ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΣΧΟΛΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΕΙΔΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑΣ 8 ου : ΟΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ ΜΙΑ ΕΙΔΙΚΗ ΜΟΡΦΗ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΜΕ ΠΡΟΟΡΙΣΜΟ ΤΙΣ ΠΟΛΕΙΣ: ΑΣΤΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ Ζαβιτσάνου Ζωή, υπ. Διδάκτορας ΕΜΠ Τουφεγγοπούλου Αναστασία, υπ. Διδάκτορας ΕΜΠ 27.04.2010 Εισαγωγικά Ο Ζακ Λακαριέρ αναφέρει, «Οι άνθρωποι ταξίδευαν, ανέκαθεν. Από διάθεση, από καθήκον ή από ανάγκη» Σταδιακά, το ταξίδι ενσωματώθηκε σε μια ευρύτερη δραστηριότητα, τον τουρισμό, ο οποίος αρχίζει να οριοθετείται εννοιολογικά από τις αρχές του 19 ου αιώνα (αρχικά εύρεση του ελεύθερου χρόνου έπειτα εδραίωση της ανάγκης για αξιοποίησή του) Αρχές του 20 ου αιώνα, το τουριστικό φαινόμενο μεταβάλλεται (πρώτες τάσεις της μαζικοποίησης και εμπορευματοποίησής του) Οι εννοιολογικές προσεγγίσεις και οι ορισμοί του τουρισμού ποικίλλουν Κυρίαρχο κίνητρο παραμένει η αναψυχή ευχαρίστηση Ο «τουρισμός» ορίζεται ως η δραστηριότητα των ατόμων που ταξιδεύουν για να διαμείνουν σε μέρη εκτός από το σύνηθες περιβάλλον τους και όχι περισσότερο από ένα συνεχή χρόνο για αναψυχή, επιχειρηματικούς ή για άλλους σκοπούς και όχι σχετικούς με την άσκηση αμειβόμενης εργασίας στον τόπο προορισμού. (www.unwto.org)
Η ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΜΕ ΑΡΙΘΜΟΥΣ Ο τουρισμός στη μεταπολεμική περίοδο, ειδικά μετά το 1970, αποτελεί έναν από τους δυναμικότερους και ταχύτερα αναπτυσσόμενους τομείς της παγκόσμιας οικονομίας. Η συνεισφορά του τομέα του τουρισμού στο ΑΕγχΠ (GDP Gross Domestic Product) της ΕΕ υπολογίζεται στο 4% περίπου και προσφέρει εργασία σε παραπάνω από το 4% του εργατικού δυναμικού της ένωσης (δηλαδή 8 εκατομμύρια δουλειές!). Η έμμεση συμβολή του είναι πολύ υψηλότερη. Η συνεισφορά του τουρισμού στο ΑΕΠ ανεβαίνει στο 11% και οι αντίστοιχες θέσεις εργασίες στο 12% του εργατικού δυναμικού (συνολικά 24 εκατομμύρια δουλειές!). Μόλις το 13% των δραστηριοτήτων της ΕΕ αφορούν επισκέπτες από χώρες που δεν είναι κράτη μέλη. Περίπου τα τέσσερα πέμπτα του ευρωπαϊκού τουρισμού αφορούν στον τουρισμό αναψυχής, γεγονός που σημαίνει ότι η επιλογή του προορισμού εναπόκειται σχετικά στη διακριτική τους ευχέρεια. Σχεδόν το 99 % των ευρωπαϊκών τουριστικών επιχειρήσεων είναι ΜΜΕ. Η Ευρώπη αποτελεί τη σημαντικότερη τουριστική περιοχή στον κόσμο. Η ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΓΙΑ ΤΟΝ ΤΟΥΡΙΣΜΟ Ατζέντα για έναν αειφόρο & ανταγωνιστικό ευρωπαϊκό τουρισμό Η πρωταρχική πρόκληση για τον τομέα του τουρισμού είναι να παραμείνει ανταγωνιστικός, εντάσσοντας παράλληλα την αειφορία και αναγνωρίζοντας ότι, μακροπρόθεσμα, η ανταγωνιστικότητα εξαρτάται από την αειφορία. Το μέλλον του ευρωπαϊκού τουρισμού στηρίζεται στην ποιότητα της τουριστικής εμπειρίας. Για να δημιουργηθεί η σωστή ισορροπία μεταξύ της ευεξίας των τουριστών, των αναγκών του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος, καθώςκαιτηςανάπτυξης και της ανταγωνιστικότητας των τόπων προορισμού και των επιχειρήσεων, απαιτείται να υιοθετηθεί κοινή στόχευση: παροχή οικονομικής ευημερίας, κοινωνικής δικαιοσύνης και προστασίας του περιβάλλοντος και του πολιτισμού
