξεηα Ζκαζίαο, ε Ακαιηάδα, ε Γαζηνχλε, ην Γηδπκφηεηρν, ην Δμακίιη Κνξηλζίαο, ε Θήβα, ε Κάησ Αραΐα, ην Μεζνιφγγη, ε Νέα Αιηθαξλαζζφο, ε Νέα Ησλία Μαγλεζίαο, ε Ξάλζε, ν Οξρνκελφο, νη έξξεο, νη νθάδεο, ε Φιψξηλα θαη ε Νπκθφπεηξα. Οη Σζηγγάλνη ζηελ Διιάδα είλαη θπξίσο ρξηζηηαλνί (80% πεξίπνπ), εθηφο απφ έλα 6 Γεληθά δελ κπνξνχκε λα έρνπκε αμηφπηζηα ζηνηρεία γηα ηνλ αθξηβή ηνπο αξηζκφ, παξά κφλν ηάμεηο κεγέζνπο, αθνχ ε απνγξαθή ηνπο είλαη πνιχ δχζθνιε ιφγσ ζπρλψλ κεηαθηλήζεσλ, θφβνπ λα δειψζνπλ ηελ ηαπηφηεηά ηνπο ή δπζθνιίαο εληνπηζκνχ ησλ θαηαιπκάησλ ηνπο. Βι. Εαλ-Πηεξ Ληεδνπά, Ρνκά, Σζηγγάλνη, Σαμηδεπηέο, Οη Σζηγγάλνη ηεο Δπξψπεο, εθδφζεηο Καζηαληψηε, Αζήλα 1999. ζει. 34-35. 7 Οη Σζηγγάλνη ηεο Αηηηθήο θαη θπξίσο ηεο πεξηνρήο ηεο Αγίαο Βαξβάξαο πξηλ ην 1922 θαηνηθνχζαλ ζηε Μηθξά Αζία. Μεηά ηε κηθξαζηαηηθή θαηαζηξνθή εθδηψρζεθαλ θαη απηνί βίαηα καδί κε ηνπο άιινπο ρξηζηηαλνχο δηφηη έθεξαλ ειιεληθά νλφκαηα. 8

ηκήκα ζηε Θξάθε πνπ είλαη κνπζνπικάλνη ή κνπζνπικαλνθαλείο (ηνπξθφγπθηνη). Σν ζχλνιν ησλ Ρσκ ηεο Διιάδαο δελ απνηειεί κηα εληαία εζληθνπνιηηηζηηθή θαη γισζζηθή νληφηεηα. Οη κεηαμχ ηνπο δηαθνξνπνηήζεηο είλαη πνιιέο θαη αθνξνχλ ηηο ρψξεο πξνέιεπζεο (Ρνπκαλία, Αιβαλία, Σνπξθία θ.ά.), ην βαζκφ αθνκνίσζεο απφ ηελ ειιεληθή θνηλσλία, ηε ζξεζθεία (Υξηζηηαλνί, Μνπζνπικάλνη), ηε κνξθή ηεο γιψζζαο πνπ κηινχλ, ην βαζκφ εγθαηάζηαζεο (εγθαηαζηεκέλνη ή κεηαθηλνχκελνη) θ.ά.. χκθσλα κε ηνπο Μ. Παπιή-Α. ηδέξε, νη Σζηγγάλνη πνπ βξίζθνληαη ζηνλ ειιεληθφ ρψξν ζα κπνξνχζαλ λα θαηαηαγνχλ ζε γεληθέο γξακκέο ζχκθσλα κε ηα παξαθάησ θξηηήξηα: Α. Γελεαινγηθή Καηαγσγή: Ακέηεδεο, Νηεκεθειήδεο, Νηαιηπαίνη, Κακπεξαίνη, Αξηθαίανη θ.ιπ.. Β. Δπαγγεικαηηθή απαζρφιεζε: Καδαληδήδεο (ραιηθάδεο), Νηεξκεληδήδεο (κπισλάδεο), Ατηδήδεο ή Μεηζθάξεδεο (αξθνπδηάξεδεο), Σαξαθηζήδεο (ρηελάδεο), Καξεθιφγπθηνη, Σζηιηγθξίδεο (θιεηδαξάδεο), Σζακπάζεδεο (δσέκπνξνη) θ.ιπ.. Γ. Βαζκφο εγθαηάζηαζεο: κφληκα εγθαηεζηεκέλνη, λνκάδεο, εκηλνκάδεο. Γ. Βαζκφο έληαμήο ηνπο ζηηο θνηλσλίεο πνπ δνπλ: Δξιήδεο (ληφπηνη, εληαγκέλνη θπξίσο ζηηο αγξνηηθέο πεξηνρέο), Φηηζίξηα (λνκάδεο ηζαληηξφγπθηνη). Δ. Θξήζθεπκα: κνπζνπικάλνη, ρξηζηηαλνί. Σ. Υψξα θαηαγσγήο: Ρσκηφγπθηνη, Σνπξθφγπθηνη, Αξβαληηφγπθηνη, Ρνπκαλφγπθηνη, Ρνπκέιεδεο θ.ιπ.. 8 'Οιεο απηέο νη δηαθνξνπνηήζεηο είλαη θπζηθφ λα δεκηνπξγνχλ επηθπιάμεηο γηα κηα εληαία ιεπηνκεξή επηζηεκνληθή πξνζέγγηζε θάπνησλ ηνκέσλ ηεο δσήο θαη ηνπ πνιηηηζκνχ ησλ Ρσκ. Ζ καθξφρξνλε ζπκβίσζε ησλ Ρσκ ηεο Διιάδαο κε ηνπο κε ηζηγγάληθεο θαηαγσγήο 'Διιελεο επέθεξε κηα επίδξαζε πνιηηηζκηθψλ θαη ηδενινγηθψλ ζηνηρείσλ, ε νπνία ζε κεξηθέο -πνιχ ιίγεο- νκάδεο Ρσκ ππήξμε εληνλφηαηε, ελψ ζηηο πεξηζζφηεξεο νκάδεο παξακέλνπλ θπξίαξρα ηα ηδηαίηεξα ραξαθηεξηζηηθά ηεο θνηλσλίαο ησλ Ρσκ. 'Οζεο νκάδεο δέρηεθαλ ηελ πνιηηηζκηθή επίδξαζε ηεο ππφινηπεο ειιεληθήο θνηλσλίαο αθνκνηψζεθαλ θαη αθνινπζνχλ ηα θνηλσληθά πξφηππα θαη ηηο αμίεο ηνπ πνιηηηζκνχ πνπ 8 Μ. Παπιή Α. ηδέξε, Οη Σζηγγάλνη ηεο Αγίαο Βαξβάξαο θαη ηεο Κάησ Αραγηάο, Τπνπξγείν Πνιηηηζκνχ, Γ. Γ. Λ. Δ., 1989. 9

είλαη θπξίαξρεο ζηελ ειιεληθή θνηλσλία (είδνο επαγγέικαηνο, νηθνλνκηθέο δξαζηεξηφηεηεο, ηξφπνο δσήο, εθπαίδεπζε θ.η.ι.). Οη ππφινηπεο νκάδεο, γηα ηηο νπνίεο γίλεηαη απνθιεηζηηθά ιφγνο απφ ηα αξκφδηα φξγαλα ηεο ειιεληθήο πνιηηείαο θαη ηεο Δπξσπατθήο 'Δλσζεο, φηαλ ζπδεηνχληαη ζέκαηα ξαηζηζκνχ, δηαπνιηηηζκηθήο εθπαίδεπζεο θηι., είλαη νη νκάδεο εθείλεο πνπ αληηζηάζεθαλ θαη ζπλερίδνπλ λα αληηζηέθνληαη ζηελ αθνκνησηηθή επέιαζε ησλ πνιηηηζκηθψλ θαη άιισλ πξνηχπσλ ηεο κε ηζηγγάληθεο θνηλσλίαο. Ζ κε ζπλεηδεηή αληίζηαζε ησλ νκάδσλ απηψλ ζε επηδξάζεηο, νη νπνίεο ελδερνκέλσο λα αιινηψζνπλ ηελ ηδηαίηεξε πνιηηηζηηθή θπζηνγλσκία ηνπο γελλνχλ θάπνηεο απνξίεο, νη νπνίεο είλαη δπλαηφλ λα εξκελεπηνχλ κε ηε γλψζε ησλ ζηνηρείσλ πνπ ζπλζέηνπλ απηήλ ηε θπζηνγλσκία. Σα ζηνηρεία πνπ αθνινπζνχλ ζθνπφ έρνπλ λα θάλνπλ γλσζηέο ηηο ηδηαηηεξφηεηεο ηεο θνηλσλίαο ησλ Ρσκ ηεο Διιάδαο. Αμίδεη σζηφζν λα αλαθεξζεί φηη φζνλ αθνξά ηνπο Ρσκ ηεο Διιάδαο, απηνί δηαρσξίδνπλ ηε ζέζε ηνπο απφ ηνπο Ρσκ ησλ ππνινίπσλ επξσπατθψλ ρσξψλ θαη δελ ζεσξνχλ ηνπο εαπηνχο ηνπο σο κεηνλφηεηα. Οη πεξηζζφηεξνη δειψλνπλ: «Δίκαζηε πξψηα Έιιελεο θαη ζε δεχηεξε θάζε Σζηγγάλνη.» 9 2.2 ΚΟΗΝΧΝΗΚΑ ΥΑΡΑΚΣΖΡΗΣΗΚΑ Δθείλν πνπ δηαθνξνπνηεί ηνπο Ρσκ απφ ηνπο ππφινηπνπο 'Διιελεο είλαη ε εκκνλή ηνπο ζηε δηαθνξεηηθφηεηα, πνπ ζπλίζηαηαη θπξίσο ζην δηαθνξεηηθφ ηξφπν δσήο θαη ζηηο δηαθνξεηηθέο αμίεο θαη ηδεψδε πνπ ελζηεξλίδνληαη. Ζ δηαθνξεηηθφηεηα απηή βξίζθεη ηελ έθθξαζή ηεο ζηα δηαθνξεηηθά επαγγέικαηα πνπ εμαζθνχλ, ζηνπο ηφπνπο πνπ θαηνηθνχλ, ζηα έζηκα, ζηηο αληηιήςεηο ηνπο γηα ην ξφιν ησλ θχισλ, ην γάκν, ην ρξήκα, ηελ εμνπζία θαη ηελ εθπαίδεπζε. Χζηφζν, φπσο ππνζηεξίδνπλ πνιινί απηή ε δηαθνξεηηθφηεηα ίζσο λα κελ πεγάδεη απφ ηελ ηδηνζπγθξαζία ηνπο, αιιά λα είλαη ζπλέπεηα ηεο πεξηζσξηνπνηεκέλεο ζέζεο πνπ θαηέρνπλ θαη ηνπο εμαλαγθάδεη ζε έλαλ δηαθνξεηηθφ ηξφπν δσήο. Τπάξρνπλ δχν νκάδεο Ρσκ ζηελ Διιάδα: νη κεηαθηλνχκελνη θαη νη εγθαηαζηεκέλνη. Οη πξψηνη είλαη ζπλήζσο θαξπνζπιιέθηεο ή πιαλφδηνη έκπνξνη θξνχησλ, ιαραληθψλ θαη άιισλ εηδψλ νηθηαθήο αλάγθεο. Οη ηφπνη δηακνλήο ηνπο πνηθίιινπλ θαη ζπλαξηψληαη κε ηελ επνρή θαη ηελ πεξηνρή εξγαζίαο ηνπο. Οη δεχηεξνη 9 Αιίθε Βαμεβάλνγινπ, Έιιελεο Σζηγγάλνη, Πεξηζσξηαθνί θαη Οηθνγελεηάξρεο, εθδφζεηο Αιεμάλδξεηα, 2001, ζει. 31. 10

