Οργανισµός Ρυθµιστικού Σχεδίου και Προστασίας Περιβάλλοντος της Αθήνας / Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο,

Οργανισµός Ρυθµιστικού Σχεδίου και Προστασίας του Περιβάλλοντος Αθήνας Ερευνητικό πρόγραµµα: Ολοκλήρωση και επικαιροποίηση του ερευνητικού προγράµµατος «Ανάπτυξη του χώρου του Αεροδροµίου του Ελληνικού» Αναθεωρηµένη έκθεση α φάσης Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Σχολή Αρχιτεκτόνων Τοµέας Πολεοδοµίας και Χωροταξίας Εργαστήριο Χωροταξίας και Οικιστικής Ανάπτυξης Μάϊος 2007

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ 6 Σελ. Ανάθεση ερευνητικού προγράµµατος 6 Ιστορικό του σχεδιασµού του χώρου του αεροδροµίου Ελληνικού Προδιαγραφές του παρόντος ερευνητικού προγράµµατος 6 9 Ευχαριστίες 10 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΣΤΟΧΟΙ 11 1.1. οµή της έκθεσης 11 1.2. Στόχοι 13 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΕΥΡΥΤΕΡΗ ΠΕΡΙΟΧΗ ΚΑΙ ΕΝΤΑΞΗ ΧΩΡΟΥ 18 2.1. Η κεντρικότητα του χώρου του πρώην αεροδροµίου 18 Ελληνικού 2.2. Χαρακτηριστικά ευρύτερης περιοχής 19 2.3. Η συµβολή του Πάρκου Ελληνικού 22 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ΞΕΝΕΣ ΕΜΠΕΙΡΙΕΣ 23 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Ο ΧΩΡΟΣ ΤΟΥ ΠΡΩΗΝ ΑΕΡΟ ΡΟΜΙΟΥ 26 4.1. Ιστορικές µνήµες και φυσικό περιβάλλον 26 4.2. Κτιριακό απόθεµα 27 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ΑΡΧΕΣ ΣΧΕ ΙΑΣΜΟΥ 29 5.1. Θέσεις ερευνητικής οµάδας ΕΜΠ 29 5.2. Παράµετροι οικοδόµησης σεναρίων 30 5.3. Η δηµιουργία Ολυµπιακού πόλου στο Ελληνικό 31 2

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 ΜΕΘΟ ΟΛΟΓΙΑ ΜΕΛΕΤΗΣ ΕΜΠ 33 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 ΧΡΗΣΕΙΣ ΓΗΣ ΚΑΙ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ ΣΤΗΝ ΕΡΕΥΝΑ ΤΟΥ ΕΜΠ 36 7.1. Α φάση ερευνητικού προγράµµατος 36 7.2. Β φάση ερευνητικού προγράµµατος 38 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 ΤΟ ΠΑΡΚΟ ΠΡΑΣΙΝΟΥ ΚΑΙ Η ΟΜΗ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ 42 8.1. Αθήνα και ελεύθεροι χώροι 42 8.2. Οικολογική αυτονοµία και αρχές σχεδιασµού του πάρκου πρασίνου 8.3. Πάρκο πρασίνου: Χαρακτήρας πάρκου και πρόβληµα διαχείρισης 45 48 8.4 οµή του χώρου του πάρκου 50 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9 «ΕΣΜΕΣ» ΧΡΗΣΕΩΝ ΓΗΣ ΣΤΗΝ ΕΡΕΥΝΑ ΤΟΥ ΕΜΠ 52 9.1. Κριτήρια σχεδιασµού εναλλακτικών λύσεων 52 9.2. Εναλλακτικές «δέσµες χρήσεων» 54 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10 ΠΡΟΚΑΤΑΡΚΤΙΚΑ ΣΕΝΑΡΙΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΣΤΗΝ ΕΡΕΥΝΑ ΤΟΥ ΕΜΠ 57 10.1. Από τις «δέσµες χρήσεων» στα σενάρια ανάπτυξης 57 10.2. Τυπολογία πιθανών σεναρίων 59 10.3. Περιβαλλοντικά κριτήρια 61 10.4. Εναλλακτικά σενάρια 64 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11 ΟΛΥΜΠΙΑΚΕΣ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ ΣΕΝΑΡΙΩΝ ΤΟΥ ΕΜΠ 71 11.1. Παραδοχές για την χωροθέτηση των Ολυµπιακών εγκαταστάσεων 71 11.2. Προ-Ολυµπιακή περίοδος 72 3

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12 ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΒΙΩΣΙΜΟΤΗΤΑ ΕΡΓΟΥ 75 12.1. Ενταξη επιχειρηµατικών δραστηριοτήτων στον χώρο του Πάρκου Ελληνικού 75 12.2. Οικονοµική αξιολόγηση 77 12.3. Παραδοχές αξιολόγησης 80 12.4. Εισροές και εκροές 82 12.5. Αποτελέσµατα οικονοµικής αξιολόγησης 85 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 13 ΘΕΣΜΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ 88 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 14 ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΣΕΝΑΡΙΩΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ ΣΤΗΝ ΕΡΕΥΝΑ ΤΟΥ ΕΜΠ 91 14.1 Προϋποθέσεις επιλογής 91 14.2 Σχόλια επί των σεναρίων 93 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 15 ΜΕΤΑ-ΟΛΥΜΠΙΑΚΗ ΠΕΡΙΟ ΟΣ ΚΑΙ ΤΕΛΙΚΕΣ ΕΠΙΛΟΓΕΣ 96 15.1. Θέσεις ερευνητικής οµάδας ΕΜΠ 96 15.2. Οι ρυθµίσεις του Ν.3342 / 2005 97 15.3. Επίσηµες κυβερνητικές θέσεις 99 15.4 Η µελέτη των Γάλλων αρχιτεκτόνων 104 15.5 Μελλοντικές χρήσεις στο Ελληνικό και αποφάσεις για διάφορες λειτουργίες που είχαν προταθεί από το ΕΜΠ 108 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 16 ΜΕΤΑΦΟΡΕΣ ΚΑΙ ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΑ 112 16.1. Βασικές αρχές στην έρευνα του ΕΜΠ 112 16.2. Επιλογές στην έρευνα ΕΜΠ 112 16.3. Τα σηµερινά δεδοµένα του συγκοινωνιακού σχεδιασµού 114 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 17 ΕΝΤΑΞΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΩΝ ΑΝΑΠΤΥΞΕΩΝ ΣΤΗΝ ΕΥΡΥΤΕΡΗ ΠΕΡΙΟΧΗ 119 17.1. Απορρόφηση των αναπτύξεων στην αγορά ακινήτων 119 4

17.2. Συνέπειες και προοπτικές ένταξης των αναπτύξεων στην ευρύτερη περιοχή 122 17.3. Η στρατηγική θέση του Πάρκου Ελληνικού 123 17.4. Επιχειρηµατικό Κέντρο και τεχνολογικός εξοπλισµός 124 17.5. Γραφειακοί χώροι 125 17.6. Κατοικία 127 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 18 ΕΚΘΕΣΙΑΚΟ ΚΕΝΤΡΟ, ΙΕΘΝΗΣ ΕΚΘΕΣΗ (ΕΧΡΟ) ΚΑΙ ΚΕΝΤΡΟ ΜΟΥΣΙΚΗΣ - ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ 130 18.1. Εκθεσιακό κέντρο και οργάνωση διεθνούς έκθεσης (ΕΧΡΟ) 130 18.2. Κέντρο µουσικής και αίθουσα συναυλιών 135 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 19 ΠΑΡΑΛΙΑΚΟ ΜΕΤΩΠΟ 138 SUMMARY IN ENGLISH 140 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2 ΠΟΣΟΤΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ ΚΤΙΡΙΑΚΟΥ ΑΠΟΘΕΜΑΤΟΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΚΘΕΣΕΩΝ ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΩΝ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΕΜΠ 146 150 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 3 ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΕΣ ΟΜΑ ΕΣ ΕΜΠ 162 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 4 ΧΑΡΤΕΣ 1 6 166 5