Οι προκλήσεις που πρέπει να αντιμετωπιστούν 1. Αειφόρος διατήρηση και διαχείριση των φυσικών και πολιτιστικών πόρων: με την ελαχιστοποίηση της χρήσης των πόρων και της ρύπανσης στους τόπους τουριστικού προορισμού, με τη διαχείριση της αλλαγής υπέρ της ευημερίας της κοινότητας, με τη μείωση της εποχικότητας της ζήτησης, με την αντιμετώπιση του περιβαλλοντικού αντίκτυπου των μεταφορών που συνδέονται με τον τουρισμό, με τη διάθεση των εμπειριών τουρισμού σε όλους χωρίς διάκριση, με τη βελτίωση της ποιότητας των τουριστικών επαγγελμάτων, καθώς και με την αντιμετώπιση του θέματος της απασχόλησης των υπηκόων τρίτων χωρών με παράνομη διαμονή στα πλαίσια της μεταναστευτικής πολιτικής της Επιτροπής. 2. Η εξασφάλιση του ότι οι τουρίστες καθώς και οι τοπικές κοινότητες όπου προσφέρονται οι τουριστικές υπηρεσίες είναι απολύτως ασφαλείς. Αρχές για την επίτευξη ενός ανταγωνιστικού και αειφόρου τουρισμού Υιοθέτηση μια ολιστικής και ολοκληρωμένης προσέγγισης Μακροπρόθεσμος σχεδιασμός Επίτευξη κατάλληλου βηματισμού και ρυθμού της ανάπτυξης Συμμετοχή όλων των ενδιαφερόμενων μερών Χρήση των βέλτιστων διαθέσιμων γνώσεων Ελαχιστοποίηση και διαχείριση του κινδύνου (αρχή της προφύλαξης) Απεικόνιση των επιπτώσεων σε κόστος (ο χρήστης και ο ρυπαίνων πληρώνει) Καθορισμός περιορισμών και τήρηση αυτών Διεξαγωγή συνεχούς παρακολούθησης
ΟΙ ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΤΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΑΓΟΡΑΣ Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Τουρισμού προβλέπει ότι το μεγαλύτερο μέρος της αύξησης του ευρωπαϊκού τουρισμού κατά τη διάρκεια της ερχόμενης δεκαετίας θα προέλθει από τις εναλλακτικές μορφές ταξιδιού, που δεν θα περιλαμβάνει το κλασικό πρότυπο του τουρισμού «ήλιου και θάλασσας». Υπάρχουν πολλοί λόγοι που αιτιολογούν τη μετατόπιση των τάσεων: Τα άτομα γίνονται περισσότερο έμπειρα στο ταξίδι και απαιτητικοί στην επιλογή του προορισμού, γεγονός που τους οδηγεί να αναζητήσουν νέες περιοχές και νέα τουριστικά προϊόντα. Χαρακτηρίζονται από μεγαλύτερη κινητικότητα. Το ταξίδι εκτός συνόρων είναι ευκολότερο από πότε χάρη στην απελευθέρωση των αερομεταφορών, την κατασκευή νέων οδικών αξόνων και την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση. Κάνουν μικρότερης διάρκειας αλλά συχνότερες διακοπές μέσα στο χρόνο. Είναι περισσότερο δραστήριοι και αναζητούν νέες ασχολίες κατά τη διάρκεια τωνδιακοπώντους. Ο ευρωπαϊκός πληθυσμός γίνεται γηραιότερος αλλά παραμένει