Εισήγηση της κας Σταυρούλας Κουράκου Δραγώνα στο πλαίσιο της τιμητικής εκδήλωσης και βράβευσής της στο Συνέδριο ΆΜΠΕΛΟΣ 2013, στη Σαντορίνη Αγαπητέ κύριε Πρόεδρε, Θερμά ευχαριστώ που επιλέξατε ένα διεθνές συμπόσιο, το οποίο διεξάγεται στη Σαντορίνη στο «νησί της καρδιάς» μου- για μια τόσο τιμητική για μένα εκδήλωση. Στο πρόσωπό σας εκφράζω τις θερμές μου ευχαριστίες στην Επιτροπή που αποδέχτηκε την πρότασή σας γι αυτή την τιμητική διάκριση. Τα λόγια, με τα οποία σκιαγραφήσατε τη ζωή και τη δράση μου στο χώρο της αμπελοοινικής οικονομίας της πατρίδας μας, υπαγορεύτηκαν από τη φιλική και δημιουργική συνεργασία μας τόσων πολλών χρόνων, καθώς και από την αλληλοεκτίμηση που διέπει τις σχέσεις μας. Με συγκινούν, ακριβώς γιατί αυτά τα αισθήματα υπαγόρευσαν τα λόγια σας, όμως το αξιότιμο ακροατήριο παρακαλείται να μην τα πάρει τοις μετρητοίς. Πάντα ο εισηγητής διαλέγει να προβάλει όσα κρίνει θετικά οι αδυναμίες μένουν στο περιθώριο. Και πάλι ένα καρδιόβγαλτο ευχαριστώ. Κύριε Πρόεδρε του Συμποσίου, Κύριε Γενικέ Γραμματέα της Περιφέρειας Ν. Αιγαίου, Κύριε Δήμαρχε Θήρας, Ο αγαπητός μας Πρόεδρος και φίλος Καθηγητής της Αμπελολογίας κ. Σταυρακάκης, με προέτρεψε να μην περιοριστώ στις ευχαριστίες, αλλά να μιλήσω και για κάποιο θέμα που θα μπορούσε να ενδιαφέρει τους εκλεκτούς και διακεκριμένους συνέδρους. Προβληματίστηκα δεν το κρύβω. Τι θα μπορούσε να πει ένας άνθρωπος που έχει φύγει από τους τομείς της Έρευνας εδώ και πολλά χρόνια, σε ένα ακροατήριο ερευνητών εν δράση; Σε ανθρώπους της Έρευνας με τα σύγχρονα μέσα, που οι παλαιότεροι ούτε να τα μαντεύσουμε δεν μπορούσαμε; Τελικά διάλεξα να μείνω σε θέματα οικεία για μένα, με τη σκέψη ότι ίσως να μη στερείτο ενδιαφέροντος να αναφερθώ στο ιστορικό της γέννησης της Ονομασίας Προελεύσεως Σαντορίνη. Ήρθα για πρώτη φορά στο νησί -γέννημα του νερού και της φωτιάς (Εικ. 1) το 1960, πριν από 53 ολόκληρα χρόνια όταν πολλοί από εσάς δεν είχαν ακόμη έρθει στον κόσμο της Γης. Τα χρόνια εκείνα υπήρχαν μερικές κάναβες υπόσκαφες, διαμορφωμένες μέσα στην άσπα, το ηφαιστειογενές έδαφος του νησιού, καθώς και λίγες τσιμεντένιες δεξαμενές στο ύπαιθρο, του τότε «αναγκαστικού Συνεταιρισμού». Ο μηχανισμός παλιός (Εικ. 2) και λίγα βαρέλια για αποθήκευση (Εικ. 3,4).