θαηνηθνχλ ζπλήζσο ζηηο παξπθέο ησλ κεγάισλ πφιεσλ, ζε πεξηνρέο ζπλήζσο ππνβαζκηζκέλεο ή θαη ζε ρσξηά. Σα επαγγέικαηα πνπ εμαζθνχλ έρνπλ ζρέζε ζπλήζσο κε ην εκπφξην θαη ζπαληφηεξα κε παξνδηθή εμαξηεκέλε κηζζσηή εξγαζία. Σα επαγγέικαηα πνπ εμαζθνχλ έρνπλ θαζνξίζεη ελ κέξεη θαη ηηο νηθνλνκηθέο - θνηλσληθέο ηάμεηο ζηηο νπνίεο δηαθξίλνληαη νη Ρνκ. Τπάξρεη κία ηάμε πινπζίσλ, νη νπνίνη ειέγρνπλ έλα κεγάιν κέξνο ηεο εκπνξηθήο δξαζηεξηφηεηαο πνπ αζθείηαη απφ ηνπο Ρνκ, θαη κηα ηάμε θησρψλ, νη νπνίνη εμαξηψληαη νηθνλνκηθά απφ ηελ ηάμε ησλ πινπζίσλ. Υαξαθηεξηζηηθή είλαη ε επκάξεηα ησλ ηζηγγάλσλ ηεο Αγίαο Βαξβάξαο, νη νπνίνη αζρνινχληαη θπξίσο κε ην εκπφξην, ζπκκεηέρνληαο ζε απηφ πνπ πνιιέο θνξέο νλνκάδνπκε «παξανηθνλνκία» ή άηππεο νηθνλνκηθέο ζρέζεηο. Ζ θνηλσληθή νξγάλσζε είλαη δνκεκέλε κε βάζε ηε ζπγγέλεηα θαη ηελ νηθνγέλεηα, ε νπνία σο έλλνηα έρεη επξχηεξν πεξηερφκελν απφ απηφ πνπ έρεη ε θνηλσλία ησλ άιισλ Διιήλσλ. Ο ζπλεθηηθφο ζπγγεληθφο θξίθνο βξίζθεηαη ζηελ ηδηαίηεξε νκάδα (θάξα) θαη κέζα ζ' απηήλ δηακνξθψλεηαη ε ζπλείδεζε ηνπ λεαξνχ αηφκνπ. Απηή θαζνξίδεη ζε κεγάιν βαζκφ ην επάγγεικα ηνπ άλδξα αιιά θαη ην ή ηε ζχδπγν πνπ ζα πάξεη ην λεαξφ άηνκν. Ζ νηθνγέλεηα ησλ Ρσκ είλαη απζηεξά παηξηαξρηθή θαη εκκέλεη ζε αμίεο, φπσο ε νηθνγελεηαθή ζπλνρή, ε πνιπηεθλία θαη ν γάκνο ζε κηθξή ειηθία, ε θξνληίδα ησλ ειηθησκέλσλ γνλέσλ απφ ηα παηδηά θ.α.. Οη νηθνγέλεηέο ηνπο είλαη ζε γεληθέο γξακκέο πνιππιεζείο (άλσ ησλ πέληε αηφκσλ), γεγνλφο πνπ νθείιεηαη ζηνπο πξψηκνπο γάκνπο πνπ ζπλεπάγνληαη παξαηεηακέλε αλαπαξαγσγηθή πεξίνδν, θαζψο επίζεο θαη ζηε ζπκκεηνρή ησλ παηδηψλ ζηηο εξγαζίεο ησλ γνλέσλ. ζνλ αθνξά ηελ εθπαίδεπζε ησλ ηζηγγάλσλ ηεο ειιεληθήο θνηλσλίαο, παξαηεξνχκε φηη ζε έλα κεγάιν πνζνζηφ ηνπο παξακέλνπλ αλαιθάβεηνη. Αλ θαη νη Σζηγγάλνη αλαγλσξίδνπλ ηελ αμία θαη ηε ρξεζηκφηεηα ηεοκφξθσζεο, επηδεηνχλ εληνχηνηο ηα ζηνηρεηψδε, απηά πνπ ηνπο είλαη απαξαίηεηα γηα λα αληαπνθξηζνχλ ζηηο θαζεκεξηλέο απαηηήζεηο ηεο δσήο: γξαθή, αλάγλσζε θαη ιίγε αξηζκεηηθή. Έηζη, ην πνζνζηφ αλαιθαβεηηζκνχ ζηνπο Σζηγγάλνπο είλαη πνιχ πςειφηεξν απ φ,ηη ζηνλ ππφινηπν πιεζπζκφ, ζηηο δε κεγαιχηεξεο ειηθίεο πιεζηάδεη ην 80 %. Σν πνζνζηφ απηφ, βέβαηα, θπκαίλεηαη αλάινγα κε ην θχιν, ηελ πεξηνρή θαη ηελ νκάδα απφ ηελ νπνία θάπνηνο πξνέξρεηαη. Ζ αλάιπζε ησλ ζηνηρείσλ κε βάζε ην είδνο εγθαηάζηαζεο ησλ Σζηγγάλσλ δείρλεη φηη ζηνπο ζθελίηεο ην πνζνζηφ ησλ αλαιθάβεησλ είλαη πςειφηεξν 11

απφ φηη ζηνπο εγθαηεζηεκέλνπο. Δπίζεο, ην κεγαιχηεξν πνζνζηφ αλαιθάβεησλ αθνξά θπξίσο ηηο γπλαίθεο. 10 Θα πξέπεη ζην ζεκείν απηφ λα αλαθεξζεί πσο νη πεξηζζφηεξνη, αθφκε θαη αλ έρνπλ θνηηήζεη ζην Γεκνηηθφ, δελ είλαη πάληα απηνλφεην φηη δελ αλήθνπλ ζηνπο αλαιθάβεηνπο. πσο πξνθχπηεη απφ ζρεηηθή έξεπλα, ζηελ πιεηνςεθία ηνπο δελ γλσξίδνπλ γξαθή θαη αλάγλσζε. Σν γεγνλφο απηφ απνδίδεηαη ζηε δηαθεθνκκέλε θαη κε ζπζηεκαηηθή παξαθνινχζεζε ηνπ ζρνιείνπ, θαζψο θαη ζηελ έιιεηςε ελαζρφιεζεο κε γξαθή θαη αλάγλσζε εθηφο ζρνιείνπ (ζηνλ ειεχζεξν ρξφλν). Απηή, φκσο, ε θαηάζηαζε δελ αληαλαθιά θαη ηε ζηάζε ησλ Σζηγγάλσλ απέλαληη ζηε κφξθσζε γεληθά, δελ ζεκαίλεη δειαδή, φηη δελ ηελ εθηηκνχλ. Οη ιφγνη γηα ηα πςειά πνζνζηά αλαιθαβεηηζκνχ ζηνπο Σζηγγάλνπο είλαη φηη ε εξγαζία αληηθαζηζηά ηε θνίηεζε ζην ζρνιείν θαη φηη επίζεο ηεινχληαη γάκνη κεηαμχ αλειίθσλ, γεγνλφο πνπ ζεκαίλεη ηε δηαθνπή παξαθνινχζεζεο καζεκάησλ. Ζ πξαγκαηηθφηεηα απηή επηβάιιεη κηα άκεζε δηαθνξεηηθή παηδαγσγηθή πξνζέγγηζε, ε νπνία ζα ζέβεηαη ηε δηαθνξεηηθφηεηα ησλ Ρνκ θαη ζα παξάγεη κφξθσζε γηα ηηο αλάγθεο ηνπο θαη ηηο αλάγθεο ηεο θνηλσλίαο, ζηελ νπνία ζέινπλ λα δήζνπλ. Ζ εθπξνζψπεζε ησλ Ρνκά ζηελ πνιηηηθή δσή ηνπ ηφπνπ καο είλαη επίζεο ειιηπήο. Σα ηειεπηαία ρξφληα ηδξχζεθε έλα θφκκα κε ζθνπφ ηελ εθπξνζψπεζε ησλ ηζηγγάλσλ ζηελ πνιηηηθή δσή, κε ην φλνκα «ΑΠΗΓΑ-ΡΟΜ». Οη ηδξπηέο ηνπ θφκκαηνο απηνχ δηεπθξηλίδνπλ φηη ε πνιηηηθή απηή θίλεζε δελ ζέηεη ζε ακθηζβήηεζε ηελ ειιεληθφηεηα ηεο ζπλείδεζήο ηνπο, αιιά ζθνπεχεη ζηελ έθζεζε ησλ πξνβιεκάησλ πνπ αληηκεησπίδνπλ νη ηζηγγάλνη ζηνλ ειιεληθφ ρψξν θαη ζηελ πξνζπάζεηα επίιπζήο ηνπο. 10 Δ. Μαξζέινο, Ο αλαιθαβεηηζκφο ζηνπο Σζηγγάλνπο, Γεληθή Γξακκαηεία Λατθήο Δπηκφξθσζεο, Αζήλα, 1985. 12

3. ΣΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΣΟΤ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΤ ΑΠΟΚΛΔΙΜΟΤ ΣΩΝ ΣΙΓΓΑΝΩΝ Οη Ρνκά απνηεινχλ ίζσο ηελ πνην αδηθεκέλε-απνθιεηζκέλε κεηνλφηεηα ζηελ Δπξψπε. Σα κέιε ηεο κεηνλφηεηαο ησλ Ρνκά παξαδνζηαθά έρνπλ πηνζεηήζεη ηνλ λνκαδηθφ ηξφπν δσήο, ν νπνίνο απνθιίλεη πνιχ απφ ηνλ ζχγρξνλν ηξφπν δσήο, κε απνηέιεζκα νη Ρνκά λα παξακέλνπλ επάισηνη ζε ζέκαηα ξαηζηζκνχ θαη πξνθαηάιεςεο θαη λα πθίζηαληαη απηφ πνπ νλνκάδνπκε θνηλσληθφ απνθιεηζκφ. Mε ηνλ φξν θνηλσληθφ απνθιεηζκφ ελλννχκε «ηελ θνηλσληθή θαη πνιηηηθή ζηάζε ηεο πιεηνλφηεηαο ελφο πιεζπζκνχ ζηάζε πνπ εθθξάδεη ηελ θπξίαξρε ηδενινγία ηνπ πιήζνπο πνπ ζεσξεί ηνλ εαπηφ ηνπ σο έλα έλαληη ελφο κηθξνχ πνζνζηνχ ζπλαλζξψπσλ ηνπο (κεηνλφηεηα) πνπ ην ζεσξεί θαη απηφ ζαλ «έλα άιιν» δηαθνξεηηθφ απφ ηνπο ίδηνπο, κε ζπλέπεηα ην κηθξφ πνζνζηφ λα κελ έρεη πξφζβαζε αθφκε θαη ζηα ζηνηρεηψδε αηνκηθά θαη θνηλσληθά δηθαηψκαηα». 11 πσο ζα δηαπηζηψζνπκε θαη παξαθάησ, ηα πξνβιήκαηα νη δηαθξίζεηο θαη νη ξαηζηζηηθέο ζπκπεξηθνξέο πνπ αληηκεησπίδνπλ νη Ρνκά, αιιεινζπλδένληαη. Οη Ρνκά ζηεξνχληαη βαζηθά θνηλσληθά αγαζά, δελ έρνπλ ίζεο επθαηξίεο κε ηνπο ππφινηπνπο πνιίηεο θαη δελ έρνπλ πξφζβαζε ζε βαζηθά φπσο: ζηελ θαηνηθία ζηελ πγεία ζηελ απαζρφιεζε εξγαζία ζηελ Κνηλσληθή Πξφλνηα θαη Κνηλσληθή αζθάιηζε ζηελ εθπαίδεπζε 3.1 ΤΓΔΗΟΝΟΜΗΚΖ ΠΔΡΗΘΑΛΦΖ Σν λνκνζεηηθφ πιαίζην πνπ πξνζηαηεχεη θαη νξίδεη ηελ πγεία ησλ αζίγγαλσλ παξνπζηάδεη παξαιήςεηο θαη θελά ηα νπνία νξίδνπλ ηηο ζπλζήθεο πγείαο θαη δηαβίσζεο απηήο ηεο πιεζπζκηαθήο νκάδαο 11 Βι. Γηψξγεο Έμαξρνο, Απηνί είλαη νη Σζηγγάλνη (Ηζηνξία-Γιψζζα-Λανγξαθία-Πνιηηηζκφο), εθδφζεηο Νεθέιε, Αζήλα 2007, ζει. 114. 13

Δίλαη ζπλεζηζκέλν λα βιέπνπκε νηθνγέλεηεο αζίγγαλσλ λα δηαβηνχλ ζε ιπφκελα θαη παξάγθεο, εγθαηαιειεηκκέλα ζπίηηα αθφκα θαη ζε θνξηεγά δηακνξθσκέλα ζε θαηνηθίεο κε ηνλ απαξαίηεην ππνηππψδε εμνπιηζκφ. Σν ζπλεζέζηεξν θαηλφκελν είλαη νη αζίγγαλνη λα δνπλ ρσξίο ηηο βαζηθέο παξνρέο ζε ξεχκα θαη λεξφ θαη κε ειιηπή απνρεηεπηηθφ ζχζηεκα. Οη ζπρλέο κεηαθηλήζεηο, νη άζρεκεο ζπλζήθεο πγηεηλήο, ε κε ηήξεζε ηνπ πξνγξάκκαηνο εκβνιίσλ ησλ παηδηψλ, ε απνπζία αζθαιηζηηθήο θάιπςεο θαη ε έιιεηςε κηαο ζρεδηαζκέλεο, βάζε δηαρείξηζεο ησλ ηδηαηηεξνηήησλ ηεο ζπγθεθξηκέλεο πιεζπζκηαθήο νκάδαο, θξαηηθήο κέξηκλαο έρνπλ σο απνηέιεζκα, φπσο ν ίδηνο πιεζπζκφο αλαθέξεη, κηα κεγάιε κεξίδα ηνπ πιεζπζκνχ θαη θπξίσο ηα παηδηά λα πάζρνπλ απφ δηάθνξα ινηκψδε λνζήκαηα, αλαπλεπζηηθά θαη θαξδηνινγηθά πξνβιήκαηα χκθσλα κε ην λνκηθφ πιαίζην έρνπλ θαηαγξαθεί θαη ςεθηζζεί κηα ζεηξά ελεξγεηψλ, πνπ ζηελ πιεηνςεθία ηνπο, δελ πινπνηήζεθαλ ζην γεληθφ πιεζπζκφ ησλ αζίγγαλσλ. πσο αλαθέξεηαη ζην λφκν 2519/1997 πξνβιέπεηαη ε εθπφλεζε θαη εθαξκνγή πξνγξακκάησλ πγείαο ζε νκάδεο ηνπ πιεζπζκνχ κε θπιεηηθέο, θνηλσληθέο θαη πνιηηηζκηθέο ηδηαηηεξφηεηεο πνπ βξίζθνληαη ζε θνηλσληθφ θίλδπλν. Δηδηθφηεξα πξνβιέπεηαη ε δεκηνπξγία: Κηλεηψλ κνλάδσλ παξνρήο ππεξεζηψλ πγείαο (θηλεηέο κνλάδεο νη νπνίεο ζπλδένληαη κε θξαηηθά λνζνθνκεία ηα νπνία ζηεξίδνπλ επηζηεκνληθά θαη δηνηθεηηθά ην πξφγξακκα) Μνλάδσλ γηα θαη νίθσλ λνζειεία Τγεηνλνκηθψλ ζηαζκψλ ή πεξηθεξεηαθψλ ηαηξείσλ (ζε πεξηνρέο πνπ ν πιεζπζκφο ησλ Αζίγγαλσλ ζηνπο θαηαπιηζκνχο είλαη έσο 2000 κφληκσλ εγθαηεζηεκέλσλ θαηνίθσλ. Γηα απηνχο ηνπο θαηαπιηζκνχο πξνβιέπεηαη ε ιεηηνπξγία πγεηνλνκηθνχ ζηαζκνχ ή πεξηθεξεηαθνχ ηαηξείνπ εκεξήζηαο εηνηκφηεηαο). Απνθεληξσκέλσλ κνλάδσλ πξσηνβάζκηαο πγείαο ή θέληξσλ πγείαο ππαίζξνπ (γηα δήκνπο άλσ ησλ 2000 θαηνίθσλ νη νπνίνη απέρνπλ απφ κνλάδα Γεληθνχ λνζνθνκείνπ απφ 5 ρκ θαη άλσ) Γηθηχνπ πξσηνβάζκηαο Φξνληίδαο Τγείαο 14

Ο λφκνο επίζεο πξνβιέπεη εηδηθή λνκνζεηηθή ξχζκηζε γηα ηελ ελίζρπζε ηεο πγείαο ησλ παηδηψλ, κε ειέγρνπο πνπ ζα γίλνληαη εληφο ησλ ζρνιείνπ ζηηο πεξηθέξεηεο ηεο Πξσηνβάζκηαο θαη Γεπηεξνβάζκηαο Δθπαίδεπζεο. Σα θέληξα απηά, πξνηάζεθε λα είλαη ζηειερσκέλα απφ κηα νκάδα επηζηεκφλσλ (παηδίαηξν, νδνληίαηξν, ςπρνιφγν, θνηλσληθφ ιεηηνπξγφ, επφπηε πγείαο, επηζθέπηε πγείαο θαη λνζειεπηή). Ζ δηεπηζηεκνληθή απηή νκάδα ζα παξείρε πξσηνβάζκηα παηδηαηξηθή θξνληίδα ζηνπο καζεηέο ηνπ δεκνηηθνχ, γπκλαζίνπ θαη ιπθείνπ. Δπηπιένλ ε ξχζκηζε πξνβιέπεη έιεγρν εκβνιίσλ, παξνρή πξνιεπηηθήο ηαηξηθήο, επνπηεία γηα ην αλ ην ζρνιηθφ πεξηβάιινλ ηεξεί ηνπο θαλφλεο πγηεηλήο θαη δεκφζηαο πγείαο θαη ιήςε αηνκηθνχ ηαηξηθνχ ηζηνξηθνχ φισλ ησλ καζεηψλ. Μεηαγελέζηεξνο λφκνο 3293/2004 ζέζπηζε ην φξγαλν ηνπ πλεγφξνπ Τγείαο θαη Κνηλσληθήο Αιιειεγγχεο, ζηα πιαίζηα ηνπ πλεγφξνπ ηνπ Πνιίηε. Σν φξγαλν απηφ δηάθξηζε εηζεγείηαη πξνο ην αξκφδην Τπνπξγείν κέηξα γηα ηελ απνθαηάζηαζε θαη ηελ πξνζηαζία ησλ δηθαησκάησλ ησλ πνιηηψλ ζην ρψξν ησλ ππεξεζηψλ πγείαο, ηελ εμάιεηςε ησλ θαηλνκέλσλ θαθνδηνίθεζεο θαη ηε βειηίσζε ησλ ππεξεζηψλ πγείαο θαη θνηλσληθήο αιιειεγγχεο θαη ησλ ζρέζεσλ ηνπο κε ηνπο πνιίηεο. 3.2 ΔΚΠΑΗΓΔΤΖ Ο ηξφπνο δσήο ησλ ηζηγγάλσλ αιιά θαη ην γεγνλφο φηη ε θνηλφηεηά ηνπο είλαη δηαρξνληθά απνθιεηζκέλε θαζηζηά ηε ζρνιηθή έληαμε/ θνίηεζε ηνπ πιεζπζκνχ απηνχ εμαηξεηηθά δχζθνιε. πγθεθξηκέλα, απφ ηελ πιεπξά ησλ ηζηγγάλσλ ν λνκαδηθφο ηξφπνο δσήο, ηα νηθνλνκηθά πξνβιήκαηα πνπ αληηκεησπίδνπλ, ην γεγνλφο φηη ζπρλά ηα παηδηά ηνπο εξγάδνληαη, θαζψο θαη νη δχζθνιεο θαη ζπρλά αλζπγηεηλέο ζπλζήθεο δηαβίσζεο δελ ηνπο επηηξέπνπλ λα βάινπλ ζε πξνηεξαηφηεηα ηε θνίηεζε ησλ παηδηψλ ηνπο ζηα ζρνιεία. Απφ ηελ άιιε πιεπξά νη πξνθαηαιήςεηο πνπ ππάξρνπλ απφ ηελ πιεπξά ηεο πιεηνςεθίαο ησλ εθπαηδεπηηθψλ, ησλ καζεηψλ θαη ησλ γνληψλ αιιά θαη ε έιιεηςε ππνζηήξημεο ησλ εθπαηδεπηηθψλ ζε φηη αθνξά ζηελ ςπρνθνηλσληθή ζηήξημε θαη ηε ζρνιηθή έληαμε ησλ ηζηγγαλνπαίδσλ, θαζηζηνχλ δπζνίσλε ηελ ζρνιηθή θνίηεζε ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ πιεζπζκνχ. 15