περισσότερο ενεργητικός. Και τέλος, οι άνθρωποι ενδιαφέρονται πλέον ιδιαιτέρως αυξητικά για το περιβάλλον. H Θέση των Ευρωπαίων όσον αφορά στον τουρισμό (Ευρωβαρόμετρο, 2009) Κύρια ευρήματα: Συνολικά 63% των Ευρωπαίων πολιτών έκαναν διακοπές μέσα στο 2009. Περίπου το 50% εξ αυτών πραγματοποίησε τις διακοπές του εντός συνόρων. Εξαιτίας της οικονομικής κρίσης, 4 στους 10 Ευρωπαίους πολίτες ανέφερε ότι προέβη σε περικοπή του διατιθέμενου για τις διακοπές προϋπολογισμού του, κυρίως μειώνοντας τις μέρες. 1 στους 10 προγραμμάτισε τις διακοπές τους χρησιμοποιώντας τις προσφορές τελευταίας στιγμής (last minute offer), με στόχο να πετύχει μια καλύτερη τιμή. Η συντριπτική πλειοψηφία των ερωτηθέντων επέλεξε για τις διακοπές της έναν συμβατικό τουριστικό προορισμό (74%) και όχι έναν μη παραδοσιακό/αναδυόμενο προορισμό. Μόλις το 44% των ερωτηθέντων ανέφερε ότι ο παράγοντας value for money ήταν καθοριστικός για την επιλογή του προορισμού διακοπών ή της διαμονής του. Δεύτερος σημαντικότερος παράγοντας η τιμή. 60% των ερωτηθέντων θεωρεί ότι θα είναι σε θέση να κάνει διακοπές το 2010.
Η πολλαπλότητα των ορισμών Οι έρευνες αγοράς τεκμηριώνουν την αυξανόμενη δημοτικότητα των εναλλακτικών μορφών τουρισμού στην Ευρώπη, εντούτοις φαίνεται ότι σχεδόν καμία λεπτομερειακή έρευνα αγοράς δεν έχει διενεργηθεί αποκλειστικά σε αυτά τα τμήματα αγοράς ώστε να καταλάβουμε πως ακριβώς λειτουργούν. Για να είναι σε θέση να αναπτυχθεί ένα κατάλληλο και βιώσιμο προϊόν τουρισμού, είναι ζωτικής σημασίας να έχει, ως ελάχιστο, αξιόπιστα στοιχεία όσον αφορά στη δυνητική αγορά, στα προφίλ της ομάδαςστόχου (target group) και στις προσδοκίες. Ηπολυσημία, η πολλαπλότητα, η σύνδεση αλλά και η συμπληρωματικότητα ορισμένων ορισμών καθιστά ακόμα δυσκολότερο να εξεταστεί το είδος αυτό του τουρισμού. ΜΙΑ ΕΙΔΙΚΗ ΜΟΡΦΗ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΜΕ ΠΡΟΟΡΙΣΜΟ ΤΙΣ ΠΟΛΕΙΣ: O ΑΣΤΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ Παράγοντες που ευνοούν την αύξηση της τουριστικής ζήτησης για τον αστικό τουρισμό Τα ταξίδια μικρής διάρκειας αντιπροσωπεύουν μια δυναμική κατηγορία από ποσοτική και ποιοτική άποψη. Oι προτιμώμενοι συνήθως προορισμοί για τα ταξίδια μικρής διάρκειας είναι οι πόλεις. Το ενισχυόμενο ενδιαφέρον για την πολιτιστική κληρονομιά. Το ενδιαφέρον αυτό, κατευθύνεται συνήθως προς τα ιστορικά κέντρα των πόλεων, στα μουσεία, μνημεία κ.λπ. Τα mega events καθώς επιτυγχάνουν αναγνώριση της πόλης που φιλοξενεί το γεγονός. Πρόκειται για μεγάλης κλίμακας, υψηλού προφίλ και περιορισμένης διάρκειας διοργανώσεις (διεθνείς εκθέσεις, οθεσμόςτης Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης, διεθνή συνέδρια και πολιτιστικά φεστιβάλ),με μεγαλύτερη όλων τους Ολυμπιακούς Αγώνες. Ενέργειες της Κοινότητας για τη διαφοροποίηση του τουριστικού προϊόντος της Κοινότητας, τη χωρική & χρονική διεύρυνση της τουριστικής δραστηριότητας.