Εικόνα 1. Εικόνα 2
Εικόνα 3 Εικόνα 4 Λιμάνι δεν υπήρχε, μόνο καΐκια μπορούσαν να προσεγγίσουν σε μια μικρή αποβάθρα. Το κρασί κατέβαινε σε αυτή μέσα σε ασκούς, φορτωμένους σε μουλάρια ή γαϊδουράκια (Εικ. 5). Εκεί τα άδειαζαν στα βαρέλια των καϊκιών (Εικ. 6) που το μετέφεραν στον Πειραιά, κυρίως όμως στην Ανατολική Μακεδονία και τη Δυτική Θράκη, όπου το κρασί έλειπε, γιατί τα αμπέλια είχαν καταστραφεί από τη φυλλοξήρα και οι γεωργοί είχαν στραφεί σε άλλες καλλιέργειες, όπως π.χ. ο ιδιαίτερα προσοδοφόρος τα χρόνια εκείνα καπνός. Για τον ίδιο σκοπό χρησίμευε και ένας σωλήνας που ξεκινούσε από τις δεξαμενές του Συνεταιρισμού και κατέβαινε στην αποβάθρα. Εικόνα 5 Εικόνα 6
Περιττό, νομίζω, να σας πω ότι το κρασί ήταν υψηλόβαθμο, περί τους 16% vol ώστε οι ταβερναραίοι αγοραστές να μπορούν να αυγατίζουν την ποσότητα με νερό. Ένα κρασί δυνατό, που παραταύτα είχε υψηλή οξύτητα, με έντονους χαρακτήρες μεσογειακών οξειδωμένων οίνων. Ίσως αναρωτηθείτε; Υπ αυτές τις θλιβερές συνθήκες, τί με ώθησε, όταν το 1964 έγινα προϊσταμένη του Ινστιτούτου Οίνου, να οργανώσω ένα ερευνητικό πρόγραμμα με στόχο τη διερεύνηση της δυνατότητας παραγωγής οίνων ποιότητας από τις καλλιεργούμενες στο νησί λευκές ποικιλίες αμπέλου; Τρεις παράγοντες υπαγόρευσαν την απόφασή μου. Κατ αρχήν οι «αμπελιές», που μαρτυρούν μια στοργική, θα έλεγα, φροντίδα των αμπελουργών για την προστασία των σταφυλιών. Όση απογοήτευση μου έδωσε η οινική πλευρά των χρόνων εκείνων, τόσο περισσότερο με εντυπωσίασε η αμπελοκαλλιέργεια. Στον ξένο που φτάνει στη Σαντορίνη νωρίς την άνοιξη, όταν τα κλήματα δεν έχουν ακόμα ξυπνήσει, ή αργά το φθινόπωρο, όταν έχουν πια πέσει τα φύλλα, προκαλούν έκπληξη τα «καλάθια» που είναι σκορπισμένα πάνω στη χέρσα γη (Εικ. 7). Εικόνα 7 Τα μικρότερα μοιάζουν με φωλιές πελαργών που έπεσαν από κάποιο καμπαναριό. Όποιος θελήσει να τα περιεργαστεί από κοντά, θα διαπιστώσει με έκπληξη πως είναι ριζωμένα βαθειά στη γη. Πρόκειται για τις «αμπελιές», έργο υπομονής και μακρόχρονης πείρας των αμπελουργών του νησιού. Το καλοκαίρι τα «καλάθια» είναι καταπράσινα, καθώς υψώνονται όρθιοι οι ετήσιοι βλαστοί της αμπελιάς (Εικ. 8). Στην αγκαλιά της, μέσα σε κάθε «καλάθι», ωριμάζουν τα σταφύλια προφυλαγμένα από τα χτυπήματα της άμμου που, καθώς σαρώνεται από τα ισχυρά μελτέμια, θα πλήγωνε τα λεπτόφλουδα σταφύλια. Για να σχηματιστούν τα προστατευτικά φυτικά «καλάθια», οι αμπελουργοί του νησιού εφαρμόζουν ένα σύστημα
