fiïâìô Tο ζήτηµα του πολέµου είναι ένα θέµα που η επιχειρηµατολογία τι η κυριαρχία του κράτους είναι περιορισµένη στην εποχή της παγκοσµιοποίησης υποστηρίζεται απ την πλειον τητα των µελετητών. Το τέλος του Ψυχρο Πολέµου υπήρξε ένα ιστορικ γεγον ς που σηµατοδ τησε µια νέα εποχή στη διεθνή πολιτική. Η άποψη που προβλήθηκε µε το τέλος του Ψυχρο Πολέµου (η οποία αφορά γενικ τερα τη µετά το ε τερο Παγκ σµιο Π λεµο εποχή) είναι τι υπάρχει µια αυξαν µενη αλληλεξάρτηση των κρατών µεταξ τους και τι η δυνατ τητά τους να αποφασίζουν την εµπλοκή τους σε εµπ λεµες συγκρο σεις είναι σηµαντικά µειωµένη. Το µονοπώλιο της χρήσης βίας υπήρξε ένα καθοριστικ χαρακτηριστικ των κρατών απ τη συνθήκη της Βεστφαλίας και µετά που σηµατοδοτο σε την απ λυτη άσκηση της κυριαρχίας τους η δυνατ τητα άσκησής του σήµερα, υποστηρίζεται, έχει περιοριστεί σηµαντικά. Οι λ γοι που προβάλλονται είναι οι συνέπειες της τεχνολογικής προ δου στους εξοπλισµο ς, η διάλυση της ΕΣΣ και ο τερµατισµ ς της αντιπαράθεσης ανά- µεσα στα δ ο µπλοκ και, κυρίως, η ανάπτυξη των πυρηνικών πλων 9. Η γενικ τερη αντίρρηση που µπορο µε να προβάλλουµε σε αυτ το σηµείο είναι τι τα κράτη ήταν πάντα εξαρτηµένα το ένα απ το άλλο και αυτ δεν τα έχει εµποδίσει να πολεµήσουν µεταξ τους. Ακ µη και στη σ γχρονη εποχή της αυξαν µενης αλληλεξάρτησης, τα κράτη χρησιµοποιο ν τα στρατε µατά τους ταν το κρίνουν αναγκαίο. Θα αναπτ ξω την επιχειρηµατολογία αυτή σε αντιπαράθεση µε αυτή των Hirst και Thompson (1999), η οποία εκφράζει και την ευρ τερη άποψη γι αυτ το ζήτηµα 10. Η επιχειρηµατολογία των Hirst και Thompson εστιάζει σε τρία σηµεία. Πρώτον, υποστηρίζουν τι «τα πυρηνικά πλα έδιωξαν τον π λεµο απ τις διεθνείς σχέσεις, τουλάχιστον ανάµεσα στα ανεπτυγµένα κράτη» (1999: 264) ή τον κατέστησαν λιγ τερο πιθαν. Αυτ γιατί η χρήση του πυρηνικο οπλοστασίου εγκυµονεί τον κίνδυνο της αµοιβαίας καταστροφής και, εποµένως, καθίσταται αδ νατη ανάµεσα σε πυρηνικές δυνάµεις. Η συνειδητοποίηση του γεγον τος αυτο έχει οδηγήσει σε συµφωνίες που δίνουν σε αρµ διους οργανισµο ς το δικαίωµα να επιθεωρο ν και να ελέγχουν την ανάπτυξη του πυρηνι- 9. είτε γι αυτ το ζήτηµα Castells 1997: 262-5, Hirst & Thompson 2999: 263-5, Beck 2000:134, και για µια πιο µετριοπαθή άποψη Halliday 2002, κεφάλαιο 4. 10. Επέλεξα να αναπτ ξω την επιχειρηµατολογία µου απαντώντας σε αυτή των Hirst και Thompson για τρεις λ γους. Πρώτον, γιατί σε λα τα άλλα ζητήµατα, εκτ ς του πολέµου, υποστηρίζουν τη συνεχιζ µενη ισχ και σηµασία των κρατών δε τερον, γιατί σε γενικές γραµµές το επιχείρηµά τους είναι και µια σ νοψη των αντίστοιχων άλλων επιχειρηµάτων τρίτον, ακριβώς επειδή µέχρι τώρα έχω αποδεχτεί σε µεγάλο βαθµ τις απ ψεις τους. [ 236 ]