Οι μορφές αστικού τουρισμού βάσει του κυρίαρχα προσφερόμενου τουριστικού πόλου Ο πολιτιστικός τουρισμός (ιστορική κληρονομιά) Ο επαγγελματικός συνεδριακός εκθεσιακός τουρισμός (υψηλή ποιότητα σε διαμονή & μετακίνηση, κατάλληλος εξοπλισμός) Ο τουρισμός των μεγάλων γεγονότων (μεγάλα αθλητικά γεγονότα, φεστιβάλ) Ο τουρισμός αναψυχής Οι πιο σημαντικοί παράγοντες στην επιλογή του τουριστικού προορισμού ή της διαμονής, 2009 Πηγή: Ευρωβαρόμετρο, 2009
Πρόταση για κατηγοριοποίηση αστικών περιοχών βάσει του μεγέθους τους & του κυρίαρχου πολιτιστικού κινήτρου Το προσφερόμενο τουριστικό προϊόν μπορεί να βασιστεί στα εξής στοιχεία: oκληρονομιά: το κυρίαρχο πολιτιστικό προϊόν είναι η πολιτιστική κληρονομιά του προορισμού (αρχαιολογικοί χώροι, μνημεία κ.λπ.) oτέχνες: το κυρίαρχο πολιτιστικό προϊόν είναι οι σύγχρονες παραστατικές και εικαστικές τέχνες oπολιτιστικές Βιομηχανίες: το κυρίαρχο πολιτιστικό προϊόν είναι οι πολιτιστικές βιομηχανίες (design, μόδα, κινηματογράφος, διαφήμιση κ.ά.) Είδος προορισμού/ Κοινότητα (village) Μικρή πόλη (town) Κληρονομιά Ομάδα 1 Ομάδα 2 Κληρονομιά + Τέχνες Κληρονομιά + Τέχνες + Πολιτιστικές Βιομηχανίες Πηγή: ΕΕΤ and ΠΟΤ, 2005 Μεγάλη πόλη (city) Ομάδα 3 Ομάδα 4 Μητρόπολη (metropolis) Ομάδα 5 Ομάδα 6
Πηγή: ΕΕΤ and ΠΟΤ, 2005 Επιπτώσεις του αστικού τουρισμού Αναδεικνύεται σε παράγοντα διαφοροποίησης και εκσυγχρονισμού του αστικού χώρου (ανάδειξη αρχιτεκτονικής κληρονομιάς, ανάκτηση ιστορικών κέντρων, οργανωμένες αναπτύξεις κ.ά.), σε μηχανισμό παραγωγής εισοδημάτων, απασχολήσεων και συμπληρωματικών εξοπλισμών (βασικό αναπτυξιακό ρόλο), σε συντελεστή για την ένταξη των πόλεων στα σύγχρονα δίκτυα ανταλλαγών και επιχειρηματικών δραστηριοτήτων (δικτύωση, συνοχή). (Αυγερινού Κολώνια, 2000) Το δομημένο περιβάλλον με πολιτιστική αξία απειλείται από την υπερσυγκέντρωση επισκεπτών τόσο λόγω φθοράς και χρήσης αλλά και ρύπανσης (αλλοίωση από την παραμονή και διακίνηση επισκεπτών, κυκλοφοριακή συμφόρηση, αυξημένη παραγωγή απορριμμάτων κ.ά.), ανάγκη δημιουργίας νέων υποδομών (έργα πρόσβασης, εξυπηρέτησης των επισκεπτών), αλλαγές στις χρήσεις, άνοδος των τιμών γης, αυξημένο κόστος διαβίωσης για την τοπική κοινωνία, μονοανάπτυξη του τουρισμού (Κοκκώσης και Τσάρτας, 2001)
