ΓΕΩΠΟΝΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΤΡΟΦΙΜΩΝ & ΔΙΑΤΡΟΦΗΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ

ΓΕΩΠΟΝΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΤΡΟΦΙΜΩΝ & ΔΙΑΤΡΟΦΗΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ Π.Μ.Σ.: ΔΙΑΤΡΟΦΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ, ΔΗΜΟΣΙΑ ΥΓΕΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ Μελέτη συσχέτισης διατροφικής συμπεριφοράς και πρόσληψης υγρών με Κοινωνικούς παράγοντες σε ενήλικες άνω των 65 ετών. Σύγκριση μεταξύ ηλικιωμένων του γενικού πληθυσμού και μελών ΚΑΠΗ Μεταπτυχιακή Εργασία: Χρήστος Ε. Παξιμαδάς Επιβλέπουσα Καθηγήτρια : Καψοκεφάλου Μαρία Αθήνα, 2015 1

ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Μελέτη συσχέτισης διατροφικής συμπεριφοράς και πρόσληψης υγρών με Κοινωνικούς παράγοντες σε ενήλικες άνω των 65 ετών. Σύγκριση μεταξύ ηλικιωμένων του γενικού πληθυσμού και μελών ΚΑΠΗ Παξιμαδάς Ε. Χρήστος Αθήνα, 2015 Επιβλέπουσα Καθηγήτρια : Καψοκεφάλου Μαρία ΤΡΙΜΕΛΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Καψοκεφάλου Μαρία, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Γεωπονικού Πανεπιστημίου Μαλλούχος Αθανάσιος, Λέκτορας Γεωπονικού Πανεπιστημίου Παπακωνσταντίνου Αιμιλία, Λέκτορας Γεωπονικού Πανεπιστημίου 2

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Ευχαριστώ πολύ την Αναπληρώτρια Καθηγήτρια του Γεωπονικού Πανεπιστημίου, κα. Καψοκεφάλου Μαρία για την αμέριστη βοήθεια της και τις πολύτιμες συμβουλές της. Επίσης, τον υπ. Διδάκτωρ Άλεξ Πέπα και τον υπ. MSc Χάμο Αλέξανδρο για την βοήθεια τους στη συλλογή του δείγματος και την Δρ. Μαλισόβα Όλγα για τις πολύτιμες συμβουλές της στο στατιστικό μέρος της έρευνας. Τέλος, να ευχαριστήσω όλους του δήμους που μας χορήγησαν την σχετική άδεια για να έχουμε πρόσβαση στα ΚΑΠΗ αλλά και όσους μας άνοιξαν την πόρτα τους και μας βοήθησαν στην συλλογή των ερωτηματολογίων. 3

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Κεφάλαια Σελίδα Περίληψη Πτυχιακής Εργασίας στα Ελληνικά 6 Περίληψη Πτυχιακής Εργασίας στα Αγγλικά 8 Θεωρητικό Μέρος 10 Κεφάλαιο 1: Τρίτη Ηλικία και Γήρανση 10 1.1 Ορισμός - Εισαγωγή 10 Κεφάλαιο 2: Διατροφή και Τρίτη Ηλικία 13 2.1 Φυσιολογικές μεταβολές στην Τρίτη Ηλικία 13 1. Νεφρική Λειτουργία και Ισορροπία Υγρών 13 2. Σύσταση σώματος και Φυσική Κατάσταση 13 3. Γαστρεντερικό σύστημα 16 4. Ανοσοποιητικό σύστημα 17 Κεφάλαιο 3: Επίδραση των Κοινωνικών Παραγόντων στη διατροφή 18 των Ηλικιωμένων 1. Παχυσαρκία 18 2. Μορφωτικό επίπεδο και εισόδημα 19 3. Υποθρεψία 20 Κεφάλαιο 4: Πρόσληψη υγρών στην Τρίτη Ηλικία 22 Α. Νερό 22 Β. Αφεψήματα 22 1. Καφές Καφεΐνη 22 2. Τσάι 23 Κεφάλαιο 5: Κέντρα Ανοικτής Προστασίας Ηλικιωμένων (ΚΑΠΗ) 24 Έρευνες που έχουν πραγματοποιηθεί σε ΚΑΠΗ της Ελλάδας 25 Ειδικό Μέρος 27 Σκοπός Μελέτης 27 Μεθοδολογία- Δείγμα 27 Στατιστική Ανάλυση 27 Μετρήσεις 28 Αποτελέσματα 33 Συζήτηση- συμπεράσματα 60 4

Περιορισμοί 67 Παράρτημα 68 Βιβλιογραφία 83 5

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Εισαγωγή: Λίγες είναι οι μελέτες οι οποίες έχουν πραγματοποιηθεί στον ελλαδικό χώρο και έχουν εξετάσει τις διατροφικές συνήθειες των ηλικιωμένων ατόμων σε σχέση με το κοινωνικό κεφάλαιο. Σκοπός της μελέτης είναι η διερεύνηση της σχέσης μεταξύ κοινωνικών παραγόντων με την διατροφική συμπεριφορά και την πρόσληψη υγρών στους ηλικιωμένους που είναι μέλη των ΚΑΠΗ σε δήμους της Αθήνας αλλά και σε αυτούς που δεν είναι. Μεθοδολογία: Το δείγμα αποτελούνταν από δυο ομάδες των 70 ατόμων το καθένα (άντρες και γυναίκες) ηλικίας άνω των 65 ετών. Η ομάδα Α αποτελούνταν από ηλικιωμένους που ήταν μέλη ΚΑΠΗ σε δήμους της Αθήνας όπως η Πετρούπολη, το Ίλιον, το Αιγάλεω, η Καλλιθέα και ο Ζωγράφου. Η επιλογή των ΚΑΠΗ έγινε τυχαία και μετά από σχετική άδεια του κάθε δήμου. Η ομάδα Β αποτελούνταν από ηλικιωμένους που επιλέχθηκαν τυχαία σε δήμους της Αθήνας όπως η Πετρούπολη, το Ίλιον, η Καλλιθέα, το Νέο Ηράκλειο, το Μαρούσι και το Περιστέρι, το Χαϊδάρι, το Παλαιό Φάληρο, ο Ζωγράφου και το Καματερό. Αποτελέσματα: Η διατροφική συμπεριφορά εκτιμήθηκε με βάση τον βαθμό υιοθέτησης της Μεσογειακής δίαιτας και τον δείκτη MedDietScore και ήταν μέτριος και στις δυο ομάδες ενώ δεν υπήρχαν στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ τους ( p = 0,1). Συγκεκριμένα, 29,77 ± 3,9 στους ηλικιωμένους της ομάδας Α και 28,59 ± 4,5 στην ομάδα Β. Η συσχέτιση της διατροφικής συμπεριφοράς με το Κοινωνικό Κεφάλαιο έδειξε ότι οι ηλικιωμένοι της ομάδας Α με υψηλή κοινωνικότητα είχαν μεγαλύτερη συνολική ενεργειακή πρόσληψη σε σχέση με την ομάδα Β ( p= 0,05). Ακόμα, οι ηλικιωμένοι της ομάδας Β με υψηλή κοινωνικότητα είχαν μεγαλύτερη συνολική πρόσληψη υγρών σε σχέση με την ομάδα Α ( p= 0,05 ). Ο βαθμός κοινωνικότητας των ηλικιωμένων ήταν μέτριος και δεν διέφερε μεταξύ των δυο ομάδων ( p= 0,130 ). Η συνολική πρόσληψη υγρών ήταν μεγαλύτερη στην ομάδα Β και στα τρία επίπεδα κοινωνικότητας (χαμηλό, μέτριο, υψηλό) σε σύγκριση με την ομάδα Α (p < 0,05). Επίσης, όσον αφορά τους επιμέρους παράγοντες του Κοινωνικού Κεφαλαίου η μέση τιμή της κοινωνικότητας του παράγοντα «Συμμετοχή» και του παράγοντα «Οικογένεια και Φίλοι» ήταν μεγαλύτερη στην ομάδα Α από την ομάδα Β (p < 0,05). Μετά από προσαρμογή για διαφορετικούς παράγοντες, σε όλο το δείγμα, αποκάλυψε ότι αύξηση κατά 1 μονάδα του Κοινωνικού Κεφαλαίου σχετίζεται με αύξηση της συνολικής ενέργειας κατά 10 θερμίδες ενώ αύξηση κατά 1 μονάδα των παραγόντων Κοινωνικού Κεφαλαίου «Εκτίμηση» και «Συμμετοχή» 6

σχετίζεται με αύξηση της συνολικής ενέργειας κατά 75 και 35 θερμίδες αντίστοιχα. Αύξηση κατά 1 μονάδα του δείκτη υιοθέτησης Μεσογειακής Διατροφής (MedDietScore) φάνηκε να σχετίζεται με αύξηση της συνολικής ενέργειας κατά 22 θερμίδες ενώ αύξηση της εκπαίδευσης κατά 1 χρόνο σχετίζεται με αύξηση της υιοθέτησης της Μεσογειακής διατροφής. Τέλος, η εμφάνιση ή όχι της παχυσαρκίας στο δείγμα σχετίζεται με τον δείκτη υιοθέτησης της Μεσογειακής διατροφής. Όσον αφορά τις δυο ομάδες, αύξηση κατά 1 μονάδα του συνολικού σκορ του Κοινωνικού Κεφαλαίου σχετίζεται με αύξηση της συνολικής ενέργειας κατά 20 θερμίδες στους ηλικιωμένους της ομάδας Α. Συμπεράσματα: Η διεθνής βιβλιογραφία αλλά και η συγκεκριμένη έρευνα μας δείχνει ότι το Κοινωνικό Κεφάλαιο, είτε συνολικά, είτε επί μέρους, σχετίζεται με την διατροφική συμπεριφορά και την πρόσληψη υγρών. Λέξεις κλειδιά : ΚΑΠΗ, ηλικιωμένοι, διατροφική συμπεριφορά, Κοινωνικό Κεφάλαιο 7