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Ανάθεση ερευνητικού προγράµµατος Το ερευνητικό πρόγραµµα µε τίτλο «Ολοκλήρωση και επικαιροποίηση του ερευνητικού προγράµµατος Ανάπτυξη του χώρου του Αεροδροµίου του Ελληνικού» 1 ανατέθηκε στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο (ΕΜΠ), και ειδικότερα στο Εργαστήριο Χωροταξίας και Οικιστικής Ανάπτυξης του Τοµέα Πολεοδοµίας και Χωροταξίας της Σχολής Αρχιτεκτόνων, µε την από 12.1.2007 σύµβαση µεταξύ του Οργανισµού Ρυθµιστικού Σχεδίου και Προστασίας Περιβάλλοντος της Αθήνας (Ο.Α.) 2 και του ΕΜΠ. Σύµφωνα µε την σύµβαση, την οποία έχουν υπογράψει από πλευράς Ο.Α. η Πρόεδρος κ. Αικ. Συκιανάκη και από πλευράς ΕΜΠ ο Αντιπρύτανης κ. Ιω. Πολύζος, οι ερευνητικές εργασίες διαιρούνται σε δύο φάσεις και ακολουθούν τους στόχους που αναλύονται στην σύµβαση και στο παράρτηµα της. Την επίβλεψη και παρακολούθηση του προγράµµατος έχει αναλάβει επιτροπή αποτελούµενη από στελέχη του Ο.Α. Επιστηµονική Υπεύθυνη του προγράµµατος είναι η κ. Σοφία Αυγερινού Κολώνια, Καθηγήτρια ΕΜΠ. Συντονιστής και βασικός ερευνητής είναι ο τ. Καθηγητής ΕΜΠ κ. Λουδοβίκος Βασενχόβεν. Η παρούσα έκθεση α φάσης υποβλήθηκε στον Οργανισµό Αθήνας την 6 η Μαρτίου 2007. Μετά από παρατηρήσεις που διατυπώθηκαν από τον Ο.Α. την 14 η Μαίου 2007 έγιναν διορθώσεις, που έχουν ενσωµατωθεί στο παρόν αναθεωρηµένο κείµενο. Ιστορικό του σχεδιασµού του χώρου του αεροδροµίου Ελληνικού Το αρχικό ερευνητικό πρόγραµµα 3, του οποίου γίνεται η επικαιροποίηση στην παρούσα έκθεση είχε ανατεθεί στο ΕΜΠ το 1995, µε την από 4.9.1995 σύµβαση µεταξύ Ο.Α. και ΕΜΠ. Την σύµβαση εκείνη είχαν υπογράψει από πλευράς Ο.Α. ο Πρόεδρος της Εκτελεστικής Επιτροπής κ.κ.ντηνιακός και από πλευράς ΕΜΠ ο Πρύτανης κ.ν.μαρκάτος. Το ερευνητικό πρόγραµµα του 1995 χωριζόταν σε 3 φάσεις. Την επίβλεψη και παρακολούθηση του προγράµµατος εκείνου είχε αναλάβει επιτροπή αποτελούµενη από στελέχη τόσο του Ο.Α., όσο και της Υπηρεσίας Πολιτικής Αεροπορίας. Η τελική έκθεση της α φάσης παραδόθηκε στον Ο.Α. τον Μάρτιο 1996 4. Μια περίληψη της έκθεσης α φάσης διαβιβάσθηκε στους ενδιαφερόµενους φορείς και ακολούθησαν συζητήσεις στις οποίες έλαβαν µέρος ο Υπουργός ΠΕΧΩ Ε και εκπρόσωποι της τοπικής αυτοδιοίκησης και ειδικές συνεδριάσεις των οργάνων των Νοµαρχιακών Αυτοδιοικήσεων και των ΟΤΑ, που οδήγησαν στην διατύπωση παρατηρήσεων και απόψεων. Από την λήξη της α φάσης µέχρι την έναρξη της β φάσης µεσολάβησε ένα 1 Η ερευνητική οµάδα του παρόντος προγράµµατος αναφέρεται στο παράρτηµα 3. 2 Ο Οργανισµός Ρυθµιστικού Σχεδίου και Προστασίας Περιβάλλοντος της Αθήνας αναφέρεται στην συνέχεια ως Οργανισµός της Αθήνας ή ως Ο.Α. 3 Τα περιεχόµενα των εκθέσεων α και β φάσεων του ερευνητικού προγράµµατος του ΕΜΠ του 1995 παρατίθενται στο παράρτηµα 2, ενώ στο παράρτηµα 3 αναφέρονται οι συνθέσεις των αντίστοιχων ερευνητικών οµάδων του ΕΜΠ. 4 Οργανισµός Ρυθµιστικού Σχεδίου και Προστασίας του Περιβάλλοντος της Αθήνας, Ανάπτυξη του Χώρου του Αεροδροµίου του Ελληνικού, Εκθεση α φάσης ερευνητικού προγράµµατος, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Μάρτιος 1996 (273 σελίδες). 6

διάστηµα 18 µηνών περίπου και αυτό έδωσε την δυνατότητα να συγκεντρωθεί ένας µεγάλος όγκος απόψεων, που παρουσιάσθηκαν στην έκθεση της β φάσης. Με βάση το υλικό αυτό, δόθηκαν από τον Ο.Α. οι αναγκαίες κατευθύνσεις για την β φάση του έργου. Η έκθεση της β φάσης παραδόθηκε στον Ο.Α. τον Φεβρουάριο 1999 και περιλάµβανε εναλλακτικά σενάρια ανάπτυξης του χώρου τους αεροδροµίου. Τον Αύγουστο του ιδίου έτους υποβλήθηκε και συµπληρωµατική έκθεση, έτσι ώστε η έκθεση β φάσης επανυποβλήθηκε στην τελική της µορφή τον Σεπτέµβριο 1999 5. Η ερευνητική οµάδα ανέµενε πλέον οδηγίες για την γ φάση του προγράµµατος, κατά την οποία θα γινόταν επεξεργασία της τελικής πρότασης. Ενδιαµέσως όµως ανέκυψε το θέµα κατασκευής στον χώρο του αεροδροµίου ορισµένων από τις Ολυµπιακές εγκαταστάσεις για τους Ολυµπιακούς Αγώνες 2004. Σύµφωνα µε τις κυβερνητικές αποφάσεις έπρεπε πλέον να προσαρµοσθεί ο σχεδιασµός του χώρου στην νέες συνθήκες. Το καλοκαίρι του 2000, ένα χρόνο περίπου µετά την ολοκλήρωση της β' φάσης, έγινε µια νέα ανάθεση από τον Ο.Α. στο ΕΜΠ ενός σχετικού, συµπληρωµατικού ερευνητικού προγράµµατος µε τίτλο " ιερεύνηση υνατοτήτων Ανάπλασης και Ανάπτυξης Ολυµπιακών Εγκαταστάσεων στο υτικό Τµήµα του Αεροδροµίου Ελληνικού και στην Παράκτια Εκταση Αγίου Κοσµά και Ανάπλασης της Παραλιακής Ζώνης µέχρι τον Φλοίσβο Παλαιού Φαλήρου", που ολοκληρώθηκε τον Φεβρουάριο 2001 6. Κύριος στόχος ήταν να διερευνηθεί η ένταξη των Ολυµπιακών εγκαταστάσεων στον χώρο του αεροδροµίου, µε δεδοµένες πλέον τις κυβερνητικές αποφάσεις. Το πρόγραµµα αυτό δεν αποτελούσε φυσικά την γ φάση του αρχικού προγράµµατος. Κατά την πορεία του προγράµµατος έγιναν συνεργασίες της ερευνητικής οµάδας µε διάφορους φορείς και υπηρεσίες, πλην του Ο.Α. («Αθήνα 2004», ΕΥ Ε / ΥΠΕΧΩ Ε, ΥΠΑ και ΓΕΑ). Στην συνέχεια, έγινε παρουσίαση από τον επιστηµονικό υπεύθυνο των µέχρι τότε συµπερασµάτων και των δύο προγραµµάτων στον Πρωθυπουργό 7 και σε συσκέψεις της αρµόδιας ιυπουργικής Επιτροπής υπό τον Πρωθυπουργό 8 (Νοέµβριος 2000, Ιανουάριος 2001 και Μάρτιος 2001). Μετά τις συσκέψεις αυτές ανακοινώθηκε η κυβερνητική απόφαση δηµιουργίας του Πάρκου Ελληνικού. Μετά την παράδοση του συµπληρωµατικού προγράµµατος τα συµπεράσµατα παρουσιάσθηκαν σε ηµερίδα του Τεχνικού Επιµελητηρίου της Ελλάδας (Απρίλιος 2001) και σε ηµερίδα των δήµων (Νοέµβριος 2001). Τον Σεπτέµβριο 2001, και αφού πλέον είχε αρχίσει η λειτουργία του νέου αεροδροµίου στα Σπάτα (Μάρτιος 2001), παραδόθηκε στον Ο.Α. εκτενής σύνοψη της έκθεσης της β φάσης του κύριου προγράµµατος, εµπλουτισµένη µε στοιχεία και συµπεράσµατα του 5 Οργανισµός Ρυθµιστικού Σχεδίου και Προστασίας του Περιβάλλοντος της Αθήνας, Ανάπτυξη Χώρου Αεροδροµίου Ελληνικού, Εκθεση β φάσης ερευνητικού προγράµµατος, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Σεπτέµβριος 1999 (356 σελίδες). 6 Βλ. Οργανισµός Ρυθµιστικού Σχεδίου και Προστασίας του Περιβάλλοντος της Αθήνας, ιερεύνηση υνατοτήτων Ανάπλασης και Ανάπτυξης Ολυµπιακών Εγκαταστάσεων στο υτικό Τµήµα του Αεροδροµίου Ελληνικού και στην Παράκτια Εκταση Αγίου Κοσµά και Ανάπλασης της Παραλιακής Ζώνης µέχρι τον Φλοίσβο Παλαιού Φαλήρου, Τελική έκθεση ερευνητικού προγράµµατος, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Φεβρουάριος 2001. Τα περιεχόµενα της τελικής έκθεσης του συµπληρωµατικού ερευνητικού αυτού προγράµµατος παρατίθενται στο παράρτηµα 2, ενώ στο παράρτηµα 3 αναφέρεται η σύνθεση της ερευνητικής οµάδας του ΕΜΠ. 7 Βλ. Ελευθεροτυπία, 21.11.2000 και 14.12.2000, Το Βήµα 21.11.2000, και Τα Νέα, 14.12.2000 8 Βλ. Καθηµερινή, 2.2.2001 και 8.3.2001, Τα Νέα, 1.2.2001 και 8.3.2001, Ελευθεροτυπία, 1.2.2001, Ελεύθερος Τύπος, 1.2.2001, και Το Βήµα, 1.2.2001 και 22.3.2001. 7