Στόχοι που θα πρέπει να υπηρετεί μια πολιτική για τον αστικό τουρισμό Βελτίωση της εικόνας της πόλης με έμφαση στην προστασία του τόπου και της ποιότητας ζωής των μόνιμων κατοίκων. Σταδιακή αναβάθμιση και εμπλουτισμό του τουριστικού προϊόντος. Αύξηση της επισκεψιμότητας με παράλληλη επιμήκυνση της τουριστικής περιόδου. Ανάπτυξη καινοτόμου συστήματος διαχείρισης των επισκεπτών διαμέσου: αξιοποίησης πολιτισμικού και φυσικού κεφαλαίου, δημιουργίας πολλαπλών πόλων έλξης, οργάνωσης ανάπτυξης δικτύου διαδρομών περιήγησης, διάχυσης του τουριστικού ρεύματος, διάχυσης της πληροφόρησης ανάπτυξης δικτύου πληροφόρησης, προώθησης προβολής του δυναμικού της πόλης, σχεδιασμού πρόληψης των αρνητικών συνεπειών της τουριστικής ανάπτυξης και παράλληλης αντιμετώπισης των υφισταμένων, δημιουργίας μεθόδου ελέγχου της χωρητικότητας των επισκέψιμων χώρων, εισαγωγής νέων δραστηριοτήτων, αναβάθμισης υφισταμένων, δημιουργίας νέων θέσεων εργασίας. (ΤΕΕ Κέρκυρας, ημερίδα Η αύξηση του αστικού τουρισμού και η σύνδεση του πολιτισμού με την ανάπτυξη CITY BREAK Tα ταξίδια σε πόλεις αντιπροσωπεύουν το 38% του συνόλου του εξερχόμενου τουρισμού στην Ευρώπη (20% σχεδόν των διεθνών τουριστικών εσόδων συγκεντρώνεται στις ευρωπαϊκές πόλεις), ενώ το 60% εξ αυτού αφορά τον τομέα των city breaks. Σημειώνεται μάλιστα ότι τα city breaks είναι η τρίτη κατά σειρά προτίμησης μορφή τουρισμού, μετά το «ήλιος και θάλασσα» και τον πολιτιστικό τουρισμό. (European Cities Tourism, 2006) ΗαγοράτωνCITY BREAKS το 2005, είχε παρουσιάσει αύξηση κατά 20% σε σχέση με τον παραθεριστικό τουρισμό που παρουσίασε αύξηση 3%. Οι αεροπορικές εταιρίες χαμηλού κόστους είναι σημαντικός παράγοντας ενίσχυσης του αστικού τουρισμού. Αυξάνεται σημαντικά περισσότερο ο τουρισμός σε πόλεις που έχουν βάση αεροπορικών εταιριών χαμηλού κόστους (Βαρκελώνη, Βερολίνο, Κολωνία, Δουβλίνο, Ταλίν, Σεντ Ετιέν, Ζυρίχη κ.ά.) Το μέγεθος της αγοράς city break είναι σημαντικό & αναπτύσσεται με γοργούς ρυθμούς
Πληθυσμός 1.615.908 κάτοικοι το 2008 Έκταση 101,4 km 2
Barcelona Forum 2004 The Forum represents the fulfillment of the idea of a touristic city that has developed since the 1990s to project the new image of Barcelona M. Poli, M. Zardini, Barcelona Forum 2004, domus, Ιανουάριος 2004
Πληθυσμός 1.360.000 κάτοικοι το 2008 Έκταση 166 km 2