ABSTRACT Introduction: Only a few studies are there that have been conducted in Greece and have examined the eating habits of the elderly in relation to social capital. The purpose of this study is to investigate the relationship between social factors to eating behavior and fluid intake between the elderly who are members of Open Care Centres (KAPI) in municipalities of Athens and those who are not. Methods: The sample consisted of two groups of 70 people each (men and women) aged over 65 years. Group A was composed of seniors who were members of KAPI in municipalities of Athens such as Petroupoli, Ilion, Egaleo, Kallithea and Zografou. The choice of the KAPI was random and under the license of each municipality. Group B consisted of seniors who were randomly assigned in municipalities of Athens such as Petroupoli, Ilion, Kallithea, Neo Iraklio, Maroussi and Peristeri, Haidari, Paleo Faliro, Zografou and Kamatero. Results: The level of adherence to the Mediterranean diet was moderate. Specifically, 29,77 ± 3,9 of the elderly at group A and 28,59 ± 4,5 at group B. The level of sociability of the elderly was moderate. Correlating the feeding behavior with the Social Chapter showed that group A with high sociability had higher total energy intake compare to group B (p = 0,05). Further, group B with high sociability had higher total fluid intake in relation to group A (p = 0,05). The range of sociability of elderly was moderate and did not have differences between the groups (p = 0,130). At all three levels of sociability (low, medium, high) total fluid intake was higher at Group B compared to the group A (p <0,05). Also, regarding individual factors of Social Capital, mean of sociability factor "Participation" and the factor "Family and Friends" was higher at group A than group B (p <0,05). After adjusting due to various factors, the entire sample revealed that an increase of one unit of Social Capital is associated with an increase in total energy by 10 calories and increase of 1 unit of factors Social Capital 'Assessment' and 'Participation' is associated with increased total energy by 75 and 35 calories respectively. An increase by 1 unit pointer adoption Mediterranean Diet (MedDietScore) appeared to be associated with an increase in total energy by 22 calories while increasing education for 1 year is associated with increased adherence to the Mediterranean diet. Finally, the appearance or not of obesity in the sample is associated with the adherence index to the Mediterranean diet. Concerning the two groups, an increase of one unit of the total social capital is associated with an increase in total energy by 20 calories in the group 8

A, while it seems that women of group A are associated with a negative balance of water intake compared to the elderly of group B. Conclusions: The international bibliography and this research show that social capital, whether in a whole or in part, is related to eating behavior and fluid intake. Keywords: KAPI, elderly, eating behavior, Social Capital 9

Α. ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΜΕΡΟΣ 1. ΤΡΙΤΗ ΗΛΙΚΙΑ ΚΑΙ ΓΗΡΑΝΣΗ 1.1. Ορισμός - Εισαγωγή Οι περισσότερες χώρες του κόσμου, κυρίως οι ανεπτυγμένες, έχουν αποδεχθεί τη χρονολογική ηλικία των 65 ετών για να ορίσουν ένα άτομο ως «ηλικιωμένο». Αν και ο ορισμός αυτός είναι κάπως αυθαίρετος, «ηλικιωμένος» είναι εκείνος που η ηλικία του συμπίπτει με την συνταξιοδότηση του. Ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ) συμφώνησε πως από τα 60 έτη και άνω ορίζεται ο ηλικιωμένος πληθυσμός. Αν και υπάρχουν κάποιοι ορισμοί του γήρατος, δεν υπάρχει γενική συμφωνία σχετικά με την ηλικία στην οποία ένα άτομο είναι ηλικιωμένο. Από το 1875, στη Βρετανία, ο νόμος περί Friendly Societies, θέσπισε τον ορισμό του γήρατος, ως την «οποιαδήποτε ηλικία μετά τα 50», όμως τα περισσότερα συνταξιοδοτικά συστήματα χρησιμοποιούν την ηλικία των 60 ή 65 ετών [1]. Αντίθετα, ένας τέτοιος ορισμός στην Αφρική για παράδειγμα δεν θα ήταν αρκετά ρεαλιστικός. Αυτό γιατί ο γενικότερος τρόπος ζωής μεταξύ ανεπτυγμένων και αναπτυσσόμενων χωρών είναι διαφορετικός. Θα μπορούσε σε αυτές τις χώρες να οριστεί ως ηλικία τα 50 ή 55 έτη, αλλά ακόμη και αυτό θα ήταν κάπως αυθαίρετο όπως αναφέρει ο ΟΗΕ. Στις αναπτυσσόμενες χώρες επίσης, οι πραγματικές ημερομηνίες γέννησης είναι συχνά άγνωστες γιατί στην Αφρική δεν έχουν ένα επίσημο αρχείο της ημερομηνίας γέννησής τους. Στον ανεπτυγμένο κόσμο «Η διαδικασία της γήρανσης είναι μια φυσική και βιολογική αλλαγή που είναι πέρα από τον ανθρώπινο έλεγχο». Η ηλικία των 60 ή 65 ετών, συμπίπτει με την ηλικία συνταξιοδότησης στις περισσότερες ανεπτυγμένες χώρες και λέγεται ότι είναι η αρχή του γήρατος. Αλλά, σε πολλά μέρη του αναπτυσσόμενου κόσμου, η χρονολογία έχει μικρή ή καθόλου σημασία στην έννοια του γήρατος και αυτό που αποτελεί σημαντικό κριτήριο είναι η σωματική αδράνεια και η μείωση της συμβολής στην καθημερινότητα [2]. Τα αποτελέσματα μελέτης που δημοσιεύθηκε το 1980 παρέχει μια εικόνα για τον ορισμό του γήρατος στις αναπτυσσόμενες χώρες [3]. Η μελέτη διεξήχθη στα τέλη της δεκαετίας του 1970 και περιελάμβανε πολλές περιοχές στην Αφρική. Ο ορισμός καθορίστηκε με βάση τρεις κατηγορίες: 1) την χρονολογία, 2) την αλλαγή κοινωνικού ρόλου (π.χ. αλλαγές στην εργασία, εμμηνόπαυση για τις γυναίκες κ.α και 3) τις αλλαγές στις ικανότητες. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι η αλλαγή στο κοινωνικό ρόλο είναι το κυρίαρχο μέσο για τον καθορισμό του γήρατος. Αυτά τα αποτελέσματα έρχονται σε αντίθεση με μελέτη που διεξήχθη στη Νιγηρία το 10

1987 για τις αντιλήψεις τους σχετικά με την έναρξη της τρίτης ηλικίας [4]. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι ο γενικά αποδεκτός ορισμός ήταν παρόμοιος με δυτικούς ορισμούς του γήρατος. Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία για το γεγονός ότι η Ευρώπη γερνάει. Ωστόσο, το γήρας, δεν θα πρέπει να θεωρείται ως μια ασθένεια, αλλά ως μια εξαιρετικά πολύπλοκη προοδευτική διαδικασία που απαιτεί μια νέα προσέγγιση στις κοινωνίες. Η αύξηση του προσδόκιμου ζωής έχει επίσης σημαντικές συνέπειες για τα συστήματα κοινωνικής προστασίας όπως συμφώνησαν τα κράτη μέλη του Συμβουλίου της Ευρώπης. Στο πλαίσιο αυτό, ένα από τα συμπεράσματα της 2ης Παγκόσμιας Συνέλευσης των Ηνωμένων Εθνών για τη Γήρανση που πραγματοποιήθηκε στη Μαδρίτη το 2002, ήταν ότι τα «ηλικιωμένα άτομα πρέπει να έχουν την ευκαιρία να εργαστούν για όσο διάστημα το επιθυμούν και είναι σε θέση να προσφέρουν ικανοποιητική και παραγωγική εργασία». Η πλειοψηφία των ηλικιωμένων ατόμων στα κράτη μέλη είναι γυναίκες, οι οποίες αποτελούν μια ιδιαίτερα ευάλωτη ομάδα που υφίσταται διακρίσεις με πολλούς τρόπους. Επιπλέον, η ανασφάλεια των ηλικιωμένων γυναικών επιδεινώνεται από την ανεπαρκή κοινωνική υποστήριξη και το χαμηλό εισόδημα τους. Τέλος, η συνέλευση της Μαδρίτης ζήτησε από τα κράτη μέλη της να προβούν στις παρακάτω ενέργειες: 1) όσον αφορά τα συστήματα κοινωνικής προστασίας: να διεξαχθεί συζήτηση σχετικά με τη μεταρρύθμιση των συντάξεων, να ληφθούν τα απαραίτητα μέτρα για να εξασφαλιστεί η χρηματοδότηση και η μακροπρόθεσμη βιωσιμότητα των συστημάτων κοινωνικής προστασίας (συνταξιοδοτικά συστήματα, υγειονομική περίθαλψη και άλλες κοινωνικές παροχές), έτσι ώστε να αποφευχθεί ο κίνδυνος της οικονομικής εξάρτησης και να επανεξεταστούν προγράμματα κοινωνικής στήριξης για τους ηλικιωμένους. 2) όσον αφορά την απασχόληση των ηλικιωμένων : να αναπτύξουν πολιτικές για την απασχόληση των ηλικιωμένων ατόμων, επιδιώκοντας να παραμείνουν στον ενεργό πληθυσμό, να ενθαρρύνουν τις τοπικές αρχές να αναπτύξουν σχέδια που αποσκοπούν στη συμμετοχή των ηλικιωμένων ατόμων στη διαδικασία λήψης αποφάσεων και να προωθήσουν την εθελοντική εργασία στους ηλικιωμένους. 3) όσον αφορά την πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη: τη βελτίωση των συστημάτων υγειονομικής περίθαλψης και να τα καταστήσει προσβάσιμα σε όλους τους ηλικιωμένους, εξασφαλίζοντας ότι λαμβάνουν την κατάλληλη ιατρική φροντίδα, με ιδιαίτερη προσοχή στις διατροφικές ανάγκες τους και να παρέχει ειδική εκπαίδευση για τα άτομα που φροντίζουν ηλικιωμένους στο σπίτι [5]. 11