κλαδέματος, που η περιγραφή του σώζεται στο βιβλίο του αββά Pègues, ηγούμενου της μονής Λαζαριστών στη Θήρα, στον οποίο θα αναφερθούμε στη συνέχεια. Εικόνα 8 Το περιέγραψε σαν κάτι παράδοξο, που δεν είχει δει πουθενά αλλού στον κόσμο (Εικ. 9). Πρόκειται πράγματι για ένα αρχέγονο σύστημα, που δεν εφαρμόζεται σε κανένα άλλο μέρος της Ελλάδας. Πρέπει να εφαρμόστηκε αρχικά σε χώρες που διέθεταν μεγάλες αμπελουργικές εκτάσεις με αμμώδη ξηροθερμικά εδάφη χωρίς διαθέσιμο ποτιστικό νερό, όπως προκύπτει από ένα μωσαϊκό του 6ου αιώνα που βρίσκεται στην Αλγερία (Εικ. 10). Οι κληματόβεργες τυλιγμένες η μία πάνω στην άλλη, σχηματίζουν «καλάθια». Εικόνα 10 Εικόνα 9
Ο δεύτερος παράγοντας είναι το έδαφος του νησιού. Το ηφαιστειογενές έδαφος, η «θηραϊκή γη» ανάμικτη με κομμάτια ελαφρόπετρας και κατάσπαρτη από «λιθάρια» και «μύδρους», δηλαδή κομμάτια στερεοποιημένης μαύρης λάβας (Εικ. 11). Εικόνα 11 Όπως όλοι γνωρίζουμε, οι οίνοι που παράγονται από αμπελώνες εγκατεστημένους σε ηφαιστειογενή εδάφη, είχαν πάντοτε ιδιαίτερους οργανοληπτικούς χαρακτήρες, όταν οι συνθήκες οινοποίησης και συντήρησης συντελούσαν σε ανάδειξη αυτών των χαρακτήρων. Οι σωζόμενες γραπτές πηγές επιβεβαιώνουν ότι τα παλαιότερα χρόνια, τα σαντορινιά κρασιά δικαίωναν αυτή την επίδραση των ηφαιστειογενών εδαφών. Πρόθεσή μου είναι να σας κάνω κοινωνούς του τρίτου παράγοντα: των πληροφοριών που μας δίνουν οι σωζόμενες γραπτές οι πηγές. Δεν θα ανατρέξω στο απώτερο Χθές, γιατί γνωρίζω ότι επικρατεί σκεπτικισμός όταν οι Έλληνες μιλάμε για τους οίνους της Αρχαιότητας: ωραία όλα αυτά, αλλά από τότε έως σήμερα κύλησε πολύς χρόνος! Δεν μπορώ όμως να μην μπω στον πειρασμό να σας δείξω πρώτα ένα σπάνιο εύρημα της 2 χιλιετίας π.χ.: την «προχού των σταφυλιών» (Εικ. 12), αγγείο ντόπιας κεραμικής που βρέθηκε στις ανασκαφές της προηφαιστειακής πόλης του Ακρωτηρίου. Φέρει τρία μεγάλα τσαμπιά σταφύλια καστανού χρώματος, τεκμήριο της μακραίωνης οινικής παράδοσης του νησιού. Και δεύτερον την αποθήκη με σειρές πίθων (Εικ. 13), σφηνωμένων μέσα σε χτιστούς πάγκους, αφ ενός προς αποφυγή θραύσης των πίθων και αφετέρου για να μένει ο οίνος στη σταθερή θερμοκρασία των 15 C, που είναι η συνήθης θερμοκρασία του χώματος. ης
Εικόνα 13 Εικόνα 12 Θ αφήσω πολλούς αιώνες πίσω για να σταθώ στο 1204, όταν οι Σταυροφόροι κατέλαβαν την Κωνσταντινούπολη και μοιράστηκαν τις κτήσεις της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Η θαλασσοκράτηρα Βενετία διεκδίκησε όλα τα μεγάλα λιμάνια και το πέτυχε. Έτσι τα νησιά των Κυκλάδων αποτέλεσαν για πολλούς αιώνες τον «πέτρινο στόλο» της Βενετίας. Το επίσημο όνομα του νησιού που μας