Δπίζεο είλαη εχινγν λα αλαθεξζεί φηη γηα φζν δηάζηεκα ηα ηζηγγαλφπαηδα παξακέλνπλ απνθιεηζκέλα απφ ην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα, ζηεξνχληαη βαζηθά αλζξψπηλα δηθαηψκαηα. Τπάξρεη επηηαθηηθή αλάγθε γηα παξέκβαζε φρη κφλν ζηα ζρνιεία αιιά πξσηαξρηθά ζηελ θνηλφηεηα ησλ Σζηγγάλσλ. ζν αληηκεησπίδνπλ ζνβαξφ νηθηζηηθφ πξφβιεκα είλαη αδχλαηνλ λα βάινπλ ζε πξνηεξαηφηεηα ηελ εθπαίδεπζε θαη λα αληηιεθζνχλ ηνπο ιφγνπο γηα ηελ νπνία είλαη φρη κφλν δηθαίσκα ησλ παηδηψλ αιιά θαη δσηηθή αλάγθε. Ζ ζπζηεκαηηθή κειέηε ηεο λνκνζεζίαο πνπ αθνξά ζηε ζπγθεθξηκέλε πιεζπζκηαθή νκάδα, καο θαηαδεηθλχεη ην θελφ κεηαμχ λνκνζεηηθνχ πιαηζίνπ θαη εθαξκνγήο απηνχ. πγθεθξηκέλα ε Δγθχθιηνο ηνπ ΤΠΔΠΘ Γ 1/372/853/ Γ. Γ. 475/16-9-92 αλαθέξεη φηη ε Διιάδα, φπσο θαη ηα αιιά θξάηε κέιε, είλαη ππνρξεσκέλα λα ιάβνπλ εηδηθή κέξηκλα γηα ηελ εθπαίδεπζε ησλ ηζηγγαλνπαίδσλ. Σν άξζξν 4 ηνπ Ν. 1566/85, ηα Π.Γ. 483/77 (ΦΔΚ 149 Α) θαη 497/81 (ΦΔΚ 134 Α), Σν Π.Γ. 121/95 (ΦΔΚ 75 Α) αλαθέξνπλ: Α. Οη ηζηγγάλνη καζεηέο ηνπ δεκνηηθνχ ζρνιείνπ κε ηελ έλαξμε ηνπ δηδαθηηθνχ έηνπο εγγξάθνληαη ζην θαλνληθφ Βηβιίν Μεηξψνπ, εθφζνλ έρνπλ πξνζθνκίζεη ηα απαηηνχκελα δηθαηνινγεηηθά. πγρξφλσο ρνξεγείηαη ζε απηνχο εηδηθή θάξηα θνίηεζεο, ζηελ νπνία ζα αλαγξάθνληαη ηα ζηνηρεία ηνπο θαη ζα βεβαηψλεηαη ε εγγξαθή θαη θνίηεζε ηνπο ζην ζπγθεθξηκέλν ζρνιείν. Ζ θάξηα απηή ζα ζπλνδεχεη ην καζεηή ζηηο πεξηπηψζεηο μαθληθήο αιιαγήο ηνπ ηφπνπ θαηνηθίαο ηνπ, θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ δηδαθηηθνχ έηνπο, ζε πεξηπηψζεηο παξάιεςεο ησλ γνλέσλ λα αθνινπζήζνπλ ηελ ζπλήζε δηαδηθαζία κεηεγγξαθήο. Β. ηαλ νη παξαπάλσ καζεηέο πξνζέξρνληαη ζε άιιν ζρνιείν γηα θνίηεζε θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ δηδαθηηθνχ έηνπο ρσξίο απνδεηθηηθφ κεηεγγξαθήο, γηα ηνπο ιφγνπο πνπ παξαπάλσ αλαθέξζεθαλ, δελ εγγξάθνληαη ζην Βηβιίν Μεηξψνπ θαη Πξνφδνπ, αιιά ζε εηδηθφ Μεηξψν. Ζ ίδηα δηαδηθαζία αθνινπζείηαη φζεο θνξέο νη ηζηγγάλνη καζεηέο αιιάδνπλ απξφβιεπηα ζρνιείν ζηε δηάξθεηα ηνπ ίδηνπ δηδαθηηθνχ έηνπο. Γ. Σν ζρνιείν πνπ ζα ρξεηαζζεί λα εθδψζεη ηίηιν, ζην ηέινο ηνπ δηδαθηηθνχ έηνπο, επηθνηλσλεί κε ηα πξνεγνχκελα ζρνιεία θνίηεζεο ηνπ καζεηή θαηά ην έηνο απηφ, ηα νπνία θαίλνληαη ζηελ θάξηα θνίηεζεο θαη ελεκεξψλνληαη γηα ηελ πξνεγνχκελε 16

επίδνζε ηνπ καζεηή κε ηα θχιια εκεξεζίνπ ειέγρνπ, ηα νπνία δεηά λα απνζηαινχλ καδί κε ην θαλνληθφ απνδεηθηηθφ κεηεγγξαθήο. Γ. ε πεξίπησζε θαηά ηελ νπνία απφ θαλέλα ζρνιείν δελ πξνθχπηεη ε επίδνζε καζεηή δεκνηηθνχ ζρνιείνπ, απηφο ππνβάιιεηαη ζε ζρεηηθή εμέηαζε απφ ηελ επηηξνπή πνπ πξνβιέπεηαη απφ ηελ παξάγξαθν 2 ηνπ άξζξνπ 2 ηνπ Π.Γ. 121/95 ( ΦΔΚ 75 Α ) χκθσλα κε ηηο δηαηάμεηο ηεο παξ.3 ηνπ άξζξνπ 27 ηνπ λ. 3016/2002 (ΦΔΚ 110/Α/2002), ηηο δηαηάμεηο ηνπ λ.2362/95 (ΦΔΚ 247/Α/95) «πεξί Γεκνζίνπ Λνγηζηηθνχ θ.ι.π.), ηελ 100383/1330/Α0005 απφθαζε ηνπ Πξσζππνπξγνχ θαη ηνπ Τπνπξγνχ Οηθνλνκίαο Οηθνλνκηθψλ ((Καζαξηζκφο αξκνδηνηήησλ ησλ Τθππνπξγψλ Οηθνλνκηθψλ, ηε Σ5/53/31-10-2001 απφθαζε ηνπ Πξσζππνπξγνχ θαη ηνπ Τπνπξγνχ Δζληθήο Παηδείαο θαη Θξεζθεπκάησλ «Καζνξηζκφο αξκνδηνηήησλ ησλ Τθππνπξγψλ Παηδείαο θαη Θξεζθεπκάησλ» θαη ηελ 80088/31-10-2002 απφθαζε ηνπ Πξσζππνπξγνχ θαη ηνπ Τπνπξγνχ Δξγαζίαο θαη Κνηλσληθψλ Αζθαιίζεσλ «Καζνξηζκφο αξκνδηνηήησλ ησλ Τθππνπξγψλ Δξγαζίαο θαη Κ.Α» Οη παξάγξαθνη 6,7 θαη 11 ηνπ άξζξνπ ηνπ Π.Γ. 497/81 (ΦΔΚ 134 Α) αλαθέξνπλ φηη ηφζν ζηα δεκνηηθά ζρνιεία φζν θαη ζηα λεπηαγσγεία ηα ηζηγγαλφπαηδα ζα γίλνπλ δεθηά αλεμάξηεηα αλ είλαη γξακκέλα ζε κεηξψα ή δεκνηνιφγηα. Γηα ηελ εγγξαθή ηνπο ζ' απηά ζα θξνληίζνπλ νη Γ/ληέο ησλ ζρνιείσλ. Ζ ππ αξ. Φ4/350/Γ1/1028/22-8-1995 εγθχθιηνο αλαθέξεη φηη φινη νη εθπαηδεπηηθνί ιεηηνπξγνί (ζρνιηθνί ζχκβνπινη, Πξντζηάκελνη, Γ/ληέο ζρνιείσλ, εθπ/θνί) πξέπεη λα επαηζζεηνπνηεζνχλ θαη λα δξαζηεξηνπνηεζνχλ ζηνλ ηνκέα ηεο εγγξαθήο, θνίηεζεο φισλ ησλ παηδηψλ ζην ζρνιείν, φπσο πξνβιέπνπλ θαη νη ζρεηηθέο λνκηθέο δηαηάμεηο γηα ηελ ππνρξεσηηθή θνίηεζε. Δηδηθά γηα ηα ηζηγγαλφπαηδα πξέπεη λα δεκηνπξγνχληαη ζηα ζρνιεία νη απαξαίηεηεο πξνυπνζέζεηο γηα ηελ πξνζέιθπζε θαη θνίηεζε ηζηγγαλνπαίδσλ. ηηο πεξηπηψζεηο ηζηγγαλνπαίδσλ κεγαιχηεξεο ειηθίαο πνπ πξνζέξρνληαη γηα θνίηεζε ζην ζρνιείν ηζρχνπλ νη δηαηάμεηο ηνπ Π.Γ. 201/ 98 γηα ηηο θαηαηαθηήξηεο θαη απνιπηήξηεο εμεηάζεηο. 3.3 ΟΗΚΗΣΗΚΟ ΠΡΟΒΛΖΜΑ Κχξηνο παξάγνληαο έιιεηςεο κφληκεο θαηνηθίαο απνηειεί ε ζπρλή κεηαθίλεζε πξνο αλαδήηεζε εξγαζίαο. Απηφ έρεη ηα εμήο απνηειέζκαηα: λα θάλνπλ ζπίηη ηνπο ην κέζν 17