ΠAΓKOΣMIOΠOIHΣH, EΘNIKO KPATOΣ KAI EΘNIKH TAYTOTHTA κο οπλοστασίου άλλων κρατών, µε αποτέλεσµα την αποποίηση εν ς σηµαντικο ποσοστο της κυριαρχίας τους. ε τερον, αυτές οι συµφωνίες δεν εξασφαλίζουν την ειρήνη στον κ σµο: «µικρ τερα κράτη θα συνεχίσουν να πολεµο ν µεταξ τους. Τα ανεπτυγµένα κράτη θα απειλο νται απ την τροµοκρατία. Επαναστατικά κινήµατα θα συνεχίσουν να εµφανίζονται απ φτωχές περιοχές της περιφέρειας» (1999: 265). Εν το τοις, τρίτον, τουλάχιστον τα ανεπτυγµένα κράτη έχουν χάσει τη νοµιµοποίηση και την ικαν τητα να κινητοποιήσουν προς ένα π λεµο. «Το φιλελε θερο κράτος, που αξίωνε την ειρηνική συν παρξη µε τους γείτονες µπορο σε να αντλήσει νοµιµοποίηση [για στρατιωτική δράση] αν του επιτίθεντο, εγείροντας ένα βαθµ δέσµευσης στους πολίτες Αυτές οι νοµιµοποιήσεις/δεσµε σεις έχουν αρθεί, και µαζί τους µια ολ κληρη σειρά προβλέψεων εθνικών αναγκών που δικαιολογο νταν απ την πιθανή συγκυρία του πολέµου: εθνικές βιοµηχανίες, υγεία και πρ νοια που θα εξασφάλιζε την εθνική αποτελεσµατικ τητα, και κοινωνική αλληλεγγ η που συνενώνει φτωχο ς και πλο σιους σε ένα κοιν αγώνα» «οι κυβερνήσεις είναι απίθανο να έχουν την ευκαιρία να επιστρατε σουν τις ζωές και περιουσίες των πολιτών τους για π λεµο. ε θα έχουν πια τη δυνατ τητα να κινητοποιήσουν τις κοινωνίες τους Χωρίς π λεµο, χωρίς εχθρο ς, το κράτος γίνεται λιγ τερο σηµαντικ για τον πολίτη» (1999: 265). Είναι αλήθεια τι η χρήση των πυρηνικών απ δ ο ή περισσ τερες πυρηνικές δυνάµεις µπορεί να προκαλέσει την αµοιβαία καταστροφή τους. Είναι επίσης αλήθεια τι, πως υποστηρίζουν οι Hirst και Thompson, χωρίς εχθρο ς τα κράτη χάνουν αρκετή απ τη συνοχή τους (για λ γους που εξηγήσαµε στο κεφάλαιο 2). υστυχώς, µως, ο π λεµος δεν αποτελεί τη βασικ τερη προϋπ θεση για την παρξη εχθρών: η απειλή του αρκεί 11. Είναι χαρακτηριστικ τι, παρ λο που οι ΗΠΑ δεν πολέµησαν µε τη Σοβιετική Ένωση κατά τη διάρκεια του Ψυχρο Πολέµου, η τελευταία υπήρξε ο µεγαλ τερος εχθρ ς και πρ σφερε νοµιµοποίηση για µια σειρά εθνικών πολιτικών. Επίσης, η κατάρρευση της ΕΣΣ δε στέρησε τον Εχθρ απ τις ΗΠΑ: η τροµοκρατία, ή ακ µη και η αναδυ µενη δ ναµη της Κίνας (αρχικά), αντικατέστησαν χωρίς προβλήµατα την κοµµουνιστική απειλή και, ως νέοι εχθροί, δικαιολ γησαν πολλές εθνικές επιλογές και πολιτικές (π.