φιλοξενεί ήταν από την Αρχαιότητα και εξακολουθεί να είναι: Θήρα. Η Θήρα εμφανίστηκε για πρώτη φορά με το όνομα Σαντορίνη στο έργο του Άραβα γεωγράφου Edrisi που ταξίδεψε στην Ελλάδα το 1154. Το νησί πρέπει να ήταν ήδη γνωστό με αυτό το όνομα ίσως από τον 11ο αιώνα. Το όνομα αυτό το βρίσκουμε γραμμένο σε ένα χάρτη (Εικόνα 14) στο βιβλίο του Ιταλού Thomaso Porcacci που εκδόθηκε στη Βενετία το 1576 και φέρει τίτλο: «Τα πιο ονομαστά νησιά του κόσμου» (Le isole piu famose del mondo). Όπως βλέπουμε, στον χάρτη αυτό δεν αναφέρεται μόνο το όνομα του νησιού Santorini, αλλά πάνω στο ίδιο το νησί είναι γραμμένο το όνομα Santo, το συνθετικό του ονόματος Vin Santo. Το ίδιο και στον χάρτη (Εικ. 15) που χάραξε ο Olfert Dapper στο Αμστερνταμ το 1703. Επομένως το Vin Santo εσήμαινε οίνος της Santorini. Είχε από τότε γεωγραφική καταγωγή.
Εικόνα 14 Εικόνα 15 Την πρώτη θαυμάσια περιγραφή του νησιού και της ζωής των κατοίκων του, την βρίσκουμε στο περιηγητικό του Jean de Thévenot που κυκλοφόρησε στο Παρίσι το 1657: «Το μόνο εμπορεύσιμο προϊόν της γης είναι το κρασί». Από τα αμπέλια βγάζουν αρκετό κρασί για ντόπια χρήση, αλλά και για να φορτώνουν καράβια που πιάνουν στο νησί. Το μεταφέρουν στη Χίο, στη Σμύρνη και σε άλλα μέρη». Μια άλλη σημαντική πληροφορία οφείλεται στον Francois Richard, έξαρχο του πάπα, που ήρθε στη «Sant-Erini» το 1644, δύο μόλις χρόνια μετά την εγκατάσταση του τάγματος των Ιησουιτών, ταξίδεψε σε διάφορα νησιά των Κυκλάδων και δημοσίευσε τις εμπειρίες του το 1657 στο Παρίσι: «Ένα μέρος του κρασιού τους πουλιέται αμέσως στη Χίο, στη Σμύρνη και καμιά φορά στην Κωνσταντινούπολη. Σήμερα το μεταφέρουν όλο στον Χάνδακα της Κρήτης και επειδή είναι καλής ποιότητας, πουλιέται ακριβότερα από το κρασί της Νάξου και της
Πάρου». Να θυμηθούμε ότι τα χρόνια εκείνα εμαίνετο ο Βενετοτουρκικός πόλεμος για την Κρήτη και ο Χάνδακας πολιορκείτο. Δεν θα σας κουράσω απαριθμώντας τη μεγάλη σειρά των περιηγητών που επισκέφθηκαν το νησί τον 17ο και 18ο αιώνα και μας άφησαν, μεταξύ των άλλων, θαυμάσιες περιγραφές για τις υπόσκαφες κάναβες (Εικ. 16) που τόσο τους εντυπωσίαζαν. Θα σας αναφέρω μόνο ένα πολύ γνωστό όνομα σε όσους ασχολούνται με την Αμπελουργία: Joseph Pitton de Tournefort. Στο βιβλίο του, που εκδόθηκε στο Παρίσι το 1717, υπάρχουν πολύ ενδιαφέρουσες πληροφορίες για το νησί και ειδικότερα για τα αμπέλια. Εξάλλου είναι ο πρώτος που μας δίνει μια περιγραφή των οργανοληπτικών χαρακτήρων του σαντορινιού κρασιού. Εικόνα 16 Όμως ο γνήσιος μελετητής της αμπελοοινικής Σαντορίνης