κεηαθνξάο ηνπο, ην νπνίν δηακνξθψλνπλ γηα λα θαιχςεη ηηο αλάγθεο ηνπο, λα θαηαιακβάλνπλ δεκνηηθά ή ηδησηηθά νηθφπεδα πξνθεηκέλνπ λα ζηήζνπλ ηηο πξφρεηξεο εγθαηαζηάζεηο ηνπο θαη λα εγθαζίζηαληαη ζε εγθαηαιειεηκκέλα θηίξηα ρσξίο ηελ αλαγθαία ππνδνκή (ξεχκα, λεξφ, απνρεηεπηηθφ ζχζηεκα), πξαθηηθέο πνπ νδεγνχλ ζηελ φμπλζε ησλ αληηζέζεσλ, ζηελ δηαζπνξά ξαηζηζηηθψλ επηρεηξεκάησλ θαη ζηελ δηαηψληζε ηνπ θνηλσληθνχ πξνβιήκαηνο ζπκβίσζεο ησλ Ρνκά κε ηνπο ππφινηπνπο πνιίηεο. ηελ κειέηε πνπ εθπφλεζε ε ΓΔΠΟ ην 1999, αλαθέξεηαη φηη νη ζπλζήθεο δσήο ζηνπο θαηαπιηζκνχο θαζίζηαληαη δπζκελείο. Οη Σζηγγάλνη δνπλ ζε παξάγθεο, θνληά ζε ρσκαηεξέο θαη ζθνππηδφηνπνπο, ρσξίο λεξφ, ξεχκα θαη απνρεηεπηηθφ ζχζηεκα. Απηφ έρεη σο απνηέιεζκα νη νηθηζκνί ησλ Ρνκά λα είλαη εζηίεο κφιπλζεο, αζζελεηψλ, παξαβαηηθήο ζπκπεξηθνξάο θαη πεξηζσξηνπνίεζεο. Οη δεκνηηθέο θαη θαηά επέθηαζε θξαηηθέο αξρέο ακέηνρέο θαη ζε νξηζκέλεο πεξηπηψζεηο επηβαξπληηθέο «Σν Διιεληθφ Παξαηεξεηήξην ησλ πκθσληψλ ηνπ Διζίλθη (ΔΠΔ) ζηηο 11/1/07 θάλεη αλαθνξά γηα θαθνδηαρείξηζε ησλ ζηεγαζηηθψλ δαλείσλ γηα ηνπο Ρνκά κε αθνξκή ηε ζπλεκκέλε πξφζθαηε λέα εμαγγειία ηεο θπβέξλεζεο. Γπζηπρψο, πνιιά αλ φρη ηα πεξηζζφηεξα δάλεηα δελ δφζεθαλ νχηε ζα δνζνχλ ζε Ρνκά θαηαπιηζκψλ, ηνπο κνλαδηθνχο γηα ηνπο νπνίνπο πξννξίδνληαη, αιιά ζε Ρνκά πνπ κέλνπλ ζε θαηνηθίεο ή αθφκα θαη ζε κε Ρνκά». Απφ ηα 9.000 δάλεηα έρνπλ εγθξηζεί ηα 5.754, εθ ησλ νπνίσλ ηα 4.837 έρνπλ εθηακηεπζεί. Τπάξρνπλ φκσο ηζρπξέο ελδείμεηο φηη έλαο κεγάινο αξηζκφο αλ φρη ε πιεηνλφηεηα ησλ δαλείσλ απηψλ δελ ρνξεγήζεθαλ ζε Ρνκά πνπ δνπλ ζε άζρεκε θαηάζηαζε θαηαπιηζκνχο αιιά ζε εληαγκέλνπο Ρνκά, αλ φρη θαη ζε κε Ρνκά. Υαξαθηεξηζηηθά, ν κεγαιχηεξνο αξηζκφο δαλείσλ έρεη εγθξηζεί γηα θαηνίθνπο ηεο Αγίαο Βαξβάξαο Αηηηθήο (335 εγθεθξηκέλα δάλεηα) θαη ηεο Μελεκέλεο Θεζζαινλίθεο (378 εγθεθξηκέλα δάλεηα). Καη ζηνπο δπν δήκνπο δελ ππάξρνπλ θαηαπιηζκνί αιιά είλαη νη έδξεο ησλ νκνζπνλδηψλ ησλ Ρνκά λφηηαο θαη βφξεηαο Διιάδαο. Αληίζεηα, κφλν 13 δάλεηα έρνπλ εγθξηζεί γηα θαηνίθνπο θαηαπιηζκψλ Ρνκά ηεο Αηηηθήο. ζν γηα ηελ Πάηξα, φπνπ έγηλαλ νη ρεηξφηεξεο καδηθέο εμψζεηο ηεο ηειεπηαίαο δεθαεηίαο, ην 2006, ζρεδφλ θαλέλα απφ ηα 44 δάλεηα πνπ είραλ εγθξηζεί δελ αθνξνχζε νηθνγέλεηα Ρνκά πνπ δνχζε ζε άζιηεο ζπλζήθεο. Ο δήκνο επίζεκα αλέθεξε φηη νη νηθνγέλεηεο Ρνκά πνπ δνχζαλ εθεί ήηαλ 80 ελψ νη αηηήζεηο δαλείσλ είραλ θζάζεη ηηο 340! 18

Με ηελ ππ αξηζκ.33165/23.06.2006 (ΦΔΚ 780/Β/29.06.2006) Κνηλή Απφθαζε ησλ Τπνπξγψλ Δζσηεξηθψλ Γεκφζηαο Γηνίθεζεο θαη Απνθέληξσζεο θαη Οηθνλνκίαο θαη Οηθνλνκηθψλ αλαθαζνξίδνληαη θαη ζπκπιεξψλνληαη νη πθηζηάκελνη φξνη ρνξήγεζεο 9.000 ζηεγαζηηθψλ δαλείσλ θαη κέρξη χςνπο 60.000 επξψ ην θαζέλα, ζε Έιιελεο Σζηγγάλνπο πνπ δηαβηνχλ ζε θαηαπιηζκνχο ηεο ρψξαο, κέζα ζε ζθελέο, παξάγθεο ή άιιεο θαηαζθεπέο πνπ δελ πιεξνχλ ηηο ειάρηζηεο πξνυπνζέζεηο κφληκεο θαηνηθίαο. Δηδηθφηεξα, κε ηελ παξνχζα Κ.Τ.Α. ηξνπνπνηνχληαη σο πξνο ηε δηαδηθαζία αμηνιφγεζεο ησλ αηηήζεσλ θαη σο πξνο ηε δηαδηθαζία ζχλαςεο ηεο δαλεηαθήο ζχκβαζεο θαη εθηακίεπζεο ηνπ δαλείνπ, νη δηαηάμεηο ηεο ππ αξηζκ.13576/31.03.2003 (ΦΔΚ 396/Β) Κ.Τ.Α., φπσο ηξνπνπνηήζεθε θαη ίζρπε κέρξη ηε ζηηγκή ηεο δεκνζίεπζεο ηεο αξηζκ. 33165/23.06.2006, ελψ ηαπηφρξνλα ελζσκαηψλνληαη ζε κηα απφθαζε φιεο νη ζρεηηθέο δηαηάμεηο γηα ηελ επθνιφηεξε θαηαλφεζε ηνπ ζπλφινπ ησλ ξπζκίζεσλ πνπ αθνξνχλ ηνλ θαζνξηζκφ ησλ φξσλ ρνξήγεζεο ησλ ελ ιφγσ ζηεγαζηηθψλ δαλείσλ. ην πιαίζην απηφ, θάζε πξνεγνχκελε δηάηαμε πνπ αληίθεηηαη ζηνπο φξνπο ηεο ππ αξηζκ.33165/23.06.2006 Κ.Τ.Α. θαηαξγείηαη. Σα ρνξεγνχκελα κε ηελ παξνχζα απφθαζε δάλεηα πξννξίδνληαη απνθιεηζηηθά γηα ηελ απφθηεζε πξψηεο θαηνηθίαο, ηελ αγνξά νηθνπέδνπ γηα ηελ αλέγεξζε θαηνηθίαο, ηελ απνπεξάησζε πθηζηάκελεο θαηνηθίαο θαη ηέινο, ηελ έληαμε ζε πξνγξάκκαηα νηθηζηηθήο απνθαηάζηαζεο πνπ πινπνηνχλ νη ΟΣΑ ηεο ρψξαο. Απαγνξεχεηαη, επνκέλσο, ξεηά ε ρξήζε ησλ ελ ιφγσ δαλείσλ γηα νπνηνδήπνηε άιιν ζθνπφ. Δθείλν πνπ δηαπηζηψλεηαη κέζσ ηεο ηαθηηθήο επηηφπηαο επαθήο ζηνπο θαηαπιηζκνχο ησλ Ρνκά είλαη φηη ην ζηεγαζηηθφ πξφβιεκα παξακέλεη θαη πξνέξρεηαη θπξίσο απφ ηελ ειιηπή ή ιαλζαζκέλε παξνρή ζηεγαζηηθψλ δαλείσλ θπξίσο φκσο επεηδή επηηήδεηνη εθπαηδεπκέλνη εθκεηαιιεχνληαη ηνλ αλαιθάβεην ηζηγγάλν. Δλ θαηαθιείδη, ε Διιάδα έρεη θαηαδηθαζηεί δχν θνξέο, ην 2005 θαη ην 2006, απφ ηελ Δπξσπατθή Δπηηξνπή Κνηλσληθψλ Γηθαησκάησλ γηα παξαβίαζε ηνπ δηθαηψκαηνο ζηε ζηέγαζε ησλ Ρνκά θαη ηηο εμψζεηο ζε βάξνο ηνπο. 19