Στο σχήμα1 απεικονίζεται η πυραμίδα του πληθυσμού το 2005 και το 2025. Παρατηρείται η αύξηση των ποσοστών του ηλικιωμένου πληθυσμού και παράλληλα η μείωση του νεότερου πληθυσμού [6]. Σχήμα 1. Παγκόσμια Πυραμίδα Πληθυσμού το 2005 και το 2025 12

2. ΔΙΑΤΡΟΦΗ ΚΑΙ ΤΡΙΤΗ ΗΛΙΚΙΑ 2.1 Φυσιολογικές μεταβολές στην Τρίτη Ηλικία Οι αλλαγές που σχετίζονται με την γήρανση επηρεάζουν τα περισσότερα συστήματα του ανθρώπινου οργανισμού. Για το λόγο αυτό οι διατροφικές ανάγκες των ηλικιωμένων εξαρτώνται κυρίως από τις παρακάτω αλλαγές : 1. Νεφρική λειτουργία και ισορροπία υγρών Η αύξηση της ηλικίας προκαλεί ως φυσική μεταβολή την μείωση της νεφρικής και ηπατικής λειτουργίας. Οι νεφροί παίζουν σημαντικό ρόλο στη διατήρηση του όγκου των υγρών του σώματος ενώ από τα νεφρά αποβάλλονται και επαναρροφούνται υγρά, ηλεκτρολύτες και άχρηστες ουσίες (π.χ. φάρμακα) [7]. Η λειτουργία των νεφρών επηρεάζεται από το πέρασμα των χρόνων και για αυτό είναι απαραίτητο να υπάρχει ισοζύγιο μεταξύ της πρόσληψης και αποβολής υγρών μιας και οι ηλικιωμένοι έχουν μειωμένο το αίσθημα της δίψας και προσλαμβάνουν υγρά τις περισσότερες φορές ως απάντηση στη δίψα τους [8]. Τέλος, η μείωση της νεφρικής και ηπατικής λειτουργίας, καθώς και η πρόσληψη πολλών φαρμάκων και ταυτόχρονα η ύπαρξη ασθενειών προδιαθέτουν τους ηλικιωμένους για υπογλυκαιμία [9]. 2. Σύσταση σώματος και φυσική κατάσταση Αν ένας ενήλικας έχει συγκεκριμένες διατροφικές συνήθειες και επιλογές τότε είναι πιθανότερο να παραμείνουν και στην Τρίτη ηλικία του [10]. Έχουν εκδοθεί ειδικές διατροφικές συστάσεις για τα άτομα άνω των 70 ετών [11-16]. Η λειτουργία του οργανισμού μειώνεται εξαιτίας μιας συνεχιζόμενης εξασθένισης και μείωσης της μυϊκής μάζας, της μυϊκής δύναμης και παράλληλα της αύξησης της δυσλειτουργίας κάποιων οργάνων (π.χ. αρθρώσεις). Τα παραπάνω επηρεάζουν τους ηλικιωμένους να φέρουν εις πέρας καθημερινές υποχρεώσεις τους με συνέπεια να μειώνεται η ποιότητα ζωής τους. Το γήρας επίσης οδηγεί σε βασικούς περιορισμούς όπως είναι η διατροφή, η αυτοεξυπηρέτηση, το ανέβασμα σκάλας, το λύγισμα του σώματος και πολλά άλλα. Ο βασικός μεταβολικός ρυθμός των ηλικιωμένων πέφτει κατά 10-20% ενώ οι ενεργειακές ανάγκες μειώνονται κατά 3% κάθε δεκαετία. Κάτι τέτοιο έχει ως αποτέλεσμα να αυξάνονται οι πιθανότητες κινδύνου εμφάνισης παχυσαρκίας.[10,16,17]. Από την άλλη μεριά, η ταυτόχρονη ύπαρξη χρόνιων νοσημάτων και η χρήση φαρμάκων αποτελούν σημαντικούς παράγοντες κινδύνου για 13

αλλαγές στο σωματικό βάρος (π.χ. ανορεξία) [18,19]. Η λειτουργική υγεία του ηλικιωμένου ανθρώπου επηρεάζει την επιλογή της τροφής του [10]. Για παράδειγμα, ηλικιωμένοι άνθρωποι με κινητικά προβλήματα, με μειωμένη όραση και ακοή αλλά και μνήμης, είναι λογικό να μην μπορούν να πηγαίνουν στο Σούπερ- Μάρκετ ή στην λαϊκή αγορά [20]. Επιπλέον, δεν υπάρχει η δυνατότητα λόγω της φυσικής τους κατάστασης να μαγειρέψουν, να ασχοληθούν με την προετοιμασία του φαγητού και άρα οι διατροφικές τους επιλογές απευθύνονται κυρίως σε έτοιμα και προπαρασκευασμένα φαγητά, τα οποία είναι λιγότερο ποιοτικά κυρίως γιατί είναι πλούσια σε λιπαρά και αλάτι [10]. Κάτι εξίσου σημαντικό για την καλή υγεία του ηλικιωμένου, που πολλές φορές παραβλέπεται, είναι η πρόσληψη βιταμινών και ιχνοστοιχείων που μπορεί να μην επαρκούν και αυτό να επηρεάζει την καθημερινότητα των ηλικιωμένων [21-23]. Όπως φαίνεται και στο σχήμα 2 η διατροφική πυραμίδα που αφορούσε το γενικό πληθυσμό προσαρμόστηκε και στις ανάγκες αυτής της ευαίσθητης πληθυσμιακής ομάδας. Η πυραμίδα αυτή έχει όλα τα βασικά χαρακτηριστικά που έχει και η πυραμίδα για τον γενικό πληθυσμό, δηλαδή μια διατροφή πλούσια σε φρούτα, λαχανικά, δημητριακά ολικής αλέσεως, χαμηλής ή καθόλου περιεκτικότητας σε λίπος γαλακτοκομικά προϊόντα, όσπρια, ψάρια και άπαχο κρέας [24-27]. Σχήμα 2. Διατροφική Πυραμίδα Ηλικιωμένων Στη βάση της η πυραμίδα παρουσιάζει τρόπους για να αλλάξουν τον γενικότερο τρόπο ζωής τους και να αυξήσουν τη σωματική τους δραστηριότητα τα ηλικιωμένα άτομα. Η ευεργετικές ιδιότητες της σωματικής δραστηριότητας και για αυτή την 14

συγκεκριμένη ηλικιακή ομάδα [28-29] είναι πολύ μεγάλη όπως άλλωστε και όλες τις ηλικίες. Αμέσως μετά, βλέπουμε την ανάγκη που υπάρχει προκειμένου τα ηλικιωμένα άτομα να καλύπτουν τις απαιτήσεις τους σε υγρά και όχι μόνο από νερό[30-31]. Πιο πάνω, η πυραμίδα παρουσιάζει επιλογές τροφών από κάθε ομάδα τροφίμων, ενώ η σημαία στην κορυφή της έχει το δικό της ρόλο. Βρίσκεται εκεί για υπενθυμίζει σε ορισμένους ηλικιωμένους ότι λόγω των φυσιολογικών μεταβολών του ανθρώπινου οργανισμού, είναι πιθανό να χρειάζονται συμπληρώματα βιταμινών Β-12 και D αλλά και ασβεστίου που δεν προσλαμβάνονται επαρκώς από την καθημερινή διατροφή τους [32]. Το 2011 την διατροφική πυραμίδα των ηλικιωμένων ήρθε να πλαισιώσει το MyPlate για την ίδια ηλικία (σχήμα 3). Περιλαμβάνει τα τρόφιμα που επιλέγονται πιο συχνά από τους ενήλικες μεγαλύτερης ηλικίας λόγω ευκολίας της αγοράς, της μάσησης, της κατάποσης και της προετοιμασίας. Υπάρχουν και στοχευόμενα μηνύματα που ενθαρρύνουν την υγιεινή διατροφή και τη φυσική δραστηριότητα ενώ όπως και στην πυραμίδα υπενθυμίζεται η λήψη βιταμινών [33]. Σχήμα 3. MyPlate για την Τρίτη Ηλικία 15