είναι αναμφίβολα ο αββάς Pègues, ηγούμενος της μονής των Λαζαριστών στη Θήρα όπου έζησε δεκατρία χρόνια και ταξίδεψε σε όλες τις Κυκλάδες. Σύμφωνα με το έργο του που δημοσιεύτηκε το 1842 στο Παρίσι, η αμπελοκαλλιέργεια ήταν τα χρόνια εκείνα η μοναδική σχεδόν καλλιέργεια στο νησί, και το κρασί ουσιαστικά το κύριο και σχεδόν αποκλειστικό προϊόν του: «Το κοινό κρασί, στη φυσική του κατάσταση και μέσα σε φιάλες ερμητικά κλειστές, όταν προηγουμένως έχει καλά διαυγαστεί και παλαιώσει μερικά χρόνια, μοιάζει πολύ στη Μαδέρα ως προς τη γεύση και το χρώμα. Το Vinsanto, το πιο γνωστό κρασί εκτός Σαντορίνης, αλλά και που αξίζει να γίνει ακόμη πιο γνωστό και να εκτιμηθεί ακόμη περισσότερο, υπερέχει σε ποιότητα από όλες τις μαλβαζίες του Αρχιπελάγους και από το μοσχάτο της Σάμου. Για να του δώσουν το βαθμό γλυκύτητας που θέλουν, και για να είναι απόλυτα καλό, αρκεί τα σταφύλια να είναι καλά ωριμασμένα και να τα αφήσουν εκτεθειμένα στον ήλιο (Εικ. 17), ώστε το κρασί που θα παραχθεί να είναι
μειωμένο τουλάχιστον κατά το ήμισυ σε σχέση με εκείνο που θα παραγόταν χωρίς λιάσιμο. Αποκτά τότε μια γλυκύτητα που χαϊδεύει απολαυστικά τα αισθητήρια όργανα της γεύσης. Είναι ακόμη καλύτερο όταν έχει παλιώσει. Τότε είναι όπως ένα βάλσαμο, που το αισθάνεται κανείς στο στόμα και στο στομάχι. Μπορεί να παρουσιαστεί στο τραπέζι βασιλιάδων και να διακριθεί στις προπόσεις τους». Εικόνα 17 Υποθέτω ότι στην αίθουσα αυτή δεν υπάρχει κανείς που να γνωρίζει το όνομα του υποκόμη De Marcellus, του τελευταίου περιηγητή που επισκέφθηκε τη Σαντορίνη πριν από την επανάσταση του 1821 και τη δημιουργία του σύγχρονου ελληνικού κράτους. Όμως όλοι γνωρίζουμε την Αφροδίτη της Μήλου. Ο υποκόμης De Marcellus, πρώτος γραμματέας της γαλλικής πρεσβείας στην Κωνσταντινούπολη ταξιδεύοντας με αποστολή για τους Άγιους Τόπους, σταμάτησε με το πλοίο του «Εσταφέτ» στη Σαντορίνη το 1820. Έφαγε στο σπίτι του προξενικού πράκτορα της Γαλλίας και ήπιε στην υγειά του βασιλιά του «ένα μπουκάλι κρασί του 1755», όπως γράφει προφανώς καθ υπερβολή. Καθώς του φάνηκε νοστιμότατο, προμηθεύτηκε για το ταξίδι του λίγο «από το νέκταρ, το ξακουστό στην Ανατολή, που σπάνια εξάγεται στην Ευρώπη». Όταν σαλπάρισε η «Εσταφέτ», ο υποκόμης, εκτός από τις μπουκάλες με το πολύτιμο σαντορινιό νέκταρ, πήρε μαζί του και έναν πραγματικό θησαυρό, το άγαλμα της Αφροδίτης. Την είχε «απαγάγει» λίγες ημέρες πιο πριν από τη Μήλο, και την πούλησε με αδρή αμοιβή στο γαλλικό κράτος, όπου την θαυμάζουν σήμερα στο Λούβρο τα πλήθη του κόσμου (Εικ. 18).