4. ΟΙ ΡΩΜ ΣΗΝ ΔΤΡΩΠΑΪΚΗ ΔΝΩΗ ήκεξα ζηελ Δπξψπε δνπλ πεξίπνπ 12 15 εθαηνκκχξηα Ρσκ. ην ρψξν ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο ν αξηζκφο ηνπο ππνινγίδεηαη πεξίπνπ 7 9 εθαηνκκχξηα. Πην ζπγθεθξηκέλα, θαηαλέκνληαη πεξίπνπ σο εμήο: α) Ρνπκαλία - κεηαμχ 1.2 θαη 1.5 εθαηνκκχξηα, β) Οπγγαξία - κεηαμχ 600 θαη 800 ρηιηάδεο, γ) Βνπιγαξία - πεξίπνπ 750 ρηιηάδεο, δ) Ηζπαλία - κεηαμχ 600 θαη 800 ρηιηάδεο, ε) ινβαθία - κεηαμχ 350 θαη 520 ρηιηάδεο, ζη) Σζερία - κεηαμχ 150 θαη 300 ρηιηάδεο θαη δ) Γαιιία - 310 ρηιηάδεο. Σα φξγαλα ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο αλαγλσξίδνπλ φηη ε θπιή ησλ Ρνκά θαη ησλ ηλη απνηεινχλ ηε κεγαιχηεξε εζλνηηθή κεηνλφηεηα ζην ρψξν ηεο, ε νπνία πθίζηαηαη θπιεηηθέο δηαθξίζεηο, ελψ ζε πνιιέο πεξηπηψζεηο ππφθεηηαη ζε ζνβαξέο δηαξζξσηηθέο δηαθξίζεηο, θηψρεηα θαη θνηλσληθφ απνθιεηζκφ, θαζψο θαη ζε πνιιαπιέο δηαθξίζεηο ιφγσ θχινπ, ειηθίαο, αλαπεξίαο θαη γελεηήζηνπ πξνζαλαηνιηζκνχ. Θεσξεί φηη νπνηαδήπνηε κνξθή αηηκσξεζίαο γηα ξαηζηζηηθέο επηζέζεηο, δεκαγσγίαο ππνζάιπεη κίζνο ελαληίνλ ηνπο, θαζψο θαη αηζζήκαηα αληη-αζηγγαληζκνχ θαη αζηγγαλνθνβίαο πνπ ζπλεπάγνληαη εμαζζέληζε ηνπ θξάηνπο δηθαίνπ θαη ηεο δεκνθξαηίαο, πνπ ηφζν ζζελαξά ππνζηεξίδνληαη ζε φια επξσπατθά θείκελα, θαη θπξίσο ζηε πλζήθε ηεο Ληζζαβφλαο. Αλαγλσξίδεη ηνπο Ρνκά σο κηα εζλνηηθή νκάδα, ε νπνία έρεη ππνζηεί δησγκνχο ηφζν απφ ηνπο Ναδί θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ β παγθνζκίνπ πνιέκνπ φζν θαη απφ θαζεζηψηα ζε πεξηνρέο ηεο πξψελ Γηνπγθνζιαβίαο θαη ε νπνία φκσο δελ αλαγλσξίδεηαη απφ ηα θξάηε κέιε σο κεηνλφηεηα κε απνηέιεζκα λα κελ απνιακβάλεη φια ηα δηθαηψκαηα πνπ ζα πξνέθππηαλ απφ απηήλ ηελ αλαγλψξηζε. Γη απηφ αλαθήξπμε ην έηνο 2007 σο έηνο αθηεξσκέλν ζηνπο Ρνκά. Ζ Δπξσπατθή Έλσζε είλαη ν κεγαιχηεξνο δηεζλήο ρνξεγφο γηα ηε βειηίσζε ηεο θαηάζηαζεο ησλ θνηλνηήησλ ησλ Ρνκά. Σα ηειεπηαία ρξφληα ρνξήγεζε πεξηζζφηεξα απφ 77 εθαη. επξψ κέζσ ηνπ πξνγξάκκαηνο PHARE γηα ζρέδηα ζρεηηθά κε ηε ζηέγαζε θαη ηηο ζπλζήθεο δηαβίσζεο ησλ Ρνκά ζηελ Οπγγαξία, ζηελ Σζερία θαη ζηε ινβαθία, ζηε Βνπιγαξία θαη ζηε Ρνπκαλία. Αιιά θαη ζηα θξάηε πνπ είλαη ήδε κέιε ηεο Δ.Δ. (Ηζπαλία, Διιάδα θαη Γαιιία) εθαξκφδνληαη πξνγξάκκαηα κέζσ ηνπ Δπξσπατθνχ Κνηλσληθνχ Σακείνπ (Δ.Κ.Σ.) θαη ηεο θνηλνηηθήο πξσηνβνπιίαο EQUAL. 20

ΜΔΡΟ Β «Η Δλζσκάησζε ησλ Αηόκσλ κε Αλαπεξία (ΑΜΔΑ) ζηελ Διιεληθή Κνηλσλία» 21

1. ΔΙΑΓΩΓΗ 1.1 ΔΝΝΟΗΟΛΟΓΗΚΔ ΠΡΟΔΓΓΗΔΗ Ζ αλαπεξία είλαη δχζθνιν λα πξνζδηνξηζηεί θαη λα νξηνζεηεζεί, θαζψο είλαη έλαο φξνο πνπ δελ επηδέρεηαη απιή ελλνηνινγηθή εμήγεζε. Ζ φπνηα πξνζπάζεηα νξηνζέηεζεο ζρεηίδεηαη κε ην ζχλνιν ησλ ιεηηνπξγηψλ ηνπ αηφκνπ, κε ηε ζπλνιηθή εηθφλα πνπ έρεη ε θνηλσλία γηα ηνλ άλζξσπν, κε ηηο ππάξρνπζεο θνηλσληθέο θαη παξαγσγηθέο ζρέζεηο, ηνπο ζεζκνχο, ην ππάξρνλ ζχζηεκα ησλ αμηνινγηθψλ θαηεγνξηψλ, ηνλ ηξφπν θνηλσληθήο νξγάλσζεο, ηα πξφηππα πνπ θπξηαξρνχλ ζηελ θνηλσλία, ηελ θνηλσληθή ζέζε ηνπ αηφκνπ έηζη φπσο απηή επεξεάδεηαη απφ ηε ζρέζε κεηαμχ ησλ αληηθεηκεληθψλ ηζηνξηθφ θνηλσληθψλ ζπλζεθψλ κέζα ζηηο νπνίεο δεη θαη δξα ην άηνκν. Ζ έιιεηςε θάπνηνπ κέινπο δε δεκηνπξγεί πάληα αλαπεξία, αληίζεηα απηή εμαξηάηαη απφ ην ραξαθηήξα ηνπ αηφκνπ, απφ ηε ζνβαξφηεηα ηνπ πξνβιήκαηνο θαη απφ άιινπο παξάγνληεο. Γηα ην θαηλφκελν ηεο αλαπεξίαο ππάξρνπλ πνιινί θαη δηαθνξεηηθνί νξηζκνί πνπ πεγάδνπλ απφ δηαθνξεηηθέο ηδενινγηθνπνιηηηθέο αληηιήςεηο αιιά θαη απφ δηαθνξεηηθέο νπηηθέο ζεψξεζεο ηνπ πξνβιήκαηνο (ΠΑ.Τ.Π.Κ.Α, 2007). Καηά ηελ Παγθφζκηα Οξγάλσζε Τγείαο, Άηνκα κε αλαπεξίεο ζεσξνχληαη φια ηα άηνκα πνπ εκθαλίδνπλ ζνβαξή κεηνλεμία πνπ πξνθχπηεη απφ θπζηθή ή δηαλνεηηθή βιάβε (Wood, 1981). ε ζρέζε κε απηή ηε ζεψξεζε πηνζεηήζεθε ε παξαθάησ ηαμηλφκεζε: Σν κεηνλέθηεκα, ην νπνίν ε Π.Ο.Τ νξίδεη σο «θάζε απψιεηα νπζίαο ή αιινίσζεο κηαο δνκήο ή κηαο ςπρνινγηθήο, «θπζηνινγηθήο» ή αλαηνκηθήο ιεηηνπξγίαο». Ζ αληθαλφηεηα, πνπ «αληηζηνηρεί ζε θάζε κεξηθή ή νιηθή ειάηησζε (απνηέιεζκα ηνπ κεηνλεθηήκαηνο) ηεο ηθαλφηεηαο λα επηηεινχκε κηα δξαζηεξηφηεηα κ έλα ζπγθεθξηκέλν ηξφπν ή κέζα ζηα φξηα πνπ ζεσξνχληαη σο «θπζηνινγηθά» γηα έλα αλζξψπηλν νλ». Σν ειάηησκα, πνπ «έξρεηαη ζε έλα δεδνκέλν άηνκν σο απνηέιεζκα κηαο αλεπάξθεηαο ή κηαο αληθαλφηεηαο πνπ πεξηνξίδεη ή απαγνξεχεη ηελ εθπιήξσζε ελφο θπζηνινγηθνχ ξφινπ πνπ είλαη νκαιφο (αλάινγα κε ηελ ειηθία, ην θχιν, ηνπο θνηλσληθνχο θαη πνιηηηζηηθνχο παξάγνληεο) γηα ην άηνκν απηφ». 22

ήκεξα, αλαπεξία δε ζεσξείηαη θάπνηα θαηάζηαζε ελφο αλζξψπνπ, αιιά ην απνηέιεζκα ηεο ζρέζεο ησλ ηθαλνηήησλ ελφο αηφκνπ θαη ησλ απαηηήζεσλ ηνπ πεξηβάιινληνο. 1.2 ΥΑΡΑΚΣΖΡΗΣΗΚΑ Σα άηνκα κε αλαπεξία (ΑΜΔΑ) έρνπλ ζπλήζσο πεξηνξηζκέλε δξαζηεξηνπνίεζε, ιφγσ ησλ ζσκαηηθψλ, ιεηηνπξγηθψλ, λνεηηθψλ, αηζζεηεξηαθψλ ή ςπρηθψλ παζήζεσλ, πνπ αληηκεησπίδνπλ, νη νπνίεο, ζηελ πιεηνςεθία ησλ πεξηπηψζεσλ, ηνπο εγθισβίδνπλ ζε κία θαηάζηαζε εμάξηεζεο απφ ηνπο άιινπο ή απφ κεραληθά ή ειεθηξνληθά κέζα, ε νπνία απνθεχγεηαη κφλν, φηαλ κπνξνχλ λα απηνεμππεξεηεζνχλ. Έρνπλ αλάγθε θξνληίδαο, ζπρλά λνζειεπηηθήο θαη εηδηθψλ ζεξαπεπηηθψλ αζθήζεσλ, πξνθεηκέλνπ λα επηηεπρζεί ε απνθαηάζηαζε ή ε απιή δηαηήξεζε ησλ ιεηηνπξγηψλ ηνπο. Αληηκεησπίδνπλ πξνβιήκαηα ζηελ επηθνηλσλία κε ην πεξηβάιινλ θαη ηνπο γχξσ ηνπο, ζε ζπλδπαζκφ κε ηα πξνβιήκαηα πξνζπειαζηκφηεηαο, πνπ πθίζηαληαη. Καηά ζπλέπεηα έρνπλ πεξηνξηζκέλε δπλαηφηεηα γηα εξγαζία θαη ζπλεπψο πθίζηαληαη κεησκέλνπο νηθνλνκηθνχο πφξνπο θαη δπζρεξείο ζπλζήθεο θαηνηθίαο. ια ηα παξαπάλσ νδεγνχλ ζε θαηαζηάζεηο απνκφλσζεο θαη πεξηνξηζκψλ, πνπ εκπνδίδνπλ ηελ ειεχζεξε θαη νινθιεξσκέλε ζπκκεηνρή ηνπο ζηελ θνηλσληθή δσή ηνπ ζπλφινπ (Παπαηζηαθκάθε, 2001). - ΚΑΣΖΓΟΡΗΔ ΒΛΑΒΩΝ ΠΟΤ ΟΓΖΓΟΤΝ ΣΖΝ ΑΝΑΠΖΡΗΑ Οη βιάβεο ρσξίδνληαη ζε ηξεηο κεγάιεο θαηεγνξίεο νη νπνίεο είλαη νη θηλεηηθέο ή αηζζεηηθνθηλεηηθέο ηθαλόηεηεο απαξαίηεηεο γηα ηελ πξάμε, νη αηζζεηεξηαθέο θαη αληηιεπηηθέο ηθαλόηεηεο γηα ηε ζπιινγή πιεξνθνξηψλ απφ ην πεξηβάιινλ θαη νη ςπρνδηαλνεηηθέο ηθαλόηεηεο πνπ ζρεηίδνληαη κε ηε κάζεζε θαη ηε δπλαηφηεηα απφθηεζεο λέσλ εκπεηξηψλ. Οη θηλεηηθέο βιάβεο, ίζσο πεξηζζφηεξν απφ θάζε άιιε κνξθή βιάβεο, παξνπζηάδνπλ πνιπκνξθία, ηφζν σο πξνο ηελ αηηηνινγία ηνπο φζν θαη σο πξνο ηηο κνξθέο εθδήισζεο ηνπο. Δίλαη δπλαηφ λα είλαη κφληκεο ή πξνζσξηλέο, θαη θάπνηεο θνξέο 23