χ. την εθνική αναγκαι τητα της Αντιπυραυλικής Οµπρέλας ή τον περιορισµ των ατοµικών και πολιτικών δικαιωµάτων µέσα απ τη θέσπιση του Patriotic Act ). Ο εχθρ ς µπορεί να είναι είτε πραγµατικ ς είτε φανταστικ ς και κατασκευασµένος (πάντα µε στοιχεία αληθοφανή) σε κάθε περίπτωση είναι ιδιαίτερα αποτελεσµατικ ς ταν γίνεται η επίκληση και εκµετάλλευσή του. 11. Η απειλή του εδώ νοείται κυρίως ως απειλή που συντηρείται φραστικά µέσα στο ίδιο το κράτος, και χι ως απειλή απ ένα κράτος προς ένα άλλο. [ 237 ]
Στη συνέχεια θα µπορο σαµε να πο µε πως η άποψη τι τα ανεπτυγµένα κράτη έχουν χάσει τη νοµιµοποίηση και την ικαν τητα να κινητοποιήσουν τους πολίτες τους σε π λεµο είναι ένα είδος αυταπάτης ή στρουθοκαµηλισµο. Πληθώρα εµπειρικών στοιχείων δείχνουν τι κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 20ο αιώνα τα πιο ανεπτυγµένα και φιλελε θερα κράτη της σης έχουν εµπλακεί ενεργά σε αρκετο ς πολέµους και εχθροπραξίες, που µάλιστα έχουν λάβει χώρα µακριά απ τα σ νορά τους και χωρίς να έχει προηγηθεί ουσιαστική απειλή ή επίθεση εναντίον τους (απ αµερικανικές, βρετανικές ή νατοϊκές δυνάµεις στη Νικαράγουα, στα νησιά Φ κλαντς, στο Ιράκ, στο Κ σοβο κλπ.). Παρ λα αυτά, και οδηγήθηκαν σε π λεµο, και κέρδισαν την απαραίτητη νοµιµοποίηση και την υποστήριξη αρκετών πολιτών για τις στρατιωτικές κινητοποιήσεις. Η τελευταία επίθεση στο Ιράκ την άνοιξη του 2003 είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστική: Mερικές απ τις πιο ανεπτυγµένες και φιλελε θερες κοινοβουλευτικές δηµοκρατίες της σης, και ταυτ χρονα οι θιασώτες και υποστηρικτές της παγκοσµιοποίησης, επιτέθηκαν σε µια χώρα, µερικές µε την µερική υποστήριξη των πολιτών (ΗΠΑ, Βρετανία) και άλλες χωρίς αυτήν (Ισπανία, Ιταλία), χωρίς να διατρέχουν τον παραµικρ κίνδυνο (δηλαδή χωρίς να είναι σε άµυνα) και βασιζ µενες σε ένα κινδυνολογικ επιχείρηµα (της παρξης πλων µαζικής καταστροφής) που, ταν εκ των υστέρων κατέρρευσε, δεν προκάλεσε ο τε την ανάγκη δικαιολ γησης απ τους ηγέτες που το επικαλέστηκαν ο τε και την πολιτική κρίση που θα αναµεν ταν αν η άποψη των Hirst και Thompson αντικατ πτριζε τη σηµερινή πραγµατικ τητα. Είναι φανερ τι η ιδεολογική χρήση κατασκευασµένων απειλών λειτουργεί εξίσου αποτελεσµατικά στα σ γχρονα ανεπτυγµένα κράτη µε την πραγµατική παρξη κινδ νου που θα τις έφερνε στη θέση άµυνας που αναφέρουν οι Hirst και Thompson. Η θεωρία του Billig και του κοιν τοπου εθνικισµο µπορεί να αποδειχτεί χρήσι- µο (συµπληρωµατικ ) ερµηνευτικ εργαλείο σε αυτές τις περιπτώσεις. Το τρίτο επιχείρηµα των Hirst και Thompson τι µικρ τερες χώρες της περιφέρειας