συµπληρωµατικού προγράµµατος και ενηµερωµένη ως προς τις σχετικές αποφάσεις, που είχαν στο µεταξύ ληφθεί από την Κυβέρνηση και τις αρµόδιες υπηρεσίες. Ο σκοπός ήταν να διανεµηθεί σε όλους τους εµπλεκόµενους φορείς προκειµένου να διατυπωθούν απόψεις, στο πλαίσιο της συµµετοχικής διαδικασίας, η οποία όµως δεν πραγµατοποιήθηκε τελικώς. Ανεξάρτητα προς την πορεία των αποφάσεων της διοίκησης, εξετάσθηκε µετά από αίτηµα του Υπουργείου Παιδείας η περίπτωση εγκατάστασης στον χώρο του Ελληνικού του νέου κτιρίου της Εθνικής Βιβλιοθήκης. Τελικώς, οι αναµενόµενες οδηγίες του Ο.Α. για την εκπόνηση της γ φάσης του αρχικού ερευνητικού προγράµµατος δεν δόθηκαν ποτέ και το πρόγραµµα θεωρήθηκε λήξαν. Εντούτοις, τον Απρίλιο 2003, περίπου 2 χρόνια µετά την αρχική απόφαση, επανεπιβεβαιώθηκε, από τον ίδιο τον Πρωθυπουργό, η κυβερνητική απόφαση για την δηµιουργία του πάρκου 9. Λίγους µήνες αργότερα, τον εκέµβριο 2003 το ΥΠΕΧΩ Ε και ο Ο.Α. αποφάσισαν την προκήρυξη διεθνούς αρχιτεκτονικού διαγωνισµού ιδεών για την ανάπτυξη και τον σχεδιασµό του χώρου του πρώην αεροδροµίου. Στον διαγωνισµό υποβλήθηκαν 159 προτάσεις. Στους διαγωνιζόµενους διανεµήθηκε υλικό από το ερευνητικό πρόγραµµα του ΕΜΠ. Η 7-µελής διεθνής κριτική επιτροπή 10, υπό την προεδρία του Peter Rowe, Καθηγητού του Πανεπιστηµίου Harvard, συνεδρίασε και απένειµε την 3.4.2004 το πρώτο βραβείο στην πρόταση οµάδας συνεργαζόµενων γραφείων από το Παρίσι και την Νέα Υόρκη 11. Τα αποτελέσµατα του διαγωνισµού ανακοινώθηκαν από τον Υπουργό ΠΕΧΩ Ε την 7.4.04 12. Αργότερα, τον Ιούνιο 2006, αποφασίσθηκε από τον Υπουργό ΠΕΧΩ Ε 13 η ανάθεση οριστικής εξειδικευµένης µελέτης και προγράµµατος ανάπτυξης στην οµάδα που έλαβε το πρώτο βραβείο στον διεθνή διαγωνισµό. Οι Γάλλοι ανάδοχοι της µελέτης ήταν οι Serrero and Fernandez Architects (David Serrero Elena Fernandez) και Office of Landscape Morphology (Philippe Coignet, Landscape Architect), µε τους συνεργάτες τους. Τα τελικά σχέδια και κείµενα της µελέτης των αναδόχων υποβλήθηκαν στον Οργανισµό Αθήνας 14 και παρουσιάσθηκαν στην διοίκηση και στα στελέχη του την 12.2.07, αν και ακολούθησαν και νέες διορθώσεις 15. 9 Ανακοίνωση του Γραφείου Πρωθυπουργού, 3.4.2003. Βλ. και Καθηµερινή, 4.4.2003. 10 Στην επιτροπή µετείχε και ο επιστηµονικός υπεύθυνος του ερευνητικού προγράµµατος του ΕΜΠ Καθηγητής Λ. Βασενχόβεν. 11 DZO Architecture (Elena Fernandez David Serero / New York, Arnaud Descombes Antoine Regnault / Paris, Philippe Coignet (Landscape Architect), Ryosuke Shimoda και Erwin Redl (Artist). 12 Βλ. Το Βήµα, 8.4.2004. Βλ. επίσης Ενηµερωτικό ελτίο ΤΕΕ, Τεύχος 2294 / 10.5.2004, όπου περιέχονται εκτενής αναφορά στις βραβευθείσες µελέτες και απόψεις που εκφράσθηκαν για την ανάπτυξη του χώρου από φορείς και ειδικούς επιστήµονες σε ηµερίδα του ΤΕΕ. 13 Βλ. συνέντευξη τύπου του Υπουργού ΠΕΧΩ Ε της 8.6.2006 (Ανακοίνωση Γραφείου Τύπου και ηµοσίων Σχέσεων ΥΠΕΧΩ Ε). 14 Βλ. Οργανισµός της Αθήνας, Επικαιροποίηση και εξειδίκευση της µελέτης γενικής διάταξης και πρόγραµµα ανάπτυξης της συνολικής έκτασης του πρώην αεροδροµίου του Ελληνικού, 3 η φάση, Τελική έκθεση, Ανάδοχοι: David Serero, Elena Fernandez, Philippe Coignet / OLM, Ιανουάριος 2007. 15 Οι Γάλλοι ανάδοχοι συνεργάσθηκαν µε ελληνικά γραφεία συµβούλων για θέµατα συγκοινωνιακού σχεδιασµού, νερών άρδευσης, αποχέτευσης οµβρίων, αντιπληµµυρικής προστασίας και ανασύστασης ρεµάτων. Τα γραφεία αυτά ήταν ανάδοχοι χωριστών µελετών του Οργανισµού Αθήνας. Βλ. (α) Οργανισµός Αθήνας, Επικαιροποιηµένη και κατά τοµείς εξειδικευµένη µελέτη γενικής διάταξης και πρόγραµµα ανάπτυξης της συνολικής έκτασης του χώρου του πρώην αεροδροµίου Ελληνικού Μελέτη Συγκοινωνιακού Σχεδιασµού Τεχνική Έκθεση, Α φάση, Κ. Ζέκκος, Πολιτικός Μηχανικός 8

Προδιαγραφές του παρόντος ερευνητικού προγράµµατος Σύµφωνα µε την σύµβαση του παρόντος ερευνητικού προγράµµατος, στόχος του προγράµµατος είναι «η ενίσχυση του Οργανισµού Αθήνας, ώστε να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις του «άρθρου ένατου» του Ν.2338 ( ΦΕΚ 202 Α /95). Αυτό θα επιτευχθεί µε την ολοκλήρωση και επικαιροποίηση του ερευνητικού προγράµµατος Ανάπτυξη του χώρου του Αεροδροµίου του Ελληνικού». Αντικείµενο είναι: 1. «Η επικαιροποίηση του ανατεθέντος, κατά το 1995 στο ΕΜΠ, προγράµµατος µε τίτλο Ανάπτυξη του χώρου του Αεροδροµίου του Ελληνικού σύµφωνα µε τα απαιτούµενα από το Ν.2338/95 για την χωροταξική, περιβαλλοντική και οικιστική ένταξη σε ό,τι αφορά στα νεότερα δεδοµένα σε µητροπολιτικό επίπεδο (µεγάλα έργα, νέες µητροπολιτικές χωροθετήσεις µέσω µεταολυµπιακής χρήσης ολυµπιακών εγκαταστάσεων, οικιστική δυναµική κ.λ.π.) αλλά και σύµφωνα µε το σενάριο ανάπτυξης που έχει επιλεγεί να προχωρήσει, µετά τον ιεθνή ιαγωνισµό, ώστε να καταστεί δυνατή η θεσµοθέτηση της ολοκληρωµένης πλέον µελέτης. 2. Η εξέταση θεµάτων του Φορέα ιαχείρισης ώστε αν χρειαστεί να γίνει θεσµική ρύθµιση και ο καθορισµός και προγραµµατισµός των περαιτέρω ειδικών µελετών και ενεργειών που θα απαιτηθούν για την ολοκλήρωση του έργου». Η ανωτέρω παράγραφος (1) αποτελεί αντικείµενο της α φάσης του παρόντος προγράµµατος, ενώ η παράγραφος (2) αναφέρεται στην β φάση. Πάντοτε σύµφωνα µε την σύµβαση, στο υλικό που θα παραδοθεί περιλαµβάνονται «χάρτες σε κατάλληλες κλίµακες ώστε να εµφαίνεται η ένταξη του Πάρκου Ελληνικού στο Λεκανοπέδιο Αθήνας και στην περιοχή των γειτονικών δήµων, διαγράµµατα και πίνακες, κείµενο, και περίληψη στα Αγγλικά. Τα παραδοτέα θα είναι σε έντυπη µορφή ( 5 αντίγραφα ) και σε ηλεκτρονική µορφή». Σε ό,τι αφορά την α φάση, το αντικείµενο εξειδικεύεται στο παράρτηµα της σύµβασης ως εξής: «Η επικαιροποίηση του ανατεθέντος, κατά το 1995 στο ΕΜΠ, προγράµµατος µε τίτλο Ανάπτυξη του χώρου του Αεροδροµίου του Ελληνικού σύµφωνα µε τα απαιτούµενα από το Ν.2338/95 για την χωροταξική, περιβαλλοντική και οικιστική ένταξη του Πάρκου Ελληνικού, λαµβάνοντας υπόψη τα νεότερα δεδοµένα σε µητροπολιτικό επίπεδο όπως: Τα µεγάλα έργα συγκοινωνιακής υποδοµής 1) Η προβλεπόµενη διέλευση στο βόρειο όριό του, προς τον Αλιµο, του Οδικού Αξονα σύνδεσης της Λεωφ. Ποσειδώνος µε την περιφερειακή Λεωφόρο Υµηττού και τη Σήραγγα Υµηττού, 2) Η κατασκευή δύο σταθµών του Μετρό στο ανατολικό όριό του, και Συγκοινωνιολόγος, εκέµβριος 2006, (β) Οργανισµός Αθήνας, Επικαιροποίηση και εξειδίκευση της µελέτης γενικής διάταξης και πρόγραµµα ανάπτυξης της συνολικής έκτασης του πρώην αεροδροµίου του Ελληνικού Αποχέτευση Οµβρίων, Αντιπληµµυρική Προστασία και Ανασύσταση Ρεµάτων Τεχνική Έκθεση, Εξάρχου Νικολόπουλος Μπενσασσών / Σύµβουλοι Μηχανικοί ΕΠΕ, Ιανουάριος 2007, και (γ) Οργανισµός Αθήνας, Επικαιροποιηµένη και κατά τοµείς εξειδικευµένη µελέτη γενικής διάταξης και πρόγραµµα ανάπτυξης της συνολικής έκτασης του χώρου του πρώην αεροδροµίου Ελληνικού Πηγές Νερού Άρδευσης Τεχνική Έκθεση, Ν. Κατσάκος Μαυροµιχάλης, Πολιτικός Μηχανικός Υδραυλικός, Ιανουάριος 2007. 9