δεκηνπξγνχλ ειάρηζηα πξνβιήκαηα ζηε δσή ηνπ αλζξψπνπ, ελψ θάπνηεο άιιεο απαηηείηαη καθξφρξνλε δηαδηθαζία απνθαηάζηαζεο γηα λα κπνξέζεη ην άηνκν κε αλαπεξία λα εληαρζεί ζην θνηλσληθφ ζχλνιν θαη λα δήζεη κέζα ζε έλα θφζκν πνπ θαηά θαλφλα είλαη θηηαγκέλνο γηα ην κέζν φξν ηνπ πιεζπζκνχ (Γεκεηξφπνπινο, 2000). Άηνκα κε αηζζεηεξηαθέο αλεπάξθεηεο παξνπζηάδνπλ δηαηαξαρέο ή κεηνλεμίεο πνπ αθνξνχλ ηηο ιεηηνπξγίεο ηεο φξαζεο, ζε ζπλδπαζκφ κε άιιεο ιεηηνπξγίεο, φπσο ηεο αθνήο, ηεο αθήο, ηεο γεχζεο θαη ηεο φζθξεζεο. Καζεκηά απφ απηέο ζρεηίδεηαη κε δηάθνξεο ιεηηνπξγηθέο δηαηαξαρέο θαη θαη επέθηαζε βιάβεο, φπσο ηεο φξαζεο, αθνήο, θηλεηηθφηεηαο, ιφγνπ θαη νκηιίαο, επηθνηλσλίαο θαη άιιεο. 24

2. ΑΣΟΜΑ ΜΔ ΑΝΑΠΗΡΙΑ (ΑκεΑ) & ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΝΣΑΞΗ 2.1 ΓΔΝΗΚΑ χκθσλα κε ηελ αλαζεψξεζε ηνπ πληάγκαηνο ην 2001, ζην άξζξν 21 έρεη πξνζηεζεί ε παξ. 6 ε νπνία αλαθέξεηαη ξεηά ζηα δηθαηψκαηα ησλ αηφκσλ κε αλαπεξία θαη ε νπνία έρεη σο αθνινχζσο : «Σα άηνκα κε αλαπεξία έρνπλ δηθαίσκα λα απνιακβάλνπλ κέηξσλ πνπ εμαζθαιίδνπλ ηελ απηνλνκία, ηελ επαγγεικαηηθή έληαμε θαη ηε ζπκκεηνρή ηνπο ζηελ θνηλσληθή, νηθνλνκηθή θαη πνιηηηθή δσή ηεο ρώξαο» (Δπξσπατθφο πλεηαηξηζκφο Αηφκσλ κε Αλαπεξία, ρ.ρ). Τηνζεηείηαη κε απηή ηε δηάηαμε ην θνηλσληθφ κνληέιν γηα ηελ αλαπεξία θαη ζπλεπψο εληέιιεηαη ε ειιεληθή Πνιηηεία λα εθζπγρξνλίδεη θαη λα κεηαξξπζκίζεη ηε λνκνζεζία ηεο ρψξαο. Δπίζεο κε ηελ εηζαγσγή ζην ύληαγκα ηνπ όξνπ άηνκα κε αλαπεξία μεθαζαξίδεηαη νξηζηηθά ην δήηεκα ηεο νξνινγίαο. Καινύκαζηε όινη ζηα έγγξαθα καο, ζηηο επηθνηλσλίεο καο, ζην ιόγν καο λα ρξεζηκνπνηνύκε ην όξν «Άηνκα κε αλαπεξία (ΑκεΑ)». Ζ επηθξαηνχζα άπνςε είλαη φηη ν φξνο ΑκεΑ δεκηνπξγεί ιηγφηεξεο δηαθξίζεηο, είλαη ιηγφηεξν κεξνιεπηηθφο, ελψ ηαπηφρξνλα δελ ππνβαζκίδεη έλα θνηλσληθφ θαηλφκελν ην νπνίν εθφζνλ (εμαθνινπζεί λα) πθίζηαηαη, πξέπεη λα είλαη μεθάζαξα αλαγλσξίζηκν πξνθεηκέλνπ λα αληηκεησπηζηεί κέζσ θαηάιιεισλ, εθηθηψλ θαη νξζψλ παξεκβάζεσλ (ηεθαλίδεο, 2004). 2.2 ΓΤΝΑΣΟΣΖΣΔ ΠΡΟΒΑΖ ΣΧΝ ΑΣΟΜΧΝ ΜΔ ΑΝΑΠΖΡΗΑ ε πξαθηηθφ επίπεδν ηα άηνκα κε αλαπεξία αληηκεησπίδνπλ δηάθνξα πξνβιήκαηα ηα νπνία θπξίσο εληνπίδνληαη ζηελ πεξηνξηζκέλε πξόζβαζε ζηελ εθπαίδεπζε, ζηελ θαηάξηηζε, ζηελ απαζρόιεζε, ζηα αγαζά θαη ηηο ππεξεζίεο φπσο: ππεξεζίεο πγείαο, θνηλσληθέο ππεξεζίεο, δεκφζηα δηνίθεζε, θνηλσληθφ πεξηβάιινλ, κέζα κεηαθνξάο, θνηλσλία ηεο πιεξνθνξίαο. Θεσξείηαη απαξαίηεηε πξνυπφζεζε ε ζχλδεζε ηεο πξνζπειαζηκφηεηαο ηνπ θπζηθνχ ρψξνπ ζηνλ νπνίν βξίζθνληαη ηα άηνκα κε αλαπεξία κε ην πξφβιεκα ηελ θνηλσληθήο ηνπο έληαμεο θαζψο επίζεο θαη ε εμαζθάιηζε ηεο πξφζβαζεο ζηηο πιεξνθνξίεο θαη ηελ επηθνηλσλία γεληθφηεξα. Υξεηάδεηαη ζσζηφο 25

ζρεδηαζκφο απφ ην Κξάηνο θαη αλαγλψξηζε ηεο ζπλνιηθήο ζεκαζίαο ηεο πξνζπειαζηκφηεηαο ζηε δηαδηθαζία ηεο εμίζσζεο ησλ επθαηξηψλ ζε φινπο ηνπο ηνκείο ηεο θνηλσλίαο (Οξγαληζκφο Ζλσκέλσλ Δζλψλ, 1994). 2.2.1 ΠΡΟΒΑΖ ΣΖΝ ΑΓΟΡΑ ΔΡΓΑΗΑ Με ηελ αλαζεψξεζε ηνπ πληάγκαηνο (άξζξν 21, παξ. 5) γίλεηαη κηα γεληθή αλαθνξά ζηα δηθαηψκαηα ησλ αλαπήξσλ γηα ίζεο επθαηξίεο θαη ην 2004 ελζσκαηψζεθε ζην Διιεληθφ Γίθαην ε Κνηλνηηθή Οδεγία 78/2000 πεξί θαηαπνιέκεζεο ησλ δηαθξίζεσλ, φπνπ γίλεηαη ζαθήο αλαθνξά ζε ιήςε κέηξσλ γηα ηελ εμάιεηςε ησλ δηαθξίζεσλ θαηά ησλ ΑκεΑ (Μειάο θαη Κσλζηαληάξαο, 2006). Ο εξγαζηαθφο απνθιεηζκφο πνπ βηψλνπλ ηα άηνκα κε αλαπεξία είλαη αλεμάξηεηνο ηηο πην πνιιέο θνξέο απφ ηα ηδηαίηεξα πξνζφληα, επίθηεηα ή κε, εηδηθέο γλψζεηο, ζπγθεθξηκέλεο δεμηφηεηεο θαη ραξαθηήξα, ηθαλφηεηεο θαη θιίζεηο πνπ ηα θαζηζηνχλ ηθαλά γηα νξηζκέλα κφλν επαγγέικαηα, ελψ αληηθεηκεληθά (θαη ππνθεηκεληθά) δελ κπνξνχλ λα αζθήζνπλ θάπνηα άιια. Η θύξηα αηηία ηνπ εξγαζηαθνύ θαη γεληθόηεξα ηνπ επξύηεξνπ θνηλσληθνύ απνθιεηζκνύ πνπ βηώλνπλ ηα Άηνκα κε Αλαπεξία δε ζρεηίδεηαη κόλν κε ηα ηερλεηά εκπόδηα πνπ ζέηεη ε αλαπεξία ηνπο, αιιά θαη κε ηα θνηλσληθά ζηεξεόηππα γύξσ από απηή. Σα ζηεξεφηππα απηά δπζηπρψο ζηε ρψξα καο ζπληεξνχληαη θαη απφ ηελ θξαηηθή πνιηηηθή ζηνλ ηνκέα ηεο εθπαίδεπζεο, θαηάξηηζεο θαη γεληθφηεξεο αληηκεηψπηζεο ησλ Αηφκσλ κε Αλαπεξία, ήδε απφ ηελ λεπηαθή ηνπο ειηθία, κε απνηέιεζκα δπζηπρψο ην αηηηαηφ λα γίλεηαη αίηην. Ο απνθιεηζκφο ησλ αλαπήξσλ απφ ηελ αγνξά εξγαζίαο, ηδηαίηεξα θαηά ηα ηειεπηαία ρξφληα, έρεη πξνζιάβεη εθξεθηηθέο δηαζηάζεηο. ύκθσλα κε εθηηκήζεηο ηνπ Ο.Α.Δ.Γ., ην πνζνζηό απηό αλέξρεηαη ζην 80%, ελώ ζηηο ρώξεο ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο ησλ 15, θπκαίλεηαη, θαηά κέζν όξν, ζην 50%. Σν γεγνλόο ηεο έιιεηςεο κεηξώνπ αλαπήξσλ θαη επί κέξνπο βάζεσλ δεδνκέλσλ γηα επεμεξγαζία εηδηθόηεξσλ πνηνηηθώλ θαη πνζνηηθώλ ζηνηρείσλ, έρεη, σο απνηέιεζκα, όια ηα κέηξα πνπ έρνπλ παξζεί, θαηά θαηξνύο, λα έρνπλ απνζπαζκαηηθό ραξαθηήξα. Ο επαγγεικαηηθφο πξνζαλαηνιηζκφο, απνπζηάδεη, νπζηαζηηθά, απφ ηε δξάζε ησλ θνξέσλ, πνπ έρνπλ ηελ επζχλε γηα ηελ απνθαηάζηαζε ησλ αλαπήξσλ θαη ηα 26