εµπλέκονται ακ µη σε εµπ λεµες συγκρο σεις, παρουσιάζει δ ο προβλήµατα. Το ένα είναι τι, ενώ είναι αληθές, είναι ανακριβές στο βαθµ που αποδίδει τον π λεµο µ νο σε αυτές και αποσιωπά τι και οι ανεπτυγµένες χώρες εµπλέκονται σε πολέµους, και µάλιστα επιθετικά. Το γεγον ς τι οι εχθροπραξίες έχουν µεταφερθεί εκτ ς των συν ρων τους δε θα έπρεπε να αποκρ βει την ενεργ συµµετοχή τους αν χι και την ευθ νη τους σε αυτές. Το άλλο πρ βληµα είναι τι η παραπλανητική άποψη πως ο αναπτυγµένος κ σµος είναι ειρηνικ ς σε αντίθεση µε τον υπ λοιπο είναι χαρακτηριστική της διαδικασίας της µετάθεσης: τοποθετεί τις εχθροπραξίες εκεί, στην περιφέρεια (συµβολική ή πραγµατική), και αποµακρ νει εµάς απ αυτο ς και τις πράξεις τους. Επίσης, δικαιολογεί την ανάληψη στρατιωτικής δράσης απ τα ανεπτυγ- [ 238 ]
ΠAΓKOΣMIOΠOIHΣH, EΘNIKO KPATOΣ KAI EΘNIKH TAYTOTHTA µένα κράτη, αφεν ς µέσω της προσεκτικής επιλογής ορολογίας (η λέξη π λε- µος δεν αναφέρεται, ταν δυτικές χώρες αναλαµβάνουν δράση, έναντι των φράσεων επιχειρήσεις, ανθρωπιστικές επεµβάσεις κλπ.) 12, και αφετέρου µέσω του επιχειρήµατος τι οι προοδευτικές, ανεπτυγµένες, δηµοκρατικές δυνάµεις που είµαστε εµείς αναγκαζ µαστε να υπερασπιστο µε τις αξίες που αυτοί οι αυταρχικοί, τροµοκράτες, υπανάπτυκτοι της βάρβαρης περιφέρειας απειλο ν. Η ρητορική αυτή, που δε συναντάµε βέβαια στους Hirst και Thompson και ο τε τους την αποδίδουµε, αλλά συχνά συνοδε ει τις σχετικές απ ψεις στην καθηµερινή και πολιτική ρητορική, θυµίζει την κλασική µανιχαϊστική διάκριση ανάµεσα σε Καλ και Κακ, που είναι η χαρακτηριστικ τερη περίπτωση προβολής (των δικών µας συναισθηµάτων και επιδιώξεων) και δικαιολ γησης (αυτών). Θα κλείσω µε ένα παράδειγµα: στις ανθρωπιστικές επεµβάσεις της δεκαετίας του 90 ο ηγέτης της αντίπαλης χώρας θεωρο νταν ταυτ σηµος µε τον Χίτλερ που είναι το σ µβολο του Κακο στον 20 αιώνα. µως, αυτ που φαίνεται να ξεχνο ν οι εµπνευστές της προπαγανδιστικής αυτής ρητορικής είναι το γεγον ς τι το φαιν µενο Χίτλερ βασίστηκε ακριβώς σε αυτήν τη λογική: τι δηλαδή υπάρχει ένα ξεκάθαρο Καλ και Κακ και, ταυτοχρ νως, τι εµείς γνωρίζουµε ποιο είναι το Καλ και νοµιµοποιο µαστε να χρησιµοποιήσουµε κάθε µέσο για την επίτευξή του. Κλείνοντας να πο µε τι παρ λο που οι υπάρχουσες πυρηνικές δυνάµεις έχουν συµφωνήσει στον περιορισµ των οπλοστασίων τους, υπάρχουν αρκετές χώρες σήµερα που έχουν ή προσδοκο ν να αποκτήσουν πυρηνικά πλα, πως το Ισραήλ, η Ινδία, το Πακιστάν, η Β ρεια Κορέα κλπ. Επιπλέον, η κατοχή των πυρηνικών συνήθως εξασφαλίζει συµµαχίες (µε την έννοια των συµφωνιών για να επιτευχθεί η αµοιβαία καταστροφή), αλλά ενίοτε και αντιπαλ τητες (µε δυνάµεις που έχουν ή θέλουν να αποκτήσουν πυρηνικά, π.