Εικόνα 18 Θα κλείσω αυτή την ιστορική αναδρομή, με ένα περιηγητικό που δημοσιεύτηκε στο Παρίσι το 1854. Οφείλεται στην πένα ενός ταλαντούχου νεαρού 24 ετών, του Edmond About, εταίρου της γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής Αθηνών: «Όλες οι επαρχίες παράγουν κρασί, αλλά το καλύτερο cru του βασιλείου είναι αναμφισβήτητα το νησί της Σαντορίνης... Το κρασί αυτό διατηρείται για πολλά χρόνια και αντέχει στα μακρινά θαλασσινά ταξίδια. Γοητεύει τα μάτια με ένα όμορφο χρώμα τοπάζιου και ικανοποιεί τη γεύση με τη γευστική του καθαρότητα. Δεν ήπια άλλο κρασί στα γεύματά μου επί δύο χρόνια που έζησα στην Ελλάδα. Θυμίζει λίγο το κρασί της Μαρσάλας έχει επίσης μια επίγευση θειαφιού. Μυρίζει την καταγωγή του. Γεννημένο σε ένα μισοσβησμένο ηφαίστειο, είναι το Lacrima Christi της Ελλάδας». Αντιλαμβανόμαστε όλοι ότι αναφερόταν στο Lacrima Christi del Vesuvio, ένα ονομαστό κρασί από κλήματα ριζωμένα στη σποδό και τη λάβα των πλαγιών του Βεζούβιου, που έθαψαν το 79 την ονομαστή Πομπηία, όπως ακριβώς το μεγάλο ηφαίστειο της Σαντορίνης έθαψε γύρω στο 1640 π.χ. την πόλη του Ακρωτηρίου (Εικ. 19), την «Πομπηία του Αιγαίου».
Εικόνα 19 Όπως αντιλαμβάνεσθε, όλο αυτό το παρελθόν αποτελούσε μια πρόκληση για το Ινστιτούτο Οίνου, που ήταν τότε ένα ίδρυμα εφαρμοσμένης έρευνας. Αποτελούσε πρόκληση, αλλά επέβαλε και ένα καθήκον: να διερευνήσουμε τις συνθήκες που επικρατούσαν στον αμπελοοινικό τομέα στο νησί και να συντελέσουμε στην ποιοτική αναβίωση μιας αμπελουργικής νησίδας στην καρδιά του Αιγαίου. Το ερευνητικό μας πρόγραμμα επιβεβαίωσε το αληθές του λόγου των περιηγητών. Διάρκεσε έξι ολόκληρα χρόνια και περιελάμβανε οινοποιήσεις στο πειραματικό οινοποιείο του Ιδρύματος υπό σύγχρονες τεχνολογικές συνθήκες, σειρά χημικών αναλύσεων και οργανοληπτικές δοκιμασίες από Έλληνες και ξένους γευσιγνώστες. Η λευκή ποικιλία Ασύρτικο (Εικ. 20) αποδείχτηκε η εκλεκτότερη ίσως λευκή ποικιλία του μεσογειακού αμπελώνα. Καλλιεργείται σήμερα σε πολλές περιοχές της Ελλάδας, διότι συνδυάζεται με πολλές ποικιλίες. Ετσι το 1971 επρότεινα την αναγνώριση και προστασία της Ονομασίας Προελεύσεων Σαντορίνη.