3) Η διέλευση του τράµ στο βόρειο όριο του χώρου και η ανταπόκρισή του µε το Μετρό Η µεταολυµπιακή χρήση των Ολυµπιακών εγκαταστάσεων όπως καθορίστηκε από τον Ν.3342/2005 Η µετατροπή του χώρου της Ε.Τ.Α. (περί τον πρώην Ανατολικό Αεροσταθµό) από Συνεδριακό σε Εκθεσιακό κυρίως χώρο Η ενσωµάτωση του χώρου του Αγ. Κοσµά στο Μητροπολιτικό Πάρκο και η µεταφορά της πλειοψηφίας των αθλητικών εγκαταστάσεων στο εσωτερικό του Πάρκου. Η δηµιουργία Μουσείων Πολεµικής και Πολιτικής Αεροπορίας, Αρχαιολογικού Μουσείου, Κέντρου σχετικού µε την Μεσόγειο, Μουσείου Τέχνης Η χωροθέτηση Επιχειρηµατικού και ιοικητικού Κέντρου µητροπολιτικής σηµασίας παρά την Λ. Βουλιαγµένης. Τέλος πρέπει να ενσωµατωθούν οι βασικές επιλογές του σεναρίου ανάπτυξης που έχει επιλεγεί να προχωρήσει µετά τον ιεθνή ιαγωνισµό και της σχετικής µελέτης εξειδίκευσης του που ευρίσκεται σε εξέλιξη. Eπίσης θα διερευνηθούν τυχόν πληθυσµιακές επιπτώσεις στην ευρύτερη περιοχή (Νότιο Λεκανοπέδιο) από την ανάπτυξη του Μητροπολιτικού Πάρκου και την Πολεοδοµική Ανάπτυξη Ελληνικού. Εννοούνται οι προσθήκες στον πληθυσµό από περιοχές κατοικίας εντός του πάρκου και αυτές που θα προέλθουν από την δηµιουργία θέσεων απασχόλησης στο πάρκο, κυρίως στο Επιχειρηµατικό Κέντρο Ελληνικού. Οι µέχρι σήµερα παραδοµένες Α και Β φάσεις του ερευνητικού προγράµµατος 16 µε την επικαιροποίηση τους πρέπει να αποτελέσουν ένα συνοπτικό τεύχος που θα δηµοσιοποιηθεί και θα καλύψει την απαιτούµενη από τον Νόµο χωροταξική, περιβαλλοντική και οικιστική ένταξη της παρέµβασης ώστε να καταστεί δυνατή η ολοκληρωµένη θεσµοθέτηση» 17. Ευχαριστίες Η ερευνητική οµάδα του παρόντος ερευνητικού προγράµµατος, που αναφέρεται στο παράρτηµα 3, επιθυµεί να ευχαριστήσει την διοίκηση και τα στελέχη του Οργανισµού της Αθήνας για την συνεργασία που είχαν σε όλο το διάστηµα επεξεργασίας της παρούσας έκθεσης. Ειδικότερα ευχαριστεί την κ. Αικ. Συκιανάκη, Πρόεδρο του Οργανισµού Αθήνας, την κ. Ελ. Ηλιοπούλου, Υπεύθυνη του Τοµέα Ρυθµιστικού Σχεδίου Αθήνας και συντονίστρια του προγράµµατος του Μητροπολιτικού Πάρκου Ελληνικού, τον κ. Σ. Μέντο και την κ. Σ. Νασοπούλου. Σοφία Αυγερινού - Κολώνια, Καθηγήτρια Ε.Μ.Πολυτεχνείου, Επιστηµονική Υπεύθυνη του Ερευνητικού Προγράµµατος Μάρτιος 2007 16 Εννοείται το αρχικό ερευνητικό πρόγραµµα του 1995. 17 Στην παρούσα έκθεση έχουν ενταχθεί και αποσπάσµατα από τις εκθέσεις α και β φάσεων του ερευνητικού προγράµµατος του ΕΜΠ του 1995. 10

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΣΤΟΧΟΙ 1.1. οµή της έκθεσης Αντικείµενο του παρόντος ερευνητικού προγράµµατος, µε το οποίο επικαιροποιείται παλιότερο ερευνητικό πρόγραµµα του Ε.Μ.Πολυτεχνείου της περιόδου 1995 2001, είναι η διερεύνηση και σχεδιασµός της µελλοντικής ανάπτυξης του χώρου του αεροδροµίου του Ελληνικού, το οποίο έπαψε πλέον να λειτουργεί, µετά την θέση σε λειτουργία του αεροδροµίου "Ελευθέριος Βενιζέλος" στα Σπάτα. Στην έκθεση αυτή επιδιώκεται µια ενιαία παρουσίαση της εργασίας που έγινε στα σχετικά ερευνητικά προγράµµατα που εκπόνησε το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, επικαιροποιηµένης όµως µε τα σηµερινά δεδοµένα, και των προτάσεων που έχουν υποβάλλει οι Γάλλοι αρχιτέκτονες, στους οποίους ανατέθηκε µια τελική µελέτη από τον Οργανισµό της Αθήνας (Ο.Α.), µε βάση τις επιλογές του ΥΠΕΧΩ Ε, αφού είχαν προηγουµένως βραβευθεί µε το πρώτο βραβείο σε σχετικό διεθνή αρχιτεκτονικό διαγωνισµό ιδεών, που προκήρυξε ο Ο.Α. εν είναι βέβαια στις προθέσεις µας να παρουσιάσουµε αυτή την µελέτη, πράγµα που γίνεται σε χωριστή έκθεση των αρχιτεκτόνων D. Serero, E. Fernandez και Ph. Coignet, που υποβλήθηκε στον Ο.Α. Ενσωµατώσαµε όµως στην έκθεση µας τις βασικές της επιλογές. Η παρούσα έκθεση αρχίζει µε ένα κεφάλαιο στο οποίο παρουσιάζονται οι στόχοι που είχαν δοθεί στις προδιαγραφές της αρχικής έρευνας του ΕΜΠ και, αργότερα, στις προδιαγραφές του διεθνούς διαγωνισµού. Στο κεφάλαιο 2 περιγράφονται τα χαρακτηριστικά της ευρύτερης περιοχής του πρώην αεροδροµίου, µε στοιχεία από την έρευνα του ΕΜΠ, και η σηµασία του χώρου και του µελλοντικού Πάρκου Ελληνικού για την ευρύτερη περιοχή και την Αθήνα. Στο κεφάλαιο 3 έχουν καταγραφεί τα συµπεράσµατα από έρευνα της σχετικής ξένης εµπειρίας. Στο κεφάλαιο 4, πάλι µε βάση την έρευνα του ΕΜΠ, αναφερόµαστε στα χαρακτηριστικά του ίδιου του χώρου του πρώην αεροδροµίου και στις µνήµες που αντιπροσωπεύει. Τα δύο επόµενα κεφάλαια αναφέρονται στην προσέγγιση του θέµατος που ακολούθησαν οι ερευνητές του ΕΜΠ. Το κεφάλαιο 5 είναι αφιερωµένο στις αρχές σχεδιασµού που υιοθετήθηκαν και της επίδρασης που είχε σ αυτές η απόφαση να χωροθετηθεί εκεί ένας Ολυµπιακός πόλος, για τις ανάγκες των Ολυµπιακών Αγώνων του 2004. Στο κεφάλαιο 6 παρουσιάζονται η µεθοδολογία και τα διαδοχικά βήµατα της διαδικασίας σχεδιασµού. Στο κεφάλαιο 7 αναλύονται οι δυνατές χρήσεις γης που εξετάσθηκαν ως «υποψήφιες» για να χωροθετηθούν στο Πάρκο Ελληνικού. Ειδικότερα, στο κεφάλαιο 8, αναλύεται η κυρίαρχη χρήση, και λόγος ύπαρξης, του µελλοντικού πάρκου, δηλ. το πάρκο πρασίνου. Εξετάζεται τόσο ο χαρακτήρας του, όσο και η σηµασία του για την Αθήνα. Στο κεφάλαιο 9, η διερεύνηση των χρήσεων γης προωθείται µε στόχο την συγκρότηση εναλλακτικών «δεσµών χρήσεων», που αποτελούν την βάση για την διατύπωση προκαταρκτικών σεναρίων ανάπτυξης, που παρουσιάζονται στο κεφάλαιο 10 µαζί µε τα κριτήρια που χρησιµοποιήθηκαν από την ερευνητική οµάδα του ΕΜΠ για τον σχεδιασµό των σεναρίων. Οι αποφάσεις για την χωροθέτηση Ολυµπιακών εγκαταστάσεων επηρέασαν τα εναλλακτικά σενάρια, θέµα που εξετάζεται στο κεφάλαιο 11. Προέκυψε έτσι η ανάγκη 11

προσαρµογής των σεναρίων και η διατύπωση ενιαίων επιλογών, κατ αρχάς για την προ-ολυµπιακή περίοδο. Οι προτάσεις του ΕΜΠ υποβλήθηκαν από την ερευνητική του οµάδα σε µια οικονοµική αξιολόγηση (κεφάλαιο 12), µε βάση τα τότε δεδοµένα, από την οποία προέκυψε ένα θετικό «τεστ» εφικτότητας. Παρεµβάλλεται ένα σύντοµο κεφάλαιο (αριθ. 13) που αφορά σε θεσµικά θέµατα, που θα εξετασθούν περαιτέρω στην β φάση του παρόντος ερευνητικού προγράµµατος. Κατόπιν ακολουθεί το κεφάλαιο 14 όπου περιλαµβάνεται η αξιολόγηση των εναλλακτικών σεναρίων από πολεοδοµική σκοπιά και σχολιάζονται τα σενάρια. Ο στόχος, στην έρευνα του ΕΜΠ, ήταν να προετοιµασθεί το έδαφος για την επιλογή του «επικρατέστερου σεναρίου», που επρόκειτο να µελετηθεί στην τρίτη φάση του ερευνητικού προγράµµατος, αφού θα είχαν προηγηθεί συµµετοχικές διαδικασίες και θα είχαν δοθεί νέες κατευθύνσεις από τον Ο.Α. Τελικά κάτι τέτοιο δεν συνέβη και η τρίτη φάση µαταιώθηκε. Το κεφάλαιιο 15 αφορά στην ουσία αυτό που στην πράξη είναι σήµερα το επικρατέστερο σενάριο. Ξεκινά µε τις προτάσεις του ΕΜΠ για την οργάνωση του χώρου του πρώην αεροδροµίου στην µετα-ολυµπιακή φάση και συνεχίζεται µε παρουσίαση των αποφάσεων που ισχύουν σήµερα και των βασικών χαρακτηριστικών της πρότασης των Γάλλων αρχιτεκτόνων. Εδώ παρουσιάζονται επίσης οι αποφασισµένες µελλοντικές χρήσεις και οι εξελίξεις που αφορούν προτάσεις που είχε κάνει η ερευνητική οµάδα του ΕΜΠ. Οι εξελίξεις αυτές συνεπάγονται είτε µη αποδοχή των προτάσεων ή διαφορετικές χωροθετήσεις. Στο κεφάλαιο 16, που αναφέρεται ειδικά στα θέµατα συγκοινωνιακού σχεδιασµού, µεταφορών και κυκλοφορίας, γίνεται αναδροµή στις προτάσεις του ΕΜΠ και παρουσιάζεται τα κύρια χαρακτηριστικά του ισχύοντος σήµερα συγκοινωνιακού σχεδιασµού. Η ένταξη των επιχειρηµατικών δραστηριοτήτων που προβλέπονται στον χώρο τους πρώην αεροδροµίου, µε βάση τον ισχύοντα σήµερα σχεδιασµό, κυρίως του Επιχειρηµατικού Κέντρου Ελληνικού και των περιοχών κατοικίας, στην αγορά ακινήτων της Αθήνας είναι το αντικείµενο του κεφαλαίου 17. Το θέµα είναι καίριας σηµασίας διότι η επιχειρηµατική ανάπτυξη ζωνών του χώρου θα αποτελέσει την πηγή χρηµατοδότησης του έργου. Στο κεφάλαιο 18 διατυπώνουµε δύο πρόσθετες προτάσεις για το Πάρκο Ελληνικού, για την οργάνωση διεθνούς έκθεσης (ΕΧΡΟ) και την δηµιουργία Κέντρου Μουσικής, που υπήρχαν και στις παλιότερες ερευνητικές εργασίες του ΕΜΠ. Τέλος, σε ένα σύντοµο κεφάλαιο (αριθ. 19) θεωρήσαµε σκόπιµο να θυµίσουµε ορισµένες από τις προτάσεις για το παραλιακό µέτωπο, που είχαν διατυπωθεί σε ένα συµπληρωµατικό ερευνητικό πρόγραµµα του ΕΜΠ. ιάχυτες σε όλο το κείµενο υπάρχουν παρατηρήσεις και νέα δεδοµένα που εξασφαλίζουν την επικαιροποίηση του και παρέχουν πληροφορίες για την ισχύουσα σήµερα κατάσταση και τις αποφάσεις που έχουν ληφθεί κατά την τελευταία τριετία. Στο παράρτηµα 1 παραθέτουµε τα βασικά χαρακτηριστικά του κτιριακού αποθέµατος του αεροδροµίου, όπως τουλάχιστον ήταν κατά την εκπόνηση της έρευνας του ΕΜΠ. Τα πλήρη περιεχόµενα των εκθέσεων των ερευνητικών προγραµµάτων του ΕΜΠ και οι αντίστοιχες ερευνητικές οµάδες αναφέρονται στα παραρτήµατα 2 και 3. Τέλος, στο παράρτηµα 4 εντάχθηκαν ορισµένοι βασικοί χάρτες, που συνοδεύουν το κείµενο. 12