πξνγξάκκαηα θαηάξηηζεο, πνπ εθαξκφδνληαη, δελ αληαπνθξίλνληαη ζηα απαξαίηεηα πνηνηηθά ζηνηρεία, ψζηε λα πξνζθέξεηαη ζηα άηνκα κε αλαπεξία, πνπ ζπκκεηέρνπλ ζε απηά, επάξθεηα θαηάξηηζεο, πνπ λα αληαπνθξίλεηαη ζηηο αλάγθεο ηεο αγνξάο εξγαζίαο. Γηα ηελ έληαμε ησλ ΑκεΑ ζηελ αγνξά εξγαζίαο, ε ρψξα καο πηνζέηεζε ην κνληέιν ησλ αλαγθαζηηθψλ ηνπνζεηήζεσλ ζε ζέζεηο εξγαζίαο. Χζηφζν, είλαη ζχλεζεο θαηλφκελν νη θνηλσληθέο δηαθξίζεηο ζε βάξνο ησλ αηφκσλ κε αλαπεξία, απφ επηρεηξήζεηο ηνπ δεκφζηνπ θαη ηνπ ηδησηηθνχ ηνκέα. Ηδηαίηεξα, νη επηρεηξήζεηο ηνπ ηδησηηθνχ ηνκέα αξλνχληαη ζπζηεκαηηθά λα πξνζιακβάλνπλ άηνκα κε αλαπεξία ζε ζέζεηο εξγαζίαο. Οη θνηλσληθέο πξνθαηαιήςεηο, αιιά θαη ε κε επαξθήο επαγγεικαηηθή θαηάξηηζε, απνηεινχλ ηνπο βαζηθνχο ιφγνπο άξλεζεο γηα πξνζιήςεηο εξγαδνκέλσλ κε αλαπεξία. Έλα ΑκεΑ δελ είλαη απαξαίηεην φηη πξέπεη λα απνδείμεη πεξηζζφηεξεο ηθαλφηεηεο ζηελ απαζρφιεζε πέξα απφ απηέο ηνπ γεληθνχ πιεζπζκνχ. Έρεη δηαπηζησζεί φηη ηα ΑκεΑ δηαζέηνπλ ηηο δεμηφηεηεο κε ηνπο αλζξψπνπο ρσξίο αλαπεξία θαη εξγάδνληαη επηηπρψο θαη ζνβαξά ζε έλα επξχ θάζκα εξγαζηψλ θαη βηνκεραληψλ, θαη ζπλήζσο δελ απαηηνχλ ξπζκίζεηο ζηνλ εξγαζηαθφ ρψξν ή επαλαζρεδηαζκφ εξγαζίαο. Οη πεξηζζόηεξεο ξπζκίζεηο ή αιιαγέο ζηνλ εξγαζηαθό ρώξν είλαη απιέο, αλέμνδεο θαη σθεινύλ ζπρλά όινπο ηνπο ππαιιήινπο. ην ρψξν ηεο επαγγεικαηηθήο θαηάξηηζεο θαη απνθαηάζηαζεο ησλ αηφκσλ κε αλαπεξία ζπλαληψληαη αλάινγα πξνβιήκαηα πξφρεηξεο θαη επθαηξηαθήο αληηκεηψπηζεο ηνπ πξνβιήκαηνο. Σα ΑκεΑ ζπλαληνχλ απεξηφξηζηεο δπζθνιίεο ζηελ έληαμε θαη απνξξφθεζή ηνπο απφ ηελ αγνξά εξγαζίαο, θαζψο ππάξρεη αληζφηεηα επθαηξηψλ αιιά θαη κεηαρείξηζεο, πνπ νδεγεί ζε ζπλζήθεο ππνβάζκηζεο θαη θηψρεηαο. Οη κνλαδηθέο πεξηπηψζεηο νπζηαζηηθήο ελαζρφιεζεο κε ηελ επαγγεικαηηθή εθπαίδεπζε ησλ αηφκσλ απηψλ, θαηαβάιινληαη κέζσ «πηινηηθψλ» ή «εξεπλεηηθψλ» πξνγξακκάησλ, δξάζεσλ θαη πξσηνβνπιηψλ πνπ ρξεκαηνδνηεί ε Δπξσπατθή Έλσζε θαη δηαξθνχλ γηα πεξηνξηζκέλν ρξνληθφ δηάζηεκα κε ζχλεζεο αληηθείκελν «παξαδνζηαθέο εξγαζίεο». 2.2.2 ΠΡΟΒΑΖ ΣΟ ΦΤΗΚΟ ΠΔΡΗΒΑΛΛΟΝ Ωο πξνο ηελ νξηνζέηεζε ηεο έλλνηαο, πξνζβαζηκόηεηα λνείηαη ην ραξαθηεξηζηηθό ηνπ πεξηβάιινληνο, πνπ επηηξέπεη ζε όια ηα κέιε ηεο θνηλσλίαο, 27

ρσξίο δηαθξίζεηο θύινπ, ειηθίαο θαη ινηπώλ ραξαθηεξηζηηθώλ, λα κπνξνύλ απηόλνκα, κε αζθάιεηα θαη άλεζε, λα πξνζεγγίδνπλ θαη λα ρξεζηκνπνηνύλ ηηο πξνζθεξόκελεο ππνδνκέο, ππεξεζίεο θαη αγαζά. Ζ ζέζε ηεο ειιεληθήο θνηλσλίαο απέλαληη ζην ζέκα ηεο πξνζβαζηκφηεηαο εθθξάδεηαη κέζα απφ ην χληαγκα. ην άξζξν 21 παξάγξαθνο 6 νξίδεηαη φηη: Σα άηνκα κε αλαπεξία έρνπλ δηθαίσκα λα απνιακβάλνπλ κέηξσλ πνπ εμαζθαιίδνπλ ηελ επαγγεικαηηθή έληαμε θαη ηε ζπκκεηνρή ηνπο ζηελ πνιηηηθή νηθνλνκηθή θαη θνηλσληθή δσή ηεο ρψξαο. Με βάζε απηφ ην άξζξν νπνηαδήπνηε παξαβίαζε ησλ δηθαησκάησλ θαη ππνρξεψζεσλ ησλ αηφκσλ κε αλαπεξία ζεκαίλεη εκπνδηζκφ ηεο θνηλσληθήο ηνπο δξάζεο θαη άξα ην άηνκν πνπ ζίγεηαη έρεη θάζε λφκηκν δηθαίσκα λα πξνζθχγεη ζηα δηθαζηήξηα γηα ηελ απνλνκή ηεο δηθαηνζχλεο (Φαζνχια, 2007). ηνλ ηνκέα ηεο πξνζβαζηκφηεηαο, κνινλφηη ηα ηειεπηαία ρξφληα έρεη ζεκεησζεί θάπνηα βειηίσζε ζην ζέκα ηεο εμάιεηςεο ησλ εκπνδίσλ απφ ην δνκεκέλν πεξηβάιινλ (πξνζβάζηκα κέζα καδηθήο κεηαθνξάο, πξνζβάζηκνη δεκφζηνη ρψξνη, δξφκνη, ξάκπεο θιπ), απηή επηθεληξψλεηαη ζηα κεγαιχηεξα αζηηθά θέληξα θαη πνιιέο θνξέο νθείιεηαη ζε κεκνλσκέλεο παξεκβάζεηο, κε απνηέιεζκα παξφιε ηε θαηλνκεληθή βειηίσζε ηα άηνκα κε αλαπεξία λα εμαθνινπζνχλ λα απνθιείνληαη απφ ππεξεζίεο θαη αγαζά (Μπαζηά, 2007). Με αθνξκή ηνπο Παξανιπκπηαθνχο αγψλεο θαηαζθεπάζηεθαλ αζιεηηθά έξγα ζχκθσλα κε ηηο πξνδηαγξαθέο πξνζβαζηκφηεηαο, θαζψο επίζεο λέα κέζα κεηαθνξψλ απφιπηα πξνζβάζηκα ζηα ΑκεΑ. Δθαξκφζηεθε αθφκε ην Πξφγξακκα Παξανιπκπηαθήο Παηδείαο ζε φια ηα ζρνιεία ηεο ρψξαο, ελψ έγηλαλ πξνζβάζηκα ηα Μνπζεία θαη νη αξραηνινγηθνί ρψξνη ζηελ Αζήλα, ζηηο άιιεο Οιπκπηαθέο πφιεηο θαη ζηελ Αξραία Οιπκπία. Ο ζρεδηαζκφο θαη ε πνιενδνκηθή νξγάλσζε ηνπ θηηζκέλνπ πεξηβάιινληνο, βνεζά ή ππνβνεζά ηελ απηνλνκία ησλ αηφκσλ κε αλαπεξία. Έλα πεξηβάιινλ πνπ είλαη δηακνξθσκέλν ζχκθσλα κε ηηο αλάγθεο ησλ ΑκεΑ, δελ απνηειεί αλαζηαιηηθφ παξάγνληα γηα ηελ αλάπηπμε ηεο πξνζσπηθφηεηαο ηνπο αιιά ην αληίζεην. Ο απνθιεηζκφο ηνπο απφ ην θηηζκέλν πεξηβάιινλ κέζα απφ ηνλ πεξηνξηζκφ ηεο ειεπζεξίαο θίλεζεο θαη ηεο αδπλακίαο πξαγκάησζεο ησλ επηζπκηψλ ηνπο, επηθέξεη αθφκε θαη θνηλσληθέο θαη ςπρνινγηθέο επηδξάζεηο ζην άηνκν ηνπο (Νηθνιατδνπ, 1996). 28