3. Γαστρεντερικό σύστημα Η γεύση και η οσμή αποτελούν τις βασικότερες αισθήσεις του ανθρώπινου οργανισμού. Η ελάττωση της γεύσης και της οσμής αποτελούν φυσιολογικές αλλαγές για έναν ηλικιωμένο και είναι πιο έντονες από την ηλικία των 70 και μετά. [34]. Αρκετοί ηλικιωμένοι εμφανίζουν μειωμένο ενδιαφέρον για το φαγητό και της προετοιμασίας του και αυτό οδηγεί σε μειωμένη ημερήσια θερμιδική πρόσληψη. Τα οδοντικά προβλήματα, η κακή κατάσταση των φυσικών δοντιών αλλά και η τεχνητή οδοντοστοιχία δυσκολεύουν τον ηλικιωμένο στην καθημερινότητα του με αποτέλεσμα η ενεργειακή του πρόσληψη να είναι μικρότερη. Όπως έδειξε μελέτη που πραγματοποιήθηκε το 2010 η περιοδοντική νόσος και η τερηδόνα, αποτελούν τους κυριότερους παράγοντες για την απώλεια των δοντιών, και σχετίζονται με μειωμένη ενεργειακή πρόσληψη [35]. Η οδοντική φροντίδα έχει αρκετά υψηλό κόστος και για αυτό το λόγο δύσκολα ξεπερνιούνται και ειδικά εν μέσω οικονομικής κρίσης. Δεν είναι λίγοι οι ηλικιωμένοι που παραμελούν την στοματική τους υγιεινή λόγω οικονομικών προβλημάτων. Λόγω οδοντικών προβλημάτων και για να μην υπάρχουν μίκρο και μάκρο θρεπτικές ελλείψεις συστήνεται η εφαρμογή μερικών απλών και καθημερινών συμβουλών, όπως το άλεσμα της τροφής, η κατανάλωση μαλακών τροφίμων και τα βρασμένα φρούτα και λαχανικά[36]. Η ξηροστομία επίσης είναι ένα γεγονός που εμφανίζεται πολύ συχνά στους ηλικιωμένους και αυτό συμβαίνει εξαιτίας της μειωμένης έκκρισης σάλιου [37]. Το κατά πόσο η ξηροστομία επηρεάζει την διατροφή του ηλικιωμένου φαίνεται από το γεγονός ότι πολύ συχνά αποκλείουν πολλά τρόφιμα που τους δυσκολεύουν κατά την λήψη τους. Παρόλα αυτά υπάρχουν και μελέτες που δείχνουν την προσαρμογή των ηλικιωμένων, παρά τις δυσκολίες, στη μειωμένη γευστική ικανότητα και την σταδιακή προτίμηση τους σε διατροφικά προϊόντα με χαμηλότερη συγκέντρωση αλατιού [38] ενώ μια άλλη δείχνει ότι μπορεί να αυξήσουν την χρήση μπαχαρικών και αρωματικών ουσιών προκειμένου να βελτιώσουν τη γεύση του τροφίμου [39]. Το γαστρεντερικό σύστημα είναι αρκετά ευάλωτο στους ηλικιωμένους. Ναυτία και δυσκοιλιότητα είναι οι πιο συχνές παρενέργειες του γαστρεντερικού συστήματος καθώς διατροφή και φαρμακευτική αγωγή σχετίζονται άμεσα. Η επίδραση της δυσκοιλιότητας στην ποιότητα της ζωής θα πρέπει να λαμβάνεται σημαντικά υπόψη [40]. Οι ηλικιωμένοι με δυσκοιλιότητα γενικά έχουν εξασθενημένη ποιότητα ζωής, σε σύγκριση με τον γενικό πληθυσμό [41]. Σε έκθεση του για την διατροφική φροντίδα των ηλικιωμένων, ο ΠΟΥ 16

επικεντρώνεται στα επιστημονικά στοιχεία υποστηρίζοντας την επίδραση των διατροφικών παραγόντων και άσκησης για την υγεία και την ευημερία των ηλικιωμένων. Στο πλαίσιο της έκθεσης, η δυσκοιλιότητα προσδιορίστηκε ως βασικό (και συχνά το μοναδικό) σύμπτωμα μειωμένης ενυδάτωσης [42]. 4. Ανοσοποιητικό σύστημα Οι λοιμώξεις (ενδονοσοκομειακές και μη) οφείλονται σε μεγάλο βαθμό σε εύθραυστο ανοσοποιητικό σύστημα. Κάτι τέτοιο είναι πολύ συχνό στους ηλικιωμένους [43]. Σύμφωνα με μελέτες που έγιναν σε ομάδες ηλικιωμένων, το ανοσοποιητικό σύστημα ενισχύεται με την λήψη συμπληρωμάτων διατροφής και βιταμινών. Τα πιο χαρακτηριστικά συμπληρώματα βιταμινών που μπορούν να βοηθήσουν στην καλύτερη λειτουργία του ανοσοποιητικού συστήματος και στην καλύτερη άμυνα του οργανισμού των ηλικιωμένων είναι οι βιταμίνες C, E, B6 [44]. Συμπερασματικά, μια διατροφή που περιλαμβάνει τροφές πλούσιες σε ψευδάργυρο και βιταμίνες B6, C και Ε μπορεί να προκαλέσει την ευεξία του ανοσοποιητικού συστήματος στην τρίτη ηλικία. Τέτοιες τροφές είναι τα πράσινα φυλλώδη λαχανικά, τα άπαχα κρέατα, τα θαλασσινά, το ελαιόλαδο, τα φρούτα και τα δημητριακά. 17

3. ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΠΑΡΑΓΟΝΤΩΝ ΣΤΗΝ ΔΙΑΤΡΟΦΗ ΤΩΝ ΗΛΙΚΙΩΜΕΝΩΝ 1. Παχυσαρκία Οι κοινωνικοί και οικονομικοί παράγοντες σαφώς επηρεάζουν τις διατροφικές συνήθειες του πληθυσμού και ειδικά των ηλικιωμένων. Στην κοινωνία μας, τα κύρια αίτια εμφάνισης ασθενειών είναι καταστάσεις που είτε δημιουργούνται είτε ενισχύονται από συμπεριφορές, όπως η παχυσαρκία. Ως γνωστόν ο βασικός δείκτης αξιολόγησης του σωματικού βάρους για όλες τις ηλικιακές ομάδες είναι ο Δείκτης Μάζας Σώματος (ΔΜΣ). Επίσης, γνωρίζουμε ότι ο ΔΜΣ αποτελεί μια πρώτη εκτίμηση της κατάστασης του σωματικού βάρους και δεν παρέχει τη δυνατότητα να διαχωρίσουμε την λιπώδη από την άλιπη μάζα του σώματος. Ειδικά στους ηλικιωμένους ο ΔΜΣ ως δείκτης αξιολόγησης του βάρους και της λιπώδους μάζας είναι σχεδόν αναξιόπιστος λόγω των αλλαγών που συμβαίνουν στη σύσταση του σώματος με το πέρασμα των χρόνων [45]. Μελέτη που πραγματοποιήθηκε στο Μεξικό με συμμετοχή 883 ηλικιωμένων αντρών και γυναικών έδειξε ότι η σαρκοπενία, δηλαδή η μείωση της μυϊκής μάζας στους ηλικιωμένους, εμφανίζεται πολύ συχνά. Συγκεκριμένα, ο επιπολασμός αυξήθηκε 13-24% σε άτομα ηλικίας κάτω των 70 ετών και > 50% σε άτομα άνω των 80 ετών. Η σαρκοπενία επίσης, σχετίζεται σημαντικά και με την σωματική αναπηρία τόσο στους άνδρες όσο και τις γυναίκες, ανεξάρτητα από την εθνικότητα, την ηλικία, τη νοσηρότητα, την παχυσαρκία, το εισόδημα και τις συμπεριφορές υγείας. [46]. Διαφορές μεταξύ φύλων (άντρες και γυναίκες), το εισόδημα και ο τρόπος ζωής, είναι χαρακτηριστικά της κοινωνίας, τα οποία όταν μελετούνται σε σχέση με την παχυσαρκία μπορούν να δώσουν σημαντικές πληροφορίες για την συχνότητα της εμφάνιση και της αντιμετώπιση της. Στόχος παλαιότερης μελέτης κοορτής ήταν να εξετάσει τον σχετικό κίνδυνο θνητότητας ανεξαρτήτου αιτίας των ηλικιωμένων. Συμμετείχαν 4.677 άνδρες και 4.563 γυναίκες ηλικίας 70-75 ετών. Επιπλέον, συλλέχτηκαν δημογραφικά χαρακτηριστικά (π.χ. ηλικία, εκπαίδευση, οικογενειακή κατάσταση), τρόπο ζωής (π.χ., κάπνισμα, το αλκοόλ κατανάλωση, άσκηση), και κατάσταση της υγείας. Επίσης, καταγράφηκε η φυσική δραστηριότητα μιας συνήθους εβδομάδας. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι ο κίνδυνος θνησιμότητας ήταν χαμηλότερος για τα υπέρβαρα άτομα. Ο κίνδυνος θανάτου για τους υπέρβαρους συμμετέχοντες ήταν 13% μικρότερος από ό, τι για τους συμμετέχοντες με φυσιολογικό βάρος. Ο κίνδυνος θανάτου ήταν παρόμοιος τόσο για 18

τους παχύσαρκους όσο και για τους φυσιολογικού βάρους. Επιπλέον αποτελέσματα μετα-ανάλυσης 32 μελετών έδειξαν ότι τα άτομα ηλικίας 65 ετών και άνω οι οποίοι είχαν χαρακτηριστεί ως υπέρβαροι είχαν θνησιμότητα παρόμοια με εκείνη όσων ταξινομήθηκαν ως φυσιολογικοί. Παρά το γεγονός ότι οι γυναίκες βιώνουν χαμηλότερα ποσοστά θνησιμότητας για όλες τις κατηγορίες του ΔΜΣ από τους άνδρες, η σχετική επίδραση του ΔΜΣ σε κάθε φύλο ήταν παρόμοια. Η προστατευτική δράση των συμμετεχόντων της άσκηση ήταν πολύ μεγαλύτερη στις γυναίκες παρά στους άνδρες [47]. Τα αποτελέσματα αυτά έρχονται σε αντίθεση με μια ακόμα μεταανάλυση [48]. Στην συγκεκριμένη μετα- ανάλυση συμπεριλήφθησαν 2.880.000 συμμετέχοντες και πάνω από 270.000 θανάτους. Τα αποτελέσματα έδειξαν πως η παχυσαρκία, ανεξαρτήτου βαθμού συσχετίστηκε με σημαντικά υψηλότερη θνησιμότητα (18%) από κάθε αιτία σε σχέση με το φυσιολογικό βάρος. Πολλές έρευνες έχουν δείξει ότι οι διατροφικές συνήθειες των ηλικιωμένων είναι δυνατό να επηρεαστούν μέσω και της κοινωνικής ενίσχυσης. 2. Μορφωτικό επίπεδο και εισόδημα Οι αλλαγές στο εισόδημα, ειδικά σε καιρούς κρίσης όπως σήμερα, είναι μεγάλες στους ηλικιωμένους. Αυτό έχει ως συνέπεια τον περιορισμό υγιεινών επιλογών. Τα χρόνια εκπαίδευσης και το ετήσιο εισόδημα καθορίζουν τις διατροφικές επιλογές. Παράγοντες όπως είναι το χαμηλό μορφωτικό επίπεδο, τα οικονομικά προβλήματα, η παραμονή σε ίδρυμα ή νοσοκομείο, η διαμονή χωρίς σύντροφο, η χηρεία και η παρουσία κατάθλιψης επηρεάζουν την διατροφική συμπεριφορά των ηλικιωμένων. Για παράδειγμα, το χαμηλό μορφωτικό επίπεδο έχει ως αποτέλεσμα πολλοί ηλικιωμένοι να μην γνωρίζουν ποιες είναι οι σωστές και υγιεινές επιλογές που πρέπει να κάνουν αλλά και ποιος ο κατάλληλος τρόπος συντήρησης του τροφίμου. Κάτι τέτοιο οδηγεί τους ενήλικες της Τρίτης ηλικίας σε λιγότερο υγιεινή διατροφή και σε ανεπαρκή πρόσληψη των απαραίτητων θρεπτικών συστατικών. Σε ανασκόπηση μελετών που δημοσιεύτηκαν από το 1985 έως το 1999 σε 15 Ευρωπαϊκές χώρες αξιολογήθηκε η κατανάλωση φρούτων και λαχανικών σε σχέση με την κοινωνικόοικονομική κατάσταση ενηλίκων ηλικίας 18-85 ετών. Η υψηλότερη κοινωνικόοικονομική κατάσταση σχετίστηκε με μεγαλύτερη κατανάλωση φρούτων και λαχανικών τόσο σε άντρες όσο και σε γυναίκες σε σχέση με το χαμηλό επίπεδο. Και 19