1.2. Στόχοι Οργανισµός Ρυθµιστικού Σχεδίου και Προστασίας Περιβάλλοντος της Αθήνας / Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Το πρώην αεροδρόµιο Ελληνικού βρίσκεται στον οµώνυµο δήµο (µεταξύ των δήµων Αλίµου προς Β. και Γλυφάδας προς Ν.), σε απόσταση περίπου 14 χλµ. από το κέντρο της Αθήνας. Κατά µήκος του δυτικού ορίου του (προς την πλευρά της παραλίας Αγίου Κοσµά) οροθετείται από την παραλιακή Λεωφόρο Ποσειδώνος και την περιοχή κατοικίας του Κάτω Ελληνικού. Στο ανατολικό όριο βρίσκεται η Λεωφόρος Βουλιαγµένης. Θέση του πρώην αεροδροµίου σε σχέση µε το κέντρο της Αθήνας Για τις ανάγκες της αρχικής έρευνας του ΕΜΠ του 1995, θεωρήθηκε, ότι η κυβερνητική πολιτική για το θέµα της µελλοντικής ανάπτυξης του χώρου του αεροδροµίου Ελληνικού εκφράσθηκε µε τρεις τρόπους: Με την νοµοθετική ρύθµιση που ενσωµατώθηκε στον Ν. 2338/95 (ΦΕΚ 202Α /14.9.1995), µε τον οποίο κυρώθηκε η σύµβαση ανάπτυξης του νέου ιεθνούς Αεροδροµίου της Αθήνας στα Σπάτα, µεταξύ του Ελληνικού ηµοσίου και κοινοπραξίας εταιρειών, µε επικεφαλής την Γερµανική εταιρεία Hochtief. Τα 13

σηµεία αυτού του νόµου που επηρεάζουν το Ελληνικό αναφέρονται παρακάτω στην ενότητα για τα θεσµικά θέµατα (κεφ. 13). Με βάση την αρµοδιότητα που δόθηκε από τον νόµο στον Οργανισµό της Αθήνας, ο τελευταίος ανέθεσε την σχετική έρευνα στο ΕΜΠ. Με δηµόσιες δηλώσεις του τότε Υπουργού ΠΕΧΩ Ε, όπως και µε θέσεις που διατύπωσε στην Βουλή των Ελλήνων κατά την συζήτηση του ανωτέρω νόµου, και Με τις προδιαγραφές της έρευνας του 1995, όπως αυτές εγκρίθηκαν από την Εκτελεστική Επιτροπή του Οργανισµού της Αθήνας. Ο θέσεις του τότε Υπουργού ΠΕΧΩ Ε εκφράστηκαν σε δηµόσιες δηλώσεις προς τα µέσα µαζικής ενηµέρωσης. Όπως γνωστοποιήθηκε στην ερευνητική οµάδα του ΕΜΠ από τον Ο.Α., οι θέσεις αυτές αποτελούσαν την επίσηµη θέση του αρµοδίου υπουργείου και κατά συνέπεια επείχαν θέση κατευθύνσεων για την έρευνα, όπως είχαν διατυπωθεί στην συνέντευξη του τότε Υπουργού ΠΕΧΩ Ε 18. Τις παραθέτουµε αυτούσιες: «Ο σχεδιασµός για την περιοχή των Μεσογείων συναρτάται απόλυτα µε τον σχεδιασµό για την περιοχή του Ελληνικού. Το αεροδρόµιο Ελληνικού κλείνει οριστικά µετά την έναρξη λειτουργίας του αεροδροµίου Σπάτων και µετατρέπεται σε Μητροπολιτική Ζώνη Πρασίνου για την Αττική. ηλαδή απελευθερώνεται µια έκταση 5.000 στρεµµάτων, που µαζί µε την έκταση της πρώην αµερικανικής βάσης περίπου 1.800 στρεµµάτων αποτελεί ενιαίο χώρο και αποδίδεται στους πολίτες. Η ζώνη αυτή θα αναβαθµίσει τη ζωή των κατοίκων του Λεκανοπεδίου. Στα πλαίσια του ολοκληρωµένου και ενιαίου σχεδιασµού για τη δηµιουργία Μητροπολιτικής Ζώνης Πρασίνου µπορεί να προβλεφθεί, κάτω από αυστηρούς όρους και προϋποθέσεις και σε µικρή οπωσδήποτε κλίµακα, ήπια οικιστική ανάπτυξη για να συσσωρευτούν οι αναγκαίοι πόροι: 1. Για τη δηµιουργία της ζώνης πρασίνου και τις αναπλάσεις της ευρύτερης περιοχής σε συνδυασµό µε τη χωροταξική ανασυγκρότηση της παράκτιας ζώνης από τον Πειραιά ως το Σούνιο. 2. Για τη δηµιουργία σύγχρονων υποδοµών και δικτύων ποιότητας ζωής καθώς και για την παροχή αντισταθµιστικών οφελών στην ευρύτερη περιοχή των Μεσογείων µε αιχµή τα Σπάτα και 3. Για τις παρεµβάσεις και τα έργα αναπλάσεων, προκειµένου να δηµιουργηθούν οάσεις ζωής και πρασίνου στις υποβαθµισµένες περιοχές της Αττικής». Επισηµαίνουµε ότι υπάρχει διαφορά µεταξύ της έκτασης που αναφέρεται στην συνέντευξη (5.000 στρ.) και εκείνης που προέκυψε από υπολογισµούς της οµάδας του ΕΜΠ (5.300 στρ.) ή από εκείνους της Υπηρεσίας Πολιτικής Αεροπορίας. 18 Το Βήµα, 10.9.1995. 14

Θεωρούµε τέλος σκόπιµο να υπενθυµίσουµε ότι οι στόχοι του ερευνητικού προγράµµατος είχαν τότε διατυπωθεί µε σαφήνεια και στις προδιαγραφές που ενσωµατώθηκαν στην σύµβαση µεταξύ Ο.Α. και ΕΜΠ για την εκπόνηση της έρευνας. Παραθέτουµε τους κύριους στόχους στην επόµενη ενότητα (κεφ. 2). Αποτελούσαν και αυτοί, κατά την άποψή µας, έκφραση της κυβερνητικής πολιτικής για το θέµα. Αυτές ήταν οι θέσεις πάνω στις οποίες στηρίχθηκε το κύριο ερευνητικό πρόγραµµα, που ανατέθηκε στο ΕΜΠ το 1995 19. Με βάση αυτή την πολιτική για το Ελληνικό, ο Ο.Α., αναθέτοντας τότε το ερευνητικό πρόγραµµα στο ΕΜΠ, αποφάσισε ότι «το αντικείµενο της έρευνας, καθώς και ο κύριος στόχος του προγράµµατος, ορίζονται ως η δηµιουργία ενός Πρωτοποριακού Μητροπολιτικού Πάρκου, µεγάλης κλίµακας µε ποικιλότητα βλάστησης και οικολογική αυτονοµία», που θα λειτουργεί σαν πόλος πρασίνου και αναψυχής για όλον τον χώρο του Λεκανοπεδίου της Αθήνας, και η οργάνωση ενός πολυλειτουργικού πάρκου αναψυχής 20, που θα καλύπτει ανάγκες αναψυχής των κατοίκων του. Στις προδιαγραφές της έρευνας περιλαµβάνονταν ακόµη ως επί µέρους στόχοι οι ακόλουθοι: «Η δηµιουργία δυνατοτήτων αναψυχής, άθλησης και πολιτισµού, Η βελτίωση του κοινωνικού εξοπλισµού της περιοχής επιρροής, Η αξιοποίηση δυνατοτήτων επιχειρηµατικής εκµετάλλευσης για την εξεύρεση πόρων σταδιακής υλοποίησης του έργου, Ο καθορισµός ενεργειών για την ελάφρυνση του κοινωνικού κόστους της κατασκευής του νέου αεροδροµίου, Η δηµιουργία συστήµατος διαχείρισης και εφαρµογής του έργου σε συνεργασία µε την Τοπική Αυτοδιοίκηση, Η υπαγωγή του συνόλου των ενεργειών σε ενιαίο πλέγµα στόχων για την αποφυγή αποσπασµατικών ενεργειών µε περιορισµένο συνολικό αποτέλεσµα». Βασική κατεύθυνση, που δόθηκε τόσο στις σχετικές νοµοθετικές ρυθµίσεις και εξαγγελίες, όσο και στις προδιαγραφές της έρευνας, ήταν ότι έπρεπε να προβλεφθούν χώροι επιχειρηµατικών δραστηριοτήτων, ώστε να αυτοχρηµατοδοτηθεί το έργο και να υπάρξουν οφέλη για υποβαθµισµένες περιοχές της Αθήνας και για την µεταβίβαση ανταποδοτικών οφελών στην περιοχή του νέου αεροδροµίου Σπάτων. Με βάση αυτές τις κατευθύνσεις, που εµπλουτίστηκαν σταδιακά κατά την πορεία εκπόνησης του κύριου και του συµπληρωµατικού προγράµµατος, διατυπώθηκε σχηµατικά ο βασικός στόχος της δηµιουργίας του πάρκου του Ελληνικού ως εξής: 19 Τόσο οι προδιαγραφές της έρευνας του ΕΜΠ, και κυρίως οι διατάξεις του νόµου του 1995, όσο και οι προτάσεις του ΕΜΠ αργότερα, έγιναν αντικείµενο κριτικής σε διάφορα άρθρα στον ηµερήσιο τύπο ως προς το θέµα της έκτασης που προοριζόταν για επιχειρηµατική εκµετάλλευση (βλ. Καθηµερινή, 8.9.2001, 11.11.2001, 4.4.2003, 7.12.2003 και 17.12.2003, Ελευθεροτυπία, 4.4.2003, Ριζοσπάστης, 22.11.2003, και Αδέσµευτος Τύπος (Κ. Μήτση), 21.11.2000. Αντιπρόταση στις προτάσεις του ΕΜΠ, που υιοθέτησε η τότε Κυβέρνηση, κατέθεσαν οι δήµοι της περιοχής (βλ. Καθηµερινή, 26.5.2001 και 8.9.2001, και Ηµερήσια, 16.11.2001). 20 Χρησιµοποιούµε συχνά τον όρο «πάρκο Ελληνικού» για να περιγράψουµε το σύνολο του χώρου του Μητροπολιτικού Πάρκου Ελληνικού, περιλαµβανοµένου του πάρκου πρασίνου. 15