Στοιχεία για την τουριστική κίνηση (1996): 300 καταλύματα διαφόρων κατηγοριών με πάνω από 37.000 κλίνες 35.000 θέσεις εργασίας που τροφοδοτούνται από τον τουρισμό (6% τωνθέσεωνεντόςτου πολεοδομικού συγκροτήματος) 3,2 εκατ. επισκέπτες, με καταγεγραμμένες 6,4 εκατ. διανυκτερεύσεις Περίπου 6 εκατ. διανυκτερεύσεις μη καταγεγραμμένες διανυκτερεύσεις 15 εκατ. ημερήσιοι επισκέπτες (κυρίως Ολλανδοί) 255 αύξησητουαριθμούτωνεπισκεπτώντα τελευταία 6 χρόνια 1.500 εκατ. ευρώ οι δαπάνες των επισκεπτών το 70% τωνεπισκεπτώνέχουνσανστόχοτην διασκέδαση Towards quality urban tourism, Integrated quality management (IQM) of urban tourist destinations, Enterprise Directorate General Tourism Unit, Βρυξέλες 2000 Πόλοι έλξης: η παλιά πόλη και το δίκτυο των καναλιών που χρονολογούνται από τον 17 ο αιώνα, οι αποβάθρες, οι περίπου 400 ιστορικέςτοποθεσίεςκαιμνημεία και τα διάσημα μουσεία της πόλης η διάσημη ανεκτικότητα και φιλικότητα των κατοίκων οι πολλές φολκλορικές εκδηλώσεις το πλήθος δραστηριοτήτων διασκέδασης και πολιτισμού και διεθνών φεστιβάλ το συνεδριακό κέντρο της πόλης (το Άμστερνταμ είναι ένας από τους 10 καλύτερους προορισμούς παγκοσμίως)
Κύριοι στόχοι πολιτικής για την τουριστική ανάπτυξη: επίτευξη ετήσιας αύξησης του τουρισμού κατά 4% αύξησητουαριθμούτωνθέσεωνεργασίαςστηντουριστικήβιομηχανία στις42.000 ενεργοποίηση κύκλου εργασιών αξίας 1.930 εκατ. ευρώ εξάλειψη της αρνητικής εικόνας της πόλης : oβελτιώνοντας την πρόσβαση στο ιστορικό κέντρο και τα αξιοθέατα oαναπλάθοντας και αναζωογονώντας το ιστορικό κέντρο oδημιουργώντας νέες θέσεις στάθμευσης oβελτιώνονταςτουςδημόσιουςχώρουςκαιτιςδημόσιεςσυγκοινωνίες oπαρέχοντας υψηλών προδιαγραφών πληροφορίες για τους τουρίστες oκαθαρίζοντας την πόλη και μειώνοντας την μόλυνση δημιουργία κανονισμών για την διαμονή σε ξενοδοχεία επιμήκυνση τουριστικής περιόδου και διαφοροποίηση των παρεχόμενων προϊόντων ώστε να μειωθεί η συγκέντρωση πληθυσμού στο ιστορικό κέντρο και να κατευθυνθούν οι τουρίστες σε άλλες περιοχές ενδιαφέροντος εκτός του κέντρου παροχή κινήτρων για την οργάνωση διεθνών εκδηλώσεων παράλληλα με τις εκθέσεις των έργων των Van Gogh και Rembrandt εστίαση του ενδιαφέροντος του marketing περισσότερο στον καταναλωτή παρά στο προϊόν και παροχή πολλών εναλλακτικών ώστε να καλύπτονται οι διαφορετικές απαιτήσεις των καταναλωτών προσέλκυση τουριστών παρά επισκεπτών της μίας μέρα προώθηση συνεργασίας μεταξύ εθνικών και τοπικών συνεργατών.