ακόμα πως το χαμηλό κοινωνικό- οικονομικό προφίλ σχετίζεται με πιο ανθυγιεινό πρότυπο διατροφής [49] ωστόσο όπως αναφέρεται και στην ανασκόπηση δεν σημαίνει πως άτομα με μεγαλύτερη οικονομική δυνατότητα είχαν γενικότερα καλύτερες διατροφικές επιλογές. Τα οικονομικά προβλήματα των ηλικιωμένων οδηγούν σε σημαντικές διατροφικές ελλείψεις με αποτέλεσμα ο κίνδυνος υποσιτισμού να είναι πολύ συχνός [50]. Το κόστος, η δυνατότητα πρόσβασης και η γνώση σχετικά με τα τρόφιμα που είναι υγιεινά και λιγότερο υγιεινά, είναι οι παράγοντες που εμποδίζουν τους ηλικιωμένους να πετύχουν μια ισορροπημένη διατροφή. Επίσης, τα πιο θερμιδογόνα τρόφιμα με τα λιγότερο θρεπτικά συστατικά έχουνε χαμηλότερο κόστος γεγονός που κάνει την πρόσβαση και την επιλογή πιο εύκολη. Ο χρόνος που απαιτείται για την χρήση φρέσκων τροφίμων τελικά αυξάνουν την κατανάλωση έτοιμου και γρήγορου φαγητού το οποίο μάλιστα τις περισσότερες φορές είναι και πιο θερμιδογόνο [51]. Ακόμα, η περιοχή διαμονής και κατοικίας αποτελεί παράγοντα που σχετίζεται με την κατανάλωση λιγότερο καλών επιλογών. Οι ηλικιωμένοι που ζουν σε περιοχές χαμηλότερου οικονομικού επιπέδου εμφανίζουν συχνότερα ασθένειες που σχετίζονται με την διατροφή (π.χ. καρδιαγγειακά νοσήματα, σακχαρώδης διαβήτης τύπου 2 κ.α). Αυτό μπορεί να εξηγηθεί από το γεγονός πως περιοχές χαμηλού εισοδήματος έχουν λιγότερα αλλά και μικρότερα σημεία πρόσβασης τροφίμων σε σχέση με περιοχές υψηλότερου εισοδήματος. 3. Υποθρεψία Ως υποθρεψία ορίζεται η κακή θρέψη που χαρακτηρίζεται από ανεπαρκή πρόσληψη πρωτεΐνης, ενέργειας και ιχνοστοιχείων. Η υποθρεψία είναι συχνό χαρακτηριστικό της γήρανσης μιας και η σύσταση του σώματος μεταβάλλεται σε μεγάλο βαθμό. Η μυϊκή μάζα μειώνεται ενώ αυξάνεται το ποσοστό λίπους του σώματος. Όπως φαίνεται και στον παρακάτω πίνακα (πίνακας 1), οι παράγοντες που επηρεάζουν την υποθρεψία είναι :[52]. 20

Φυσιολογικοί Κοινωνικοί Ιατρικοί Ανορεξία Μειωμένη γεύση και οσμή Κακή στοματική υγεία Δυσφαγία Τροποποιημένες δίαιτες Πρόωρος κορεσμός Περιορισμός άσκησης Ακούσια απώλεια βάρους Μείωση μυϊκής μάζας Οικονομικός περιορισμός, φτώχεια Περιορισμένη γνώση και δεξιότητες σε τρόφιμα, διατροφή και μαγειρική Κοινωνική απομόνωση, μοναξιά Μειωμένη κινητικότητα Περιοριστικές δίαιτες (π.χ.. Χορτοφάγους, χαμηλής περιεκτικότητας σε λιπαρά) Η υπερβολική κατανάλωση αλκοόλ Πολυφαρμακία Λοιμώξεις Κατάγματα Άνοια Κατάθλιψη Πίνακας 1. Παράγοντες που επηρεάζουν την εμφάνιση υποθρεψίας Η εκτίμηση της υποθρεψίας γίνεται με βάση έξι χαρακτηριστικά: την μεταβολή του βάρους, την αλλαγή στη σίτιση (μείωση της προσλαμβανόμενης τροφής), απώλεια μυϊκής μάζας, γαστρεντερικές διαταραχές, μείωση της φυσικής ικανότητας, εμφάνιση φλεγμονής ενώ σε ηλικιωμένους άνω των 65 σχετίζεται με αυξημένη πιθανότητα θανάτου [53]. 21

4. ΠΡΟΣΛΗΨΗ ΥΓΡΩΝ ΣΤΗΝ ΤΡΙΤΗ ΗΛΙΚΙΑ Α. Νερό Η επαρκής ενυδάτωση του ανθρώπινου οργανισμού είναι σημαντική σε όλους τους τομείς της καθημερινότητας του. Νερό απαιτείται για την πέψη, την απορρόφηση, την θερμορύθμιση, και δρα ως διαλύτης για τα θρεπτικά συστατικά. Το ποσοστό νερού στον οργανισμό, στους ηλικιωμένους, κυμαίνεται περίπου στο 55% [54,55]. Οποιαδήποτε ανισορροπία στην πρόσληψη υγρών θα προκαλέσει την μη φυσιολογική λειτουργία του ανθρώπινου οργανισμού είτε αυτός ασκείται είτε όχι. Οι συστάσεις της Ευρωπαϊκής Αρχής Ασφαλείας Τροφίμων (EFSA), που αφορούν στην επαρκή ημερήσια πρόσληψη νερού από όλες τις πηγές, ανέρχονται περίπου στα 2 λίτρα για τις γυναίκες και στα 2,5 λίτρα για τους άνδρες. Το 20 25% της σύστασης καλύπτεται συνήθως από στερεά τρόφιμα, κυρίως φρούτα και λαχανικά και το 75 80% από ροφήματα όπως καθαρό νερό, αρωματικό νερό, γάλα, χυμούς, αναψυκτικά, καφέ, τσάι και αλκοολούχα ροφήματα. Το νερό μπορεί να περιέχει διαφορετικές συγκεντρώσεις ασβεστίου και μαγνησίου, τα οποία συμβάλλουν στην επίτευξη της συνιστώμενης διαιτητικής πρόσληψης αυτών των μετάλλων. Η επαρκής πρόσληψη υγρών και νερού μπορεί να συμβάλει τόσο στην ψυχική υγεία αλλά και όπως φαίνεται από μελέτες, στην μείωση του κινδύνου από διάφορους τύπους καρκίνου όπως της ουροδόχου κύστης και του μαστού [56]. Τέλος, η ξηροστομία, η κακοσμία και η ατονία είναι μερικά από τα χαρακτηριστικά της αφυδάτωσης. Συν τοις άλλοις, η αφυδάτωση μπορεί να αυξήσει τον κίνδυνο των λοιμώξεων του ουροποιητικού συστήματος, πέτρα στα νεφρά κ.α. Β. Αφεψήματα 1. Καφές Καφεΐνη Ο καφές αναμφισβήτητα αποτελεί μια καθημερινή και αγαπημένη συνήθεια των ηλικιωμένων. Η καφεΐνη (1,3,7- τριμέθυλοξανθίνη) είναι ένα αλκαλοειδές που υπάρχει στους κόκκους καφέ και ενεργεί ως διεγερτικό του Κεντρικού Νευρικού Συστήματος (ΚΝΣ) με χαρακτηριστικότερα αποτελέσματα την καταπολέμηση της υπνηλίας, της κόπωσης και την ενίσχυση της εγρήγορσης [57] ενώ είναι δημοφιλής και για τις αντιοξειδωτικές του ιδιότητες. Σε μελέτη που πραγματοποιήθηκε στην Ικαρία, σε ηλικιωμένους ηλικίας 69-81 χρονών φάνηκε καλύτερη καρδιαγγειακή υγεία σε όσους κατανάλωναν έως 3 φλιτζάνια την ημέρα σε σχέση με αυτούς που δεν 22