Βασικός στόχος: ηµιουργία µητροπολιτικού πάρκου πρασίνου, πολιτισµού και αναψυχής µε ήπια µορφή ανάπτυξης και φιλικό για τον επισκέπτη περιβάλλον Απόδοση έκτασης 4.000 στρεµµάτων προς χρήση για πάρκο πρασίνου και υπαίθριας αναψυχής µε επιλεκτικές διάσπαρτες πολιτιστικές χρήσεις κατά το δυνατό σε υφιστάµενα και διατηρούµενα κελύφη Οταν το ΥΠΕΧΩ Ε και ο Ο.Α. αποφάσισαν τον εκέµβριο 2003 να προκηρύξουν διεθνή αρχιτεκτονικό διαγωνισµό ιδεών 21 για τον σχεδιασµό του χώρου, διατύπωσαν στην προκήρυξη του διαγωνισµού τους στόχους που είχαν αποδεχθεί και εγκρίνει, όπως και τα χαρακτηριστικά του µελλοντικού Πάρκου Ελληνικού. Παραθέτουµε ένα απόσπασµα από την προκήρυξη του διεθνούς διαγωνισµού: «Σκοπός του διαγωνισµού είναι η επιλογή ενός λαµπρού σχεδίου για το Μητροπολιτικό Πάρκο και την πολεοδοµική ανάπτυξη του Ελληνικού. Ο σχεδιασµός πρέπει πρωτίστως να δώσει απαντήσεις σε ζητήµατα εικόνας και ταυτότητας κατάλληλης για ένα αστικό πάρκο εξαιρετικής κλίµακας στον 21 ο αιώνα, εµπλουτισµού της σύγχρονης αστικής ζωής και εµπειρίας, ολοκληρωµένου αστικού σχεδιασµού σε σχέση µε το ευρύτερο και άµεσο περιβάλλον, τόσο φυσικό όσο και ανθρωπογενές, ποιοτικής αναβάθµισης του ανθρωπογενούς και φυσικού περιβάλλοντος των γειτονικών περιοχών, αστικής οικολογίας, βιωσιµότητας και συντήρησης, και προσέλκυσης του κοινού. εδοµένου ότι το όλο εγχείρηµα εξαρτάται εξ ολοκλήρου από τα έσοδα που θα παράσχει η αυστηρά περιορισµένη πολεοδόµηση µέσα στην περιοχή, η συνολική οικονοµική σκοπιµότητα της παρέµβασης πρέπει να εξασφαλισθεί απολύτως δια του σχεδιασµού. Για την εξασφάλιση ανταποδοτικότητας και την µεγιστοποίηση των εσόδων η πολεοδοµική ανάπτυξη θα βασισθεί σε ενδεδειγµένη ανάµιξη / σύνθεση χρήσεων / δραστηριοτήτων / προγραµµάτων, που θα κατανεµηθούν και θα µορφοποιηθούν κατάλληλα στο χώρο και οι εγγενείς δυνατότητες της περιοχής θα αξιοποιηθούν πλήρως και θα βελτιστοποιηθούν. Το κόστος εφαρµογής και συντήρησης, συµπεριλαµβανοµένου του κόστους της αλλαγής χρήσης και / ή της κατεδάφισης της υποδοµής και του οικοδοµικού πλούτου που υπάρχουν, θα πρέπει να περιορισθεί σε ένα εύλογα ελάχιστο επίπεδο, χωρίς ωστόσο σηµαντικές παραχωρήσεις σε ό,τι αφορά την γενική ποιότητα του έργου µακροπρόθεσµα. Το πρόγραµµα θα περιλαµβάνει: Μητροπολιτικό Αστικό Πάρκο Πάρκο (ανοικτοί δηµόσιοι χώροι και χώροι πρασίνου µε έντονα διαφορετικά χαρακτηριστικά, κατάλληλοι για ατοµικές ή συλλογικές 21 Για την προκήρυξη αυτή υπήρξαν διαµαρτυρίες επαγγελµατικών συλλόγων (βλ. Ενηµερωτικό ελτίο ΤΕΕ, 2.2.2004 και 16.2.2004, όπως και Αρχιτέκτονες, Περιοδικό ΣΑ ΑΣ, Ιαν.-Φεβρ. 2004). 16

υπαίθριες δραστηριότητες, για το ευρύτερο δυνατό φάσµα κοινού) και συναφείς εξυπηρετήσεις, Πολιτιστικές λειτουργίες και λειτουργίες δηµόσιου χαρακτήρα, Αθλητικές εγκαταστάσεις, Εγκαταστάσεις αναψυχής (π.χ. θεµατικά πάρκα, πάρκα διασκέδασης κλπ). Ορισµένα υφιστάµενα στο πάρκο κτήρια θα αλλάξουν χρήσεις. Πολεοδοµική Ανάπτυξη (100 εκτάρια 22 ) Κατοικίες µεσαίου και υψηλού εισοδήµατος και συναφείς εξυπηρετήσεις, Χώροι λιανικού εµπορίου και γραφείων, Ξενοδοχεία, Επιχειρηµατικά Κέντρα, Χώροι αναψυχής, Κοινωνική Υποδοµή, Εγκαταστάσεις στάθµευσης. Άλλες εγκαταστάσεις και υποδοµή Μέγαρο Συνεδρίων και Εκθέσεων και Ξενοδοχείο πολυτελείας Ορισµένες υφιστάµενες και προγραµµατιζόµενες εγκαταστάσεις (τεχνική κοινωνική υποδοµή, σταθµοί µετρό και εγκαταστάσεις µετεπιβίβασης, εγκαταστάσεις των Ολυµπιακών Αγώνων του 2004, κλπ.) θα πρέπει επίσης να ενταχθούν στο σχέδιο». Μετά την εκπόνηση τελικής µελέτης 23 από την οµάδα Γάλλων αρχιτεκτόνων 24, που έλαβαν το πρώτο βραβείο στον διαγωνισµό, το παρόν ερευνητικό πρόγραµµα έχει µεταξύ άλλων ως στόχο να συνδέσει τις έρευνες που είχε παλιότερα εκπονήσει το Ε.Μ.Πολυτεχνείο µε τα σηµερινά δεδοµένα. Οι προδιαγραφές της παρούσας έρευνας αναφέρθηκαν ήδη στον πρόλογο. 22 ηλ. 1.000 στρέµµατα. 23 Βλ. Οργανισµός της Αθήνας, Επικαιροποίηση και εξειδίκευση της µελέτης γενικής διάταξης και πρόγραµµα ανάπτυξης της συνολικής έκτασης του πρώην αεροδροµίου του Ελληνικού, 3 η φάση, Τελική έκθεση, Ανάδοχοι: David Serero, Elena Fernandez, Philippe Coignet / OLM, Ιανουάριος 2007. 24 Τόσο οι προδιαγραφές του διαγωνισµού, όσο και οι προτάσεις της τελικής µελέτης αργότερα, έγιναν και πάλι αντικείµενο κριτικής σε διάφορα άρθρα στον ηµερήσιο τύπο, µε έµφαση και αυτή την φορά στο θέµα της έκτασης που προορίζεται για επιχειρηµατική εκµετάλλευση, και γενικά στο ποσοστό των προς οικοδόµηση ή ήδη οικοδοµηµένων περιοχών (βλ. Το Βήµα, 6.6.2004 και 23.3.2005, Τα Νέα, 10.10.2005, 26-27.3.2005 και 19-20.11.2005, Καθηµερινή, 22.5.2004 και 18.12.2005). Κριτική έγινε και από πλευράς Τεχνικού Επιµελητηρίου της Ελλάδος και άλλων φορέων ή ειδικών επιστηµόνων (βλ. Ενηµερωτικό ελτίο ΤΕΕ, 10.5.2004 και 16.5.2005). 17