Πληθυσμός 367.569 κάτοικοι Έκταση 102,41 km 2
3.000.000 άμεσα απασχολούμενοι στον τομέα με τον τουρισμό στην χώρα ο τουρισμός αντιπροσωπεύει το10% του ΑΕΠ της χώρας οι πόλεις της Τοσκάνης συγκεντρώνουν εκατομμύρια τουριστών κάθε χρόνο, σχεδόν το 35% των συνολικών εισιτηρίων (περίπου 40.000 άτομα ετησίως) Toscana Promozione οργανισμός προώθησης της τουριστικής κίνησης της περιοχής Πόλοι έλξης τουριστικής κίνησης η εικόνα της πόλης τα μουσεία, οι εκκλησίες και τα μνημεία τα καταστήματα (η μόδα) το φαγητό και το ποτό (κρασί) τα φεστιβάλ και η διασκέδαση
Palazzo Vecchio Piazza della Signoria Ponte Vecchio Χάρτης που περιέχεται στον Codice Vaticano- Urbinate n.277 του 1469-72, όπου σημειώνονται τα σημαντικά κτίρια της πόλης
Ex Scuole Leopoldine
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αυγερινού Κολώνια Σ. (2000), Ο ρόλος του τουρισμού στη διατήρηση και την ανάπτυξη των ιστορικών πόλεων στο: Π. Τσάρτας (επ.) Τουριστική Ανάπτυξη Πολυεπιστημονικές Προσεγγίσεις, Αθήνα: ΕΞΑΝΤΑΣ, 16 37. Επιτροπή Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων: Ανανεωμένη πολιτική της ΕΕ για τον τουρισμό: για μια ισχυρότερη σύμπραξη υπέρ τουευρωπαϊκούτουρισμού, 17/03/2006 Ατζέντα για έναν αειφόρο και ανταγωνιστικό ευρωπαϊκό τουρισμό, 19/10/2007 Βασικές κατευθύνσεις για την αειφορία του ευρωπαϊκού τουρισμού, 21/11/2003 Towards quality urban tourism, Brussels 2000 Ευροβαρόμετρο, Survey on the attitudes of Europeans towards tourism, Οκτώβριος 2009 Ευρωπαϊκή Επιτροπή Τουρισμού και Παγκόσμιος Οργανισμός Τoυρισμού, City Tourism & Culture, the European Experience, 2005 Ζαβιτσάνου Ζ., Φούντα Ν., Επεμβάσεις σε κτήρια της Φλωρεντίας μέσα από μια διαδρομή στο χρόνο και τους δρόμους της, διάλεξη, τμήμα Αρχιτεκτόνων Ε.Μ.Π., 2005 Κοκκώσης, Χ. και Τσάρτας, Π. (2001), Βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη και περιβάλλον, Αθήνα: Εκδόσεις Κριτική ΑΕ. M. Poli, M. Zardini, Barcelona Forum 2004, domus, Ιανουάριος 2004 Research eu FOCUS, Competitiveness & sustainability in European tourism, Σεπτέμβριος 2008 Francini C., Capitanio C., bel_vedere_firenze, Archivio Storico del Comune di Firenze, Δεκέμβριος 2008 Francini C., Carsillo L., Rizzetto C., MANAGEMENT PLAN, UNESCO WORLD HERITAGE, Historic Centre of Florence, 2006 2008 http://dugi doc.udg.edu, ANALYSIS OF IRISH TOURISM POLICY S CONTRIBUTION TO URBAN TOURISM: DUBLIN CASE STUDY, Faculty of Tourism TFC, Ιούλιος 2008 http://www.latest science articles.com, Study on Urban Tourism Development and Government Function, 2009 http://nom athinas.gov.gr/main, City Break προορισμός η Αθήνα http://en.wikipedia.org http://www.amsterdamdocklands.com, http://www.iamsterdam.com/en/visiting, (Επίσημη ιστοσελίδα της πόλης), I am sterdam, Amsterdam Visitors Profile, Visitor Research Amsterdam, 2008 http://www.holland.com/global, (Επίσημη ιστοσελίδα της Ολλανδίας) http://www.tourspain.org, (Επίσημη ιστοσελίδα για την προώθηση της τουριστικής κίνησης της Ισπανίας) http://www.barcelonaturisme.com, (Επίσημη ιστοσελίδα για την τουριστική κίνηση της πόλης) http://www.bcn.es/english/ihome.htm (Επίσημη ιστοσελίδα της πόλης) http://www.barcelona2004.org, (Επίσημη ιστοσελίδα του Forum Barcelona 2004) http://geographyfieldwork.com, Clusa, Joaquim; Marmolejo, Carlos, Barcelona s next post Olympic urban challenge: The Universal Forum of Cultures 2004, http://www.governo.it, Παράρτημα: Progetto Italia & Turismo http://www.regione.toscana.it (Επίσημη ιστοσελίδα της επαρχίας της Τοσκάνης) http://www.turismo.intoscana.it, (Επίσημη ιστοσελίδα για την προώθηση της τουριστικής κίνησης της Τοσκάνης)
ΕΥΧΑΡΙΣΤΟΥΜΕ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΣΟΧΗ ΣΑΣ