κατανάλωναν καθόλου [58]. Μετα-ανάλυση του 2013 που περιελάμβανε 13 μελέτες και αφορούσε 901.764 από την Κίνα ηλικίας 65 ετών και άνω έδειξε ότι στα άτομα που κατανάλωναν 3 φλιτζάνια καφέ ημερησίως μειωνόταν ο κίνδυνος εμφάνισης νευροεκφυλιστικής διαταραχής (Πάρκινσον) κατά 28%. Η ίδια μετα- ανάλυση έδειξε επίσης ότι για κάθε 2 παραπάνω φλιτζάνια καφέ ο κίνδυνος εμφάνισης Πάρκινσον μειωνόταν κατά 17% [59]. 2. Τσάι Το τσάι θεωρείται ότι έχει σημαντική επίδραση στην υγεία. Σήμερα αρκετοί ερευνητές έχουν επικεντρώσει το ερευνητικό τους ενδιαφέρον στην κατανάλωση τσαγιού και στην πρόληψη και αντιμετώπιση χρόνιων ασθενειών και ειδικά του καρκίνου. Παρότι τα αποτελέσματα των ερευνών είναι αντικρουόμενα, παρόλα αυτά σε πειραματικό στάδιο έχει φανεί η επίδραση της κατανάλωσης τσαγιού, κυρίως πράσινου, στην πρόληψη του καρκίνου [60]. Γνωρίζουμε ότι οι πειραματικές μελέτες βρίσκονται στο χαμηλό επίπεδο των ισχυρισμό των ενδείξεων και για αυτό έχουν γίνει αρκετές επιδημιολογικές μελέτες που αφορούσαν τη σχέση της κατανάλωσης τσαγιού με τον κίνδυνο ανάπτυξης διαφόρων τύπων καρκίνου. Μελέτες συσχέτισαν την κατανάλωση τσαγιού με τη μείωση του κινδύνου εμφάνισης καρκίνου του παχέος εντέρου [61, 62], μαστού [63], ωοθηκών [64], προστάτη [65,66,67] και πνεύμονα [68,69]. Τα αντικρουόμενα αυτά αποτελέσματα πιθανόν να οφείλονται στις διαφορές ως προς το είδος του τσαγιού (πράσινο ή μαύρο), τον τρόπο κατανάλωσης (ζεστό ή κρύο) και παράγοντες που σχετίζονται με τον γενικότερο τρόπο ζωής. Τέλος, σε μελέτη που έγινε στην Κίνα και σε πολλές περιοχές της, σε 9.093 ηλικιωμένους από 80 ετών και άνω η κατανάλωση τσαγιού σχετίστηκε με 10 % χαμηλότερο κίνδυνο θνησιμότητας μετά από προσαρμογή για τα δημογραφικά χαρακτηριστικά, την κοινωνικοοικονομική κατάσταση καθώς και την κατάσταση της υγείας. Παρόμοια ποσοστά φάνηκαν και όταν στην μελέτη εισχώρησαν άτομα ηλικίας 60 ετών και πάνω [70]. 23

5. ΚΕΝΤΡΑ ΑΝΟΙΧΤΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΗΛΙΚΙΩΜΕΝΩΝ (ΚΑΠΗ) Μαζί με τα παιδιά, αποτελούν την πιο ευαίσθητη ηλικιακή ομάδα και για αυτό το λόγο η κοινωνική προστασία τους θα πρέπει να απασχολεί τις κυβερνήσεις όλων των χωρών. Πολιτικές διαφύλαξης των δικαιωμάτων τους έχουν αναπτυχθεί και στην χώρα μας εδώ και αρκετά χρόνια με πιο χαρακτηριστική τα ΚΑΠΗ (Κέντρα Ανοιχτής Προστασίας Ηλικιωμένων). Σύμφωνα με το νόμο προβλέπεται η ετήσια επιχορήγηση τους. Λόγω έλλειψης χρημάτων και κατ επέκταση και προσωπικού οι υπηρεσίες των ΚΑΠΗ είναι λιγότερες σε σχέση με αυτές που ορίζονται από την νομοθεσία. Μέλη των ΚΑΠΗ εγγράφονται άντρες και γυναίκες ηλικίας άνω των 60 ετών ή που να έχουν συνταξιοδοτηθεί ανεξαρτήτου ηλικίας, που κατοικούν στην περιοχή λειτουργίας του ΚΑΠΗ, ανεξάρτητα από την οικονομική τους κατάσταση. Ο αριθμός των μελών του ΚΑΠΗ πρέπει να είναι τέτοιος προκειμένου να δικαιολογεί τον κοινωνικό του χαρακτήρα. Για την εγγραφή τους τα μέλη πληρώνουν μια μικρή που κυμαίνεται μεταξύ 3-5. Σκοπός των ΚΑΠΗ σύμφωνα με το Π.Δ. 329/89 είναι : Η πρόληψη βιολογικών, ψυχολογικών και κοινωνικών προβλημάτων των ηλικιωμένων ώστε να παραμείνουν αυτόνομα, ισότιμα και ενεργά μέλη του κοινωνικού συνόλου. Η διαφώτιση και η συνεργασία του ευρύτερου κοινού και των ειδικών φορέων σχετικά με τα προβλήματα και τις ανάγκες των ηλικιωμένων. Η έρευνα σχετικών θεμάτων με τους ηλικιωμένους Στόχος των ΚΑΠΗ επίσης είναι η ενεργή συμμετοχή των ηλικιωμένων στα δρώμενα προκειμένου να νιώθουν και οι ίδιοι ενεργοί πολίτες. Οι βασικές υπηρεσίες που παρέχουν τα ΚΑΠΗ είναι η ψυχαγωγία (π.χ. εκδρομές, κατασκηνώσεις, εκδηλώσεις, θεατρικές ομάδες κτλ), η παροχή υπηρεσιών (π.χ. γυμναστική, φυσικοθεραπεία κτλ) και η ενημέρωση (π.χ. ομιλίες με ιατρικό και όχι μόνο ενδιαφέρον) Ακόμα, τα ΚΑΠΗ στελεχώνονται από κάποιες βασικές ειδικότητες και υπηρεσίες υγείας προκειμένου να μπορεί να έχει όφελος η λειτουργία τους. Αυτές είναι: Κοινωνικό Λειτουργό ή επισκέπτη υγείας Φυσικοθεραπευτή Εργοθεραπευτή 24

Ιατρό αποκατάστασης ή γηριατρικής Νοσηλεύτρια Οικογενειακή βοηθό Πλέον σε αρκετούς δήμους λειτουργούν και τα Κέντρα Ημερήσιας Φροντίδας Ηλικιωμένων (ΚΗΦΗ) για να εξυπηρετήσουν ηλικιωμένους που δεν μπορούν να αυτοεξυπηρετηθούν απόλυτα (λόγω κινητικών δυσκολιών, άνοια κ.λ.π.) και των οποίων το οικογενειακό τους περιβάλλον που τα φροντίζει, εργάζεται ή αντιμετωπίζει σοβαρά κοινωνικά και οικονομικά προβλήματα ή προβλήματα υγείας και αδυνατεί να ανταποκριθεί στη φροντίδα που έχει αναλάβει. Τέλος, ο θεσμός των ΚΑΠΗ άρχισε να λειτουργεί το 1979 και σήμερα, στα πλαίσια της τοπικής αυτοδιοίκησης, λειτουργούν περισσότερα από 370 ΚΑΠΗ σε όλη την Ελλάδα, από τα οποία όμως το 1/3 δεν λειτουργούν κανονικά λόγω έλλειψης προσωπικού και χρηματοδότησης [71]. ΕΡΕΥΝΕΣ ΠΟΥ ΕΧΟΥΝ ΠΡΑΓΜΑΤΟΠΟΙΗΘΕΙ ΣΕ ΚΑΠΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ Παρότι έχουν γίνει αρκετές μελέτες στη χώρα μας που εξετάζουν το κοινωνικόοικονομικό προφίλ των ηλικιωμένων σε σχέση με την διατροφική συμπεριφορά και την εμφάνιση νοσημάτων ωστόσο λίγα είναι τα ερευνητικά δεδομένα που υπάρχουν στην χώρα μας σχετικά με τις διατροφικές συνήθειες των ηλικιωμένων οι οποίοι ήταν μέλη των ΚΑΠΗ σε σχέση με τα κοινωνικό-οικονομικά χαρακτηριστικά τους [72]. Σε δείγμα που αποτελούνταν από 324 ηλικιωμένους (175 άνδρες και 149 γυναίκες), ηλικίας 70 ετών και άνω και πραγματοποιήθηκε σε 16 ΚΑΠΗ της χώρας μας οι διατροφικές συνήθειες φάνηκαν να είναι πολύ κοντά στο πρότυπο της Μεσογειακής διατροφής. Περίπου 6 στους 10 κατανάλωνε ψωμί περισσότερο από μια φορά την ημέρα και μόνο το 7% δεν χρησιμοποιούσε ελαιόλαδο ενώ η κατανάλωση light γαλακτοκομικών προϊόντων ήταν πολύ μικρή. Η κατανάλωση ξένων τυριών ήταν μικρή και αυτό πιθανότατα να οφείλεται στο γεγονός ότι δεν υπήρχαν ή δεν ήταν διαθέσιμα στην ελληνική αγορά. Όσον αφορά τη λειτουργική υγεία, το 71% των ανδρών και το 61% των γυναικών είχαν κινητικά προβλήματα, προβλήματα οδοντικής υγείας αναφέρθηκε από το 68% του δείγματος, και ο βαθμός συνεννόησης ήταν αρκετά καλός. Οικονομικές δυσκολίες ανέφερε το 20% του δείγματος γεγονός που δείχνει ότι παρότι η οικονομική κατάσταση ήταν σαφώς καλύτερη από τη 25

σημερινή, ωστόσο υπήρχε σημαντικό μέρος των ηλικιωμένων με μειωμένο εισόδημα. Επομένως, υπάρχει ένα ερευνητικό κενό για την διατροφική κατάσταση των ηλικιωμένων που είναι μέλη των ΚΑΠΗ. Αυτό αποτελεί σημαντικό έναυσμα για επιπλέον μελέτη μιας και οι χώροι των ΚΑΠΗ ενδείκνυται για να μελετήσουμε τον συγκεκριμένο πληθυσμό. 26