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΕΥΡΥΤΕΡΗ ΠΕΡΙΟΧΗ ΚΑΙ ΕΝΤΑΞΗ ΧΩΡΟΥ 25 2.1. Η κεντρικότητα του χώρου του πρώην αεροδροµίου Ελληνικού Η σηµασία του Ελληνικού για την Αθήνα και ειδικότερα για το ΝΑ Λεκανοπέδιο ήταν πάντοτε τεράστια, λόγω της λειτουργίας του αεροδροµίου, αλλά είναι βέβαιο ότι θα διατηρηθεί και στο µέλλον, µε την δηµιουργία του Πάρκου Ελληνικού. Η σηµασία του χώρου είχε τονισθεί από την αρχή, στην α φάση του ερευνητικού προγράµµατος του ΕΜΠ του 1995. Το Ελληνικό είναι ένας χώρος στρατηγικής σηµασίας για όλη την Πρωτεύουσα, αλλά ιδιαίτερα για την ΝΑ ενότητα του Λεκανοπεδίου της Αθήνας. Οι λόγοι αυτής της σηµασίας είναι πολλοί, αλλά ενδεικτικά αναφέρονται µερικοί µόνο οι οποίοι θα διατηρούν πάντοτε την σπουδαιότητα τους και µετά την αποµάκρυνση του αεροδροµίου: Η «κοµβικότητα» του, δηµιούργηµα της παρουσίας του αεροδροµίου επί πολλές δεκαετίες, δηλ. η λειτουργία του ως ενός ισχυρότατου πόλου έλξης, µε συνεχή λειτουργία σε όλες τις ηµέρες, από τα ξηµερώµατα µέχρι αργά την νύκτα, Η ψυχολογική του βαρύτητα, δεδοµένου ότι αποτελεί ένα τοπόσηµο (landmark) στον γεωγραφικό χώρο της Αθήνας, που γνωρίζουν όλοι οι Ελληνες, Η θέση του στην φυσική γεωγραφία της Αττικής, κάτω από τον Υµηττό και πάνω από την ακτή του Σαρωνικού κόλπου, και Η συγκέντρωση γύρω από το παλιό αεροδρόµιο σηµαντικών λειτουργιών (π.χ. αθλητισµού, αναψυχής, εµπορίου), που θα παραµείνουν και στο µέλλον. Τα συγκριτικά πλεονεκτήµατα του χώρου καθιστούν φανερό ότι το πρώην αεροδρόµιο και έχει τεράστιες δυνατότητες να αποτελέσει ένα στρατηγικής σηµασίας πόλο στον Αττική και παρέχει µοναδική ευκαιρία χωροθέτησης και εγκατάστασης λειτουργιών απαραίτητων για µια σύγχρονη Ευρωπαϊκή πρωτεύουσα. Στην α' φάση του αρχικού προγράµµατος 26 έγινε ανάλυση τόσο του χώρου του αεροδροµίου, όσο και της ευρύτερης περιοχής επιρροής των 12 δήµων της Ν.Α. Αθήνας, κυρίως όµως των 4 δήµων στους οποίους ή ανήκει ο χώρος ή από τους οποίους περιβάλλεται 27 ( ήµοι Αλίµου, Αργυρούπολης, Γλυφάδας και Ελληνικού) 28. Προκειµένου να ληφθούν υπόψη όλοι εκείνοι οι παράγοντες που θα καταστήσουν το προτεινόµενο πρόγραµµα αξιοποίησης της έκτασης του αεροδροµίου του Ελληνικού 25 Βλ. τους χάρτες 1 και 3 6, στο παράρτηµα 4. Στους χάρτες εµφαίνονται η θέση του πρώην αεροδροµίου, σε σχέση µε το κέντρο της Αθήνας, οι µελλοντικές και σηµερινές κυκλοφοριακές συνδέσεις, σύµφωνα µε τον ισχύοντα σήµερα συγκοινωνιακό σχεδιασµό, οι θεσµοθετηµένες χρήσεις γης στους 4 δήµους του α δακτυλίου, οι κεντρικές λειτουργίες στην ευρύτερη περιοχή, όπως και η πληθυσµιακή πυκνότητα και η οικοδοµική εκµετάλλευση οµοίως στην ευρύτερη περιοχή. Σε όλες τις περιπτώσεις έχει ενσωµατωθεί η διαµόρφωση του χώρου του αεροδροµίου που προτείνουν οι Γάλλοι αρχιτέκτονες στην µελέτη τους. 26 Τα περιεχόµενα της έκθεσης α' φάσης περιλαµβάνονται στο παράρτηµα 2. 27 Οι 4 αυτοί ΟΤΑ αναφέρονται παρακάτω ως δήµοι του α δακτυλίου. 28 Οι υπόλοιποι ΟΤΑ της ευρύτερης περιοχής, που αναφέρονται παρακάτω ως ΟΤΑ του β δακτυλίου, είναι οι ήµοι Αγ. ηµητρίου, Βούλας, Βουλιαγµένης, άφνης, Ηλιούπολης, Νέας Σµύρνης, Παλαιού Φαλήρου και Υµηττού. 18

αποδεκτό από τους κατοίκους της ευρύτερης περιοχής κατοικίας και τους αρµόδιους Οργανισµούς Τοπικής Αυτοδιοίκησης και ευεργετικό από χωροταξική και οικονοµοτεχνική άποψη, κατά την εκπόνηση της έρευνας του ΕΜΠ θεωρήθηκαν, από διάφορες οπτικές γωνίες, τα ακόλουθα επίπεδα κλίµακες του χώρου, προκειµένου να καταγραφεί η υφιστάµενη κατάσταση: Η Μητροπολιτική περιοχή της Πρωτεύουσας: Η θεώρηση αυτή αναφέρεται στις εξυπηρετήσεις / λειτουργίες µητροπολιτικού χαρακτήρα που παρά την αναγκαιότητα και κρισιµότητα τους απουσιάζουν σήµερα από την Πρωτεύουσα ή που βρίσκονται σε αναζήτηση χώρου υποδοχής για εγκατάσταση ή µετεγκατάσταση, όπως και στην κυκλοφοριακή και συγκοινωνιακή εξυπηρέτηση. Η χωροταξική υποενότητα του Ν.Α. Λεκανοπεδίου µε διάκριση δύο υποεπιπέδων αναφοράς δηλ. δύο δακτυλίων περί το αεροδρόµιο: του α οικιστικού δακτυλίου των 4 δήµων (Άλιµος, Αργυρούπολη, Γλυφάδα, Ελληνικό) και του β οικιστικού δακτυλίου 8 ήµων που περιβάλλουν τον α δακτύλιο. Το Ελληνικό αποτελεί χώρο στρατηγικής σηµασίας. Σ αυτό συντείνει και το γεγονός ότι αποτελεί: Κοµβικό σηµείο, εύκολα προσπελάσιµο από το κέντρο της Αθήνας και του Πειραιά, Επί πολλές δεκαετίες, έναν ισχυρότατο πόλο έλξης µε λειτουργίες που κύρια έχουν να κάνουν µε την αναψυχή και οι οποίες διατηρούν τον ευρύτερο χώρο «ζωντανό», όλες τις ώρες της ηµέρας, Κεντροβαρικό σηµείο σε µια ευρύτερη οικιστική ζώνη από την οποία απουσιάζει εντελώς το αστικό πράσινο. Ηδη η κατασκευή των γραµµών του Μετρό και του τραµ βελτιώνει κατακόρυφα την προσπελασιµότητα του χώρου. 2.2. Χαρακτηριστικά ευρύτερης περιοχής Από πληθυσµιακή άποψη: Στην ευρύτερη περιοχή εµφανίζεται ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του 1990 µια αυξηµένη δυναµική στον ρυθµό αύξησης του πληθυσµού συγκριτικά µε την Περιφέρεια της Πρωτευούσης (Π.Π.) 29. Στους νοτιότερους δήµους της περιοχής µελέτης υπήρξε µια κατακόρυφη αύξηση του πληθυσµού κύρια λόγω: - Της έλλειψης αστικής γης στο κέντρο του Λεκανοπεδίου, που οδήγησε στην τάση αποκέντρωσης, η οποία συνδυάστηκε µε το κίνητρο της καλύτερης ποιότητας ζωής, - Της εγκατάστασης στην περιοχή ισχυρών εµπορικών µονάδων, καθώς και δραστηριοτήτων παροχής υπηρεσιών, - Της ύπαρξης του αεροδροµίου και κατά συνέπεια της ανάγκης για άµεση και ευκολότερη πρόσβαση στον χώρο εργασίας. 29 Πίνακες µε πληθυσµιακά στοιχεία των δήµων της περιοχής παρατίθενται στο κεφ. 17. 19

Στο βορειότερο τµήµα, το οποίο συντίθεται από δήµους µε χαµηλή και µέση ποιότητα κατοικίας, εµφανιζόταν χαµηλός ή ακόµα και αρνητικός ρυθµός αύξησης, Οι πληθυσµιακές εξελίξεις καθορίζονται σε σηµαντικό βαθµό από την µεταφορά του αεροδροµίου στα Σπάτα, τον τρόπο είδος υλοποίησης του προγράµµατος ανάπτυξης του Ελληνικού και τις γενικότερες τάσεις ανάπτυξης του Ν.Α. Λεκανοπεδίου. Για την οικονοµία της περιοχής, στην έκθεση του 1996 έγιναν οι εξής παρατηρήσεις: Ο οικονοµικά ενεργός πληθυσµός της περιοχής µελέτης, συγκριτικά µε την Π.Π. παρουσιάζει αυξητικές τάσεις. Οι δήµοι που εµφανίζουν την µεγαλύτερη αύξηση είναι αυτοί στους οποίους εκδηλώθηκε και η µεγαλύτερη αύξηση του πληθυσµού. Η απασχόληση στην περιοχή την περίοδο 71 91 αυξάνει πολύ ταχύτερα απ ότι στην Π.Π. Η καταγεγραµµένη ανεργία ήταν χαµηλότερη από το αντίστοιχο ποσοστό της Π.Π., αυξάνει όµως ταχύτερα στην παραπάνω 20ετία. Μεταξύ των δήµων (από το σύνολο των 12) που παρουσίαζαν αυξηµένη ανεργία συγκαταλέγονταν το Ελληνικό και η Αργυρούπολη, δήµοι µε σχετικά υψηλό δείκτη απασχόλησης στον δευτερογενή τοµέα. ήµοι µε έντονη παρουσία του τριτογενή τοµέα (µεταξύ αυτών η Γλυφάδα και ο Αλιµος) παρουσίαζαν συγκριτικά χαµηλότερη ανεργία. Ο τριτογενής τοµέας γενικά κυριαρχούσε στην περιοχή, µε αύξηση απασχόλησης πολύ ταχύτερα από την Π.Π. Αξιοσηµείωτο είναι το γεγονός ότι σε πολλές περιπτώσεις οι κλάδοι που είχαν σχέση µε το αεροδρόµιο (µεταφορές αποθηκεύσεις επικοινωνίες) περιείχαν µονάδες µικρού µεγέθους και είχαν αυξηµένο ποσοστό απασχολουµένων. Τα δύο τρίτα των καταστηµάτων της περιοχής ανήκαν σε δραστηριότητες του τριτογενούς τοµέα, από αυτά δε σχεδόν 80% ανήκε στον κλάδο «Εµπόριο Εστιατόρια Ξενοδοχεία». Ειδικά στην κατηγορία καταστηµάτων εµπορίου και εστίασης η περιοχή εµφάνιζε ποσοστά υψηλότερα από την Π.Π. Στον ήµο Ελληνικού χαρακτηριστική ήταν η αυξηµένη συγκριτικά παρουσία του δευτερογενούς τοµέα, αλλά και του κλάδου µεταφορών αποθηκεύσεων επικοινωνιών. Στον ήµο Γλυφάδας εντονότατη ήταν η παρουσία του κλάδου εµπορίου εστίασης. Στον ήµο Αλίµου αξιοσηµείωτη ήταν η άνω του 50% απασχόληση τον δευτερογενή τοµέα, ιδίως στον κλάδο χηµικών βιοµηχανιών, λόγω της παρουσίας µια µονάδας παραγωγής φαρµάκων και ειδών προσωπικής υγιεινής. Η παρουσία της µεταποιητικής βιοµηχανίας ήταν γενικά πολύ περιορισµένη στην περιοχή, σε αντίθεση µε τον δυναµισµό του τριτογενούς τοµέα. Οι βιοτεχνικές µονάδες που υπήρχαν ήταν µικρές και παραδοσιακές. εν εξυπηρετούνταν από τις εναέριες µεταφορές, ώστε να επιδιώκουν γειτνίαση µε το αεροδρόµιο. Αφορούσαν κυρίως δραστηριότητες στον χώρο του επίπλου και άλλων ειδών οικιακής χρήσης. Με την αποµάκρυνση του αεροδροµίου δροµολογήθηκαν σηµαντικές εξελίξεις και ενεργοποιήθηκαν προϋποθέσεις και προσδοκίες για το µέλλον του χώρου. Η άρση των 20