Εικόνα 20 Θα έχετε την ευκαιρία να δοκιμάσετε τους οίνους του νησιού από γηγενείς ποικιλίες, όπως παρασκευάζονται από τα διάφορα οινοποιεία (Εικ. 21) που ανοικοδομήθηκαν έκτοτε, και θα κρίνετε μόνοι σας κατά πόσον έχουν τους ιδιαίτερους χαρακτήρες της ηφαιστειακής καταγωγής τους. Εικόνα 21 Όμως δεν είναι όλα πάντα ρόδινα. Όπως προφητικά είχε γράψει η Χριστίνα Αγριαντώνη, ιστορικός του 18ου και 19ου αιώνα: «Όταν, το 1900, άραξαν στα νερα της Σαντορίνης τρία κότερα με επισκέπτες, δύο εγγλέζικα και ένα αμερικανικό, κανείς δεν φανταζόταν τις
διαστάσεις που θα έπαιρνε ο τουρισμός στο νησί μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο. Ωστόσο, αυτή η τελευταία πράξη του δράματος της εμπορευματοποίησης, ήταν ίσως ευνόητη μετά τον μακροχρόνιο μαρασμό που γνώρισε το νησί στην αμέσως μεταπολεμική περίοδο. Καίτοι πρόσφερε μια χωρίς προηγούμενο οικονομική διέξοδο στον πληθυσμό, απειλεί πλέον σοβαρά το ίδιο το «εμπόρευμα» στο οποίο στηρίζεται, δηλαδή το μοναδικό φυσικό και οικιστικό κάλλος της Σαντορίνης. Αλλά και στον δικό μας τομέα έχει επιπτώσεις: η έκταση του αμπελώνα της Σαντορίνης συνεχώς μειώνεται, καθώς είναι πιο προσοδοφόρες οι τουριστικές επιχειρήσεις οι αμπελουργοί (Εικ. 22) που εφάρμοζαν τον παραδοσιακό τρόπο διαμόρφωσης των πρεμνών και σχημάτιζαν τα «καλάθια», τις αμπελιές, γερνάνε (Εικ. 23). Βέβαια, οι λευκοί οίνοι ονομασίας προελεύσεως Σαντορίνη σαρώνουν τα χρυσά βραβεία στους διεθνείς διαγωνισμούς και επώνυμοι διεθνώς οινογεύστες τα κατατάσσουν στην υψηλή κλίμακα βαθμολογίας 91-95. Όταν όμως ένας φορέας διαθέτει οίνους του νησιού σε ασκούς, όπως διατίθενται οι οίνοι κοινής κατανάλωσης, οι «οίνοι της παρέας», υποβαθμίζεται το οινικό δυναμικό του νησιού. Είναι βέβαια θέμα μάρκετινγκ σε ποιά κλίμακα τιμών και σε ποιο ράφι οραματίζεται ο παραγωγός να διαθέσει το προϊόν του. Και ο νόμος της αγοράς λέει πως όσο πιο μικρός ο κλήρος (Εικ. 24), πιο δύσκολες οι συνθήκες καλλιέργειας (Εικ. 25), και όσο λιγοστεύει η παραγωγή, τόσο υψηλότερης ποιότητας και τιμής πρέπει να είναι το προϊόν, για να είναι προσοδοφόρα η αμπελοκαλλιέργεια. Διαφορετικά, έρχεται κάποια στιγμή που μένει απλώς στη μνήμη των καταναλωτών η φήμη ενός μεγάλου κρασιού. Ας μην το δώσει ο Διόνυσος! Εικόνα 22 Εικόνα 23
Εικόνα 25 Εικόνα 24 Θα κλείσω αυτόν τον τελευταίο, πικρό απολογισμό, με την προβολή μιας ξερολιθιάς (Εικ. 26) από πετρωμένη λάβα στεφανωμένη με αμπέλια. Συνδυασμός ηφαίστειου ζόφου και διονυσιακής ελπίδας, το δίδυμο των αντιθέσεων ενός νησιού μοναδικού στον κόσμο. Εικόνα 26