Β. ΕΙΔΙΚΟ ΜΕΡΟΣ ΣΚΟΠΟΣ Λίγες είναι οι μελέτες οι οποίες έχουν πραγματοποιηθεί στον ελλαδικό χώρο και έχουν εξετάσει τις διατροφικές συνήθειες των ηλικιωμένων ατόμων σε σχέση με το κοινωνικό κεφάλαιο. Σκοπός της μελέτης είναι η διερεύνηση της σχέσης μεταξύ κοινωνικών παραγόντων με την διατροφική συμπεριφορά και την πρόσληψη υγρών στους ηλικιωμένους που είναι μέλη των ΚΑΠΗ και η σύγκριση τους με εκείνους που δεν είναι μέλη. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ- ΔΕΙΓΜΑ Η παρούσα μελέτη αποτελεί μέρος μιας ευρύτερης αναδρομικής μελέτης που έχει ως σκοπό να συσχετίσει το Κοινωνικό Κεφάλαιο με τη διατροφική συμπεριφορά και την πρόσληψη υγρών. Το δείγμα αποτελούνταν από δυο γκρουπ των 70 ατόμων το καθένα (άντρες και γυναίκες) ηλικίας άνω των 65 ετών. Η ομάδα Α αποτελούνταν από ηλικιωμένους που ήταν μέλη ΚΑΠΗ σε δήμους της Αθήνας όπως η Πετρούπολη, το Ίλιον, το Αιγάλεω, η Καλλιθέα και ο Ζωγράφου. Η επιλογή των ΚΑΠΗ έγινε τυχαία και μετά από σχετική άδεια του κάθε δήμου. Το ομάδα Β αποτελούνταν από ηλικιωμένους που επιλέχθηκαν τυχαία σε δήμους της Αθήνας όπως η Πετρούπολη, το Ίλιον, η Καλλιθέα, το Νέο Ηράκλειο, το Μαρούσι και το Περιστέρι, το Χαϊδάρι, το Παλαιό Φάληρο, ο Ζωγράφου και το Καματερό. Οι πληροφορίες συλλέχθηκαν χρησιμοποιώντας ποσοτικοποιημένα ερωτηματολόγια για την συλλογή των διατροφικών και συμπεριφορικών πληροφοριών και ερωτηματολόγια σχετικά με το Κοινωνικό Κεφάλαιο και την Υγεία-Ευημερία. Όλα τα δεδομένα παρέμειναν εμπιστευτικά, ενώ πριν την κάθε συνέντευξη, οι συμμετέχοντες είχαν ενημερωθεί για τους σκοπούς και τις διαδικασίες της μελέτης και υπέγραφαν μια συγκατάθεση συμμετοχής. ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ Οι ποσοτικές μεταβλητές παρουσιάζονται ως Μέση Τιμή ± Τυπική Απόκλιση. Οι κατηγορικές μεταβλητές παρουσιάζονται με την μορφή συχνοτήτων ή επιπολασμού. Η σύγκριση των εξαρτημένων μεταβλητών μεταξύ των ομάδων έγινε με την χρησιμοποίηση του t-test για τις κανονικά κατανεμημένες. Οι συσχετίσεις μεταξύ των κατηγορικών μεταβλητών εξετάστηκαν με το Pearson s chi-square test. 27

Η γραμμική παλινδρόμηση χρησιμοποιήθηκε για την συσχέτιση του Κοινωνικού Κεφαλαίου με την διατροφική συμπεριφορά και πρόσληψη υγρών αφού προσαρμόστηκαν για ποικίλους συγχυτικούς παράγοντες. Το p <0,05 ορίστηκε για να εκτιμηθεί η στατιστική σημαντικότητα. Οι εξαρτημένες μεταβλητές ακολουθούν ή τείνουν να ακολουθούν την κανονική κατανομή γι αυτό πραγματοποιήθηκε Γραμμική Παλινδρόμηση. Όλες οι αναλύσεις έγιναν με το στατιστικό πρόγραμμα SPSS version 20 (SPSS Inc., Chicago, Il, USA) ΜΕΤΡΗΣΕΙΣ Οι πληροφορίες που συλλέχθηκαν συμπεριελάμβαναν: βασικά δημογραφικά και γενικά στοιχεία όπως η ηλικία, το φύλο, το ετήσιο εισόδημα, τα έτη σπουδών, η οικογενειακή τους κατάσταση, ο αριθμός των παιδιών, το επάγγελμα και το αν διαθέτουν αυτοκίνητο ή κάποιο άλλο τροχοφόρο. Δηλώθηκαν επίσης και ανθρωπομετρικά στοιχεία όπως το βάρος (kg) και το ύψος (cm), ενώ ρωτήθηκαν και για το αν καπνίζουν και για αν πάσχουν από κάποια προβλήματα υγείας όπως το σακχαρώδης διαβήτης, υπέρταση κτλ όπως φαίνεται και παρακάτω. H φυσική δραστηριότητα αποτιμήθηκε χρησιμοποιώντας μια μικρότερη έκδοση (Short) του ερωτηματολογίου διεθνούς φυσικής δραστηριότητας (IPAQ) [73] και το οποίο αναφερόταν στις τελευταίες 7 ημέρες και περιελάμβανε δύο επίπεδα φυσικής δραστηριότητας (έντονη και μέτρια) και τη διάρκεια της ενώ ρωτήθηκαν και για τις ημέρες και τα λεπτά που περπάτησαν αλλά και για τις ώρες που παρέμεναν καθισμένοι μέσα στην ημέρα χωρίς να συμπεριλαμβάνεται ο ύπνος. Με τη βοήθεια του συγκεκριμένου ερωτηματολογίου αποτιμήθηκαν η συχνότητα (φορές/ εβδομάδα), η διάρκεια (λεπτά φυσικής δραστηριότητας) και η ένταση της δραστηριότητας κατά την πραγματοποίηση αθλημάτων, ενασχολήσεων ή δραστηριοτήτων που γίνονται τον ελεύθερο χρόνο. Οι συμμετέχοντες ταξινομήθηκαν ως μη δραστήριοι, ελάχιστα δραστήριοι, και ως φυσικά δραστήριοι HEPA (Health Enhancing Physical Activity). Να σημειωθεί πως έγινε γνωστό στους συμμετέχοντες να αναφέρουν δραστηριότητες οι οποίες διαρκούσαν το λιγότερο 10 λεπτά, και αυτό γιατί τα 10 λεπτά θεωρούνται το μικρότερο όριο που απαιτείται για την επίτευξη ενός υγιούς οφέλους. Τα κριτήρια που χρησιμοποιήθηκαν για την κατάταξη των συμμετεχόντων ήταν τα ακόλουθα και καθορίστηκαν με τη χρησιμοποίηση των μεταβολικών ισοδυνάμων (METs). Α) Ως HEPA δραστήρια κατηγοριοποιήθηκαν όσοι είχαν τα ακόλουθα 28

κριτήρια: 1) έντονης έντασης δραστηριότητα το λιγότερο για 3 μέρες την εβδομάδα η οποία να αντιστοιχεί το λιγότερο σε 1500 METminutes/ εβδομάδα ή 2) 7 ή περισσότερες μέρες οποιουδήποτε συνδυασμού περπατήματος, μέτριας έντασης ή έντονης έντασης δραστηριότητα η οποία να αντιστοιχεί το λιγότερο σε 3000 METminutes/εβδομάδα. Β) Ως ελάχιστα δραστήριοι, κατηγοριοποιήθηκαν όσοι είχαν τα ακόλουθα κριτήρια: 1) 3 ή περισσότερες μέρες έντονης δραστηριότητας διάρκειας το λιγότερο 20 λεπτών την ημέρα, 2) 5 ή περισσότερες μέρες έντονης διάρκειας δραστηριότητα ή περπάτημα το λιγότερο 30 λεπτά την ημέρα, ή 3) 5 ή περισσότερες μέρες οποιουδήποτε συνδυασμού περπατήματος, μέτριας ή έντονης έντασης δραστηριότητες οι οποίες να αντιστοιχούν το λιγότερο σε 600 MET-minutes/εβδομάδα. Γ) Τέλος, ως μη δραστήρια ταξινομήθηκαν τα άτομα που δεν παρουσίαζαν κανένα από τα κριτήρια για να ταξινομηθούν σε κάποια από τις παραπάνω κατηγορίες. Το MedDietScore που χρησιμοποιήθηκε είναι ένας διατροφικός δείκτης ο οποίος δημιουργήθηκε με στόχο την αποτίμηση της υιοθέτησης της μεσογειακής δίαιτας. Ο MedDietScore διαθέτει έντεκα συνιστώσες: Δημητριακά ολικής αλέσεως (π.χ. ψωμί, ζυμαρικά, ρύζι, κλπ) Πατάτες Φρούτα και χυμούς Λαχανικά και σαλάτες Όσπρια Ψάρια και σούπες Κόκκινο κρέας και τα προϊόντα του Πουλερικά Πλήρη σε λιπαρά γαλακτοκομικά Ελαιόλαδο στην καθημερινή μαγειρική Πρόσληψη αλκοόλ Για να αποτιμηθεί το επίπεδο προσαρμογής στη Μεσογειακή Διατροφή χρησιμοποιήθηκε το MEdDietScore, με κλίμακα 0-55 [74]. Συγκεκριμένα, για την κατανάλωση τροφίμων που βρίσκονται κοντά στο διαιτητικό πρότυπο της Μεσογειακής Διατροφής καταγράφονταν σκορ από 0 έως 5 όταν ο συμμετέχον ανέφερε καθόλου ή καθημερινή κατανάλωση, αντίστοιχα. Από την άλλη μεριά, για την κατανάλωση τροφίμων που βρίσκονται μακριά από την Μεσογειακή Διατροφή 29