απαγορευτικών όρων (λόγω της ύπαρξης του αεροδροµίου) κυρίως αυτών που αφορούν τους όρους δόµησης οδηγεί σε αύξηση των αξιών γης και στην εντατική εκµετάλλευση της. ηµιουργούνται προσδοκίες και αναµένεται να ενεργοποιηθούν πιέσεις για ιδιωτικές επενδύσεις και εγκατάσταση επιχειρήσεων που «ευδοκιµούν» ήδη στην περιβάλλουσα το πρώην αεροδρόµιο περιοχή. Ως προς τις κυρίαρχες χρήσεις του α οικιστικού δακτυλίου έγιναν οι εξής παρατηρήσεις στην έκθεση του 1996: Εµφανίζεται εκτεταµένη παρουσία χρήσεων τουρισµού αναψυχής και αθλητισµού, κυρίως κατά µήκος της παραλιακής ζώνης η οποία αποτελεί σηµαντικό πόλο έλξης για ολόκληρο το Λεκανοπέδιο και απευθύνεται σε µια ευρεία γκάµα ενδιαφερόντων και εισοδηµάτων. Οι χρήσεις αυτές ποικίλουν, από γήπεδα µπάσκετ και οργανωµένες πλαζ µέχρι τις εγκαταστάσεις γκολφ, ακριβά εστιατόρια και νυκτερινά κέντρα διασκέδασης. Το λιανικό και χονδρικό εµπόριο παρουσιάζει µια ιδιόµορφη «διπολική» φυσιογνωµία. Από τη µια υπάρχουν τα καταστήµατα τοπικής εξυπηρέτησης, χωροθετηµένα κυρίως κατά µήκος βασικών οδικών αξόνων. Από την άλλη εµφανίζονται µεγάλες επιχειρήσεις πολυκαταστηµάτων, καθώς και επιχειρήσεις ειδικού εµπορίου (εκθέσεις επίπλων, φωτιστικών, εισαγόµενων ειδών κλπ). Σηµαντική ήταν κατά την εποχή της έρευνας του ΕΜΠ και η παρουσία εµπορικών δραστηριοτήτων συνδεδεµένων µε το αεροδρόµιο (όπως catering, υπηρεσιών αεροπορικών εταιρειών κλπ.), αν και όχι στα γειτνιάζοντα οικοδοµικά τετράγωνα, στον βαθµό που θα ανέµενε κανείς. Είναι απαραίτητο να διασφαλισθεί από τη µια µεριά η ήδη υπάρχουσα δυναµική του χώρου και από την άλλη να εξασφαλισθεί η κατά το δυνατό µεγαλύτερη συµβατότητα των µελλοντικών χρήσεων µε τον περιβάλλοντα χώρο. Ως προς τις κυρίαρχες χρήσεις του β οικιστικού δακτυλίου έγινε επίσης µια σειρά παρατηρήσεων στην έκθεση α φάσης του 1996. Ο δεύτερος δακτύλιος αποτελεί µια πολύ ευρύτερη περιοχή, οικιστικού κυρίως χαρακτήρα. Ο τύπος κατοικίας που κυριαρχεί είναι η πολυκατοικία µε έντονες ποιοτικές διαφοροποιήσεις από Βορρά προς Νότο. Το κύριο στοιχείο που διασπά την συνεχή οικιστική ζώνη από τη Λ. Συγγρού µέχρι την Βάρκιζα είναι ο χώρος του αεροδροµίου. Στον β δακτύλιο διαπιστώθηκαν τα εξής: Υπερτοπικές λειτουργίες του τριτογενή τοµέα (γραφεία ασφαλιστικών εταιρειών, τράπεζες, ξενοδοχειακά συγκροτήµατα κλπ.) εµφανίζονταν κατά µήκος βασικών οδικών αξόνων. Ο τοµέας του αθλητισµού αναψυχής ήταν ιδιαίτερα ανεπτυγµένος. Η παραλιακή ζώνη εµφανίζει ανάλογες λειτουργίες, οι οποίες ως επί το πλείστον δεν απευθύνονται κατ αποκλειστικότητα στους ντόπιους κατοίκους και σε πολλές περιπτώσεις δηµιουργούν ένα σηµαντικό φράγµα πρόσβασης στη θάλασσα. Οι αστικοί ελεύθεροι χώροι, κατανέµονται διάσπαρτα µέσα στον οικιστικό ιστό και είναι πολύ µικρής κλίµακας. Αποτέλεσµα αυτού είναι η απουσία της έννοιας του άλσους ή του πάρκου, ενός χώρου που θα ήταν ιδιαίτερα ελκυστικός και µοναδικός για την περιοχή της Πρωτεύουσας και θα µπορούσε να συνδυάζει τη δυνατότητα διεξόδου στη θάλασσα και την σύνδεση µε τον ορεινό όγκο του Υµηττού. 21

2.3. Η συµβολή του Πάρκου Ελληνικού Η απελευθέρωση του χώρου του Ελληνικού και η επαναφορά της φυσικής βλάστησης σε ένα πάρκο, µε διέξοδο προς την θάλασσα και µε άµεση πρόσβαση / επαφή µε τις αθλητικές εγκαταστάσεις του Αγ. Κοσµά ή το γήπεδο γκολφ της Γλυφάδας, είναι βέβαιο ότι θα ωφελήσει όχι µόνο τους κατοίκους του Ν.Α. Λεκανοπεδίου αλλά και τον µέσο κάτοικο της Πρωτεύουσας. Η µεγάλη έκταση του χώρου, η ποικιλία βλάστησης, οι δυνατότητες ενεργού συµµετοχής σε καινοτοµικές µορφές διασκέδασης µάθησης αθλοπαιδιών µπορούν να δώσουν την ευκαιρία για τον εµπλουτισµό της καθηµερινής ζωής του κατοίκου της Πρωτεύουσας, που στερείται ποιότητας και εναλλαγών. Στην έκθεση α φάσης του 1996 τονίσθηκε ότι στα πλαίσια του σχεδίου ανάπτυξης θα πρέπει να επιδιωχθεί η δηµιουργία δεσµών και γεφυρών επικοινωνίας µε τον άµεσα περιβάλλοντα κοινωνικό και λειτουργικό χώρο. Αυτό µπορεί να πάρει την µορφή φυσικών συνδέσεων ή υποδοχών, όπως επίσης την µορφή ενθάρρυνσης της συµµετοχής του πληθυσµού στις δραστηριότητες και λειτουργίες του πάρκου µητροπολιτικής εµβέλειας. Θα πρέπει όµως να επιδιωχθεί να µεγιστοποιηθούν οι ωφέλειες από τις εξυπηρετήσεις µητροπολιτικής εµβέλειας και για την ευρύτερη περιοχή του έργου, δηλ. για τους 12 δήµους του Ν.Α. Λεκανοπεδίου. Το φάσµα των λειτουργιών, που κατ αρχήν εξετάσθηκαν για εγκατάσταση στο πάρκο ήταν η εκπαίδευση, η έρευνα, η πρόνοια, ο πολιτισµός, η άθληση, η αναψυχή. Οι σχετικές µονάδες µπορούν να λειτουργούν µε ιδιωτικοοικονοµικά κριτήρια. Σ αυτές τις λειτουργίες προστίθενται οι δραστηριότητες επιχειρηµατικού χαρακτήρα, είτε του ίδιου του φορέα διαχείρισης του χώρου, είτε ιδιωτικών επιχειρήσεων. Ιδιαίτερα ενδιαφέρει η ύπαρξη ή διαµόρφωση δεσµών µεταξύ των δραστηριοτήτων / εγκαταστάσεων µέσα στο Μητροπολιτικό Πάρκο Ελληνικού, ώστε να αναπτυχθούν σχέσεις συνέργειας, συµπληρωµατικότητας και αµοιβαίας υποστήριξης. Στους ειδικούς στόχους του συνολικού προγράµµατος ανάπτυξης συγκαταλέγεται επίσης η µέριµνα για συνοχή και λειτουργική σχέση των επιχειρηµατικών δραστηριοτήτων εµπορικής εκµετάλλευσης, που θα αποφέρει έσοδα στον φορέα εκτέλεσης του έργου, µε τις κοινωφελείς και άλλες χρήσεις του πάρκου. Θα πρέπει να επιδιωχθεί ο καινοτοµικός χαρακτήρας όλων των κατηγοριών χρήσεων δηµόσιων και ιδιωτικών. Σε άλλο σηµείο της παρούσας έκθεσης (κεφ. 17) αναφερόµαστε στην ένταξη των επιχειρηµατικών αναπτύξεων στην ευρύτερη περιοχή, µετά την εκπόνηση της τελικής µελέτης από τους Γάλλους αρχιτέκτονες. 22