(όπως το κρέας και τα προϊόντα αυτού) καταγράφονταν τα αντίθετα σκορ, δηλαδή 0 όταν ένας συμμετέχον ανέφερε σχεδόν καθημερινή κατανάλωση και 5 για τη σπάνια ή καθόλου κατανάλωση. Όσο αφορά την κατανάλωση αλκοόλ, το σκορ 5 σημειωνόταν όταν το άτομο ανέφερε κατανάλωση λιγότερη των 3 ποτηριών κρασιού την ημέρα, ενώ το σκορ 0 για την καθόλου κατανάλωση ή την κατανάλωση περισσότερων από 7 ποτηριών κρασιού ανά ημέρα. Επιπρόσθετα, τα σκορ 4,3,2 και το 1 σημειώνονταν για την πρόσληψη 3,4-5,6 και 7 ποτηριών κρασιού την ημέρα. οι υψηλότερες τιμές σε αυτό το διατροφικό σκορ υποδεικνύουν μεγαλύτερη προσκόλληση στην Μεσογειακή Διατροφή. Το επίπεδο προσαρμογής στη Μεσογειακή διατροφή αποτιμήθηκε ως το κλάσμα του μέσου σκορ διαιρούμενο με το 55 το οποίο είναι το συνολικό πιθανό συλλεγόμενο σκορ (π.χ MedDietScore / 55 x 100%). Στη συνέχεια, έγιναν ερωτήσεις σχετικά με την προμήθεια των τροφίμων από τα ηλικιωμένα άτομα, με την καλλιέργεια τροφίμων όπως τα φρούτα και τα λαχανικά, το κρέας και τα γαλακτοκομικά ενώ ερωτήθηκαν και για το ποιος ασχολείται με τα ψώνια και πόσα άτομα μαγειρεύετε φαγητό μαζί με τους ίδιους. Τέλος, ερωτήθηκαν από τι επηρεάζεται η διατροφή τους (π.χ. προβλήματα υγείας ή οικονομικά προβλήματα κτλ) αλλά και από τι η πρόσληψη υγρών τους (π.χ. συχνοουρία, δυσκολία στην προμήθεια νερού, αναψυκτικών κτλ) Για την αξιολόγηση των διαιτητικών συνηθειών χρησιμοποιήθηκε ένα ημιποσοτικοποιημένο ερωτηματολόγιο συχνότητας τροφίμων που περιελάμβανε 63 είδη τροφίμων προσαρμοσμένο από το επικυρωμένο ερωτηματολόγιο συχνότητας κατανάλωσης τροφίμων που χρησιμοποιήθηκε στην μελέτη ATTICA [75]. Οι συμμετέχοντες δήλωναν τη συχνότητα κατανάλωσης τροφίμων της ποσότητας που αναγραφόταν στο ερωτηματολόγιο με τις εξής κλίμακες: ποτέ/ σπάνια, 1-3 φορές / μήνα, 1-2 φορές/ εβδομάδα, 3-6 φορές/ εβδομάδα, 1 φορά την ημέρα και 2 φορές την ημέρα. Για την αξιολόγηση της πρόσληψης των υγρών ρωτήθηκαν για τον τρόπο που καταναλώνουν νερό (με ποτήρι ή μπουκάλι) και απάντησαν σε σχετικό ερωτηματολόγιο για την αξιολόγηση της κατανάλωσης των υγρών. Οι συμμετέχοντες δήλωναν τη συχνότητα κατανάλωσης υγρών και της ποσότητας τους που αναγραφόταν στο ερωτηματολόγιο με τις εξής κλίμακες: ποτέ/ σπάνια, 1-2 φορές/ εβδομάδα, 3-6 φορές/ εβδομάδα, 1-2 φορές την ημέρα 3-4 φορές την ημέρα και 5 φορές την ημέρα. Το νερό από τα στερεά τρόφιμα αλλά και τα υγρά υπολογίστηκαν με βάση τα δεδομένα του USDA [76]. Η αποβολή ιδρώτα τόσο για φυσιολογικές 30

συνθήκες όσο και για συνθήκες άσκησης αξιολογήθηκε με κλίμακα από 1-10. Η εκτίμηση της αποβολής των υγρών μέσω του ιδρώτα υπολογίστηκε ως εξής: 1) Για την έντονη άσκηση το 1 αντιστοιχούσε σε 1000ml νερού την ώρα και το 10 σε 2000ml. Αναλογικά υπολογίστηκαν και οι ενδιάμεσες κλίμακες 2) Για άσκηση μέτριας έντασης το 1 αντιστοιχούσε σε 400ml την ώρα και το 10 σε 700ml. Αναλογικά υπολογίστηκαν και οι ενδιάμεσες κλίμακες. 3) Για ήπιας έντασης άσκησης το 1 αντιστοιχούσε σε 200ml την ώρα και το 10 σε 400ml. Αναλογικά υπολογίστηκαν και οι ενδιάμεσες κλίμακες. Τέλος, για την καθιστική ζωή το 1 αντιστοιχούσε σε 0,01ml και το 10 σε 0,02ml. Και εδώ οι ενδιάμεσες κλίμακες υπολογίστηκαν αναλογικά. Η αποβολή των υγρών μέσω των ούρων υπολογίστηκε με μια πενταβάθμια κλίμακα και πιο συγκεκριμένα από μια φορά την ημέρα έως περισσότερες από δέκα. Έτσι, η συχνότητα πολλαπλασιάστηκε με έναν συντελεστή όπου το 1 αντιστοιχούσε σε 600ml νερού την ημέρα και το 10 σε 3000ml. Αναλογικά υπολογίστηκαν και οι ενδιάμεσες κλίμακες. Με τον ίδιο τρόπο υπολογίστηκε και η αποβολή των υγρών μέσω των κοπράνων. Το 1 αντιστοιχούσε σε 200ml την ημέρα και το 10 σε 50ml ενώ αναλογικά υπολογίστηκαν και οι ενδιάμεσες κλίμακες [77]. Το Κοινωνικό Κεφάλαιο μελετάται πολύ συχνά στις επιστήμες υγείας καθώς δρα θετικά σε αποτελέσματα που αφορούν την υγεία. Το κοινωνικό κεφάλαιο επηρεάζει θετικά πολλές εκβάσεις που αφορούν στην υγεία, όπως τους δείκτες θνησιμότητας, τα ποσοστά καρδιαγγειακών νοσημάτων, την ικανοποίηση από τη ζωή, το εκτιμώμενο επίπεδο υγείας κ.α. H «Κλίμακα Ποσοτικής Εκτίμησης του Κοινωνικού Κεφαλαίου» (Social Capital Questionnaire, SCQ) δημιουργήθηκε στην Αυστραλία και η στάθμιση του στην Ελλάδα έγινε από τον κ. Κριτσωτάκη. Αποτελείται από 36 ερωτήσεις και προσαρμόστηκε στις 31 για τις ανάγκες της συγκεκριμένης έρευνας. Οι ερωτήσεις είναι δομημένες σε οκτώ παράγοντες που μετρούν διαφορετικές διαστάσεις του όρου «Κοινωνικό Κεφάλαιο» και στην συγκεκριμένη έρευνα υπάρχουν οι επτά παράγοντες: «Συμμετοχή στην Τοπική Κοινότητα», «Ανάπτυξη στο Κοινωνικό Πλαίσιο», «Αισθήματα Εμπιστοσύνης και Ασφάλειας», «Σχέσεις με τους Γείτονες», «Σχέσεις με Συγγενείς και Φίλους», «Εκτίμηση της Ζωής» και «Ανεκτικότητα». Οι συμμετέχοντες καλούνται να απαντήσουν στις ερωτήσεις με βάση μια 4-βάθμια κλίμακα τύπου Likert. Η βαθμολόγηση γίνεται είτε για το σύνολο της κλίμακας είτε για τους επιμέρους 31

παράγοντες που την αποτελούν [78]. Η βαθμολόγηση μπορεί να γίνει με 3 διαφορετικούς τρόπους: Η κάθε ερώτηση βαθμολογείται από 1 (καθόλου, όχι κτλ) 4 (πάρα πολύ, ναι κτλ). Επομένως, η μεγαλύτερη βαθμολογία στην κλίμακα αποτελεί ένδειξη υψηλότερου κοινωνικού κεφαλαίου ενώ αντίστοιχα η χαμηλότερη βαθμολογία ένδειξη χαμηλότερου κοινωνικού κεφαλαίου. Το συνολικό σκορ του Κοινωνικού Κεφαλαίου προκύπτει από τον αριθμό των ερωτήσεων επί την χαμηλότερη και υψηλότερη τιμή. Οπότε, το ελάχιστο σκορ που μπορεί να πάρει το συνολικό Κοινωνικό Κεφάλαιο είναι το 31 και το υψηλότερο 31 x 4 = 124. Όσον αφορά την βαθμολόγηση για τον κάθε παράγοντα Κοινωνικού Κεφαλαίου αυτό προκύπτει ανάλογα με τον αριθμό των ερωτήσεων που περιλαμβάνει ο παράγοντας. Για παράδειγμα, ο παράγοντας «Σχέσεις με τους Γείτονες» περιλαμβάνει 5 ερωτήσεις, επομένως το χαμηλότερο επί μέρους σκορ που μπορεί να πάρει είναι το 5 και υψηλότερο το 5 x 4=20. Κατά τον ίδιο τρόπο προκύπτει και στους υπόλοιπους παράγοντες του Κοινωνικού Κεφαλαίου. Η βαθμονόμηση του Κοινωνικού Κεφαλαίου έγινε σε τριτημόρια με βάση τον αυτόματο διαχωρισμό του στατιστικού προγράμματος. Στην συγκεκριμένη έρευνα, το Κοινωνικό Κεφάλαιο μελετήθηκε με βάση το συνολικό σκορ και το σκορ των επί μέρους παραγόντων του. 32