χ. Ινδία και Πακιστάν). Πάντως, και οι πυρηνικές δυνάµεις, κυρίως των αναπτυγµένων κρατών, εµπλέκονται σε πολέµους µε πιο αδ ναµες χώρες, τους οποίους διεξάγουν µως µακριά απ τα σ νορά τους, ακ µη και µε τη χρήση πυρηνικών µικρής εµβέλειας (π.χ. η χρήση βοµβών µε απεµπλουτισµένο ουράνιο απ τις νατοϊκές δυνάµεις στο Κ σοβο). Τέλος, να σηµειώσουµε τι υπάρχουν πολλοί παράγοντες που επηρεάζουν την απ φαση των κρατών να πολεµήσουν είτε επιθετικά είτε αµυντικά. Ο ένας είναι η ισχ ς της χώρας: µε αυτή την έννοια οι µικρές και ανίσχυρες χώρες έχουν λίγες επιλογές ως προς αυτ. Ο άλλος, µως, είναι η εν τητα και το ψυχικ σθένος του έθνους: µπορεί «το µικρ τερο κράτος να 12. Άλλωστε ο π λεµος απαγορε εται απ τον καταστατικ Χάρτη του ΟΗΕ, γεγον ς που ερµηνε ει τ σο την απροθυµία χρησιµοποίησης αυτής της ορολογίας για εµάς, αλλά και της απ δοσή της στους άλλους. [ 239 ]
έχει µεγαλ τερη πολιτική εν τητα», αναφέρουν οι Keohane και Nye (1977: 19), ή να είναι πιο πρ θυµο να υποφέρει και να πολεµήσει. Αυτ ς είναι ένας απ τους αστάθµητους παράγοντες που δεν µπορο µε να προβλέψουµε και πάντα µας εκπλήσσουν. Πάντως, και οι δ ο αυτοί παράγοντες είναι ανεξάρτητοι απ την παγκοσµιοποίηση. ÂÚÈ ÏÏÔÓ Tο περιβάλλον βρίσκεται σε µεγάλο κίνδυνο και η οικολογική ισορροπία τείνει να διαταραχτεί ανεπαν ρθωτα απ προβλήµατα πως είναι η τρ πα του ζοντος, το φαιν µενο του θερµοκηπίου, η µ λυνση των υδάτινων π ρων και των θαλασσών, η αποψίλωση των δασών και άλλα. Μπροστά σε αυτά τα προβλήµατα υποστηρίζεται τι τα κράτη είναι εντελώς αδ ναµα να αντιδράσουν και ταυτ χρονα αποδυναµώνονται εκ νέου απ αυτά. Βασισµένη σε αυτή την αδυναµία, αλλά και στο γεγον ς τι το βεστφαλιαν σ στηµα δίνει την εξουσία στα εθνικά κράτη, η Strange (2003) υποστηρίζει τι το τελευταίο είναι παρωχηµένο και δεν µπορεί να ικανοποιήσει τις προϋποθέσεις για βιώσιµη ανάπτυξη. Αυτ είναι αλήθεια, αλλά µ νο αν δει κανείς το κάθε κράτος µεµονωµένα. Το κάθε κράτος απ µ νο του δεν µπορεί να σώσει τον πλανήτη απ οικολογική καταστροφή, µως τα κράτη σε συνεργασία µεταξ τους είναι οι κ ριοι παράγοντες που µπορο ν να δράσουν προστατευτικά προς αυτ και έχουν τα µέσα να το κάνουν. Κάποια κράτη έχουν κατανοήσει την αναγκαι τητα προστασίας του περιβάλλοντας, ενώ κάποια άλλα αδυνατο ν να συλλάβουν τι σε αυτή την περίπτωση το παγκ σµιο συµφέρον είναι και δικ τους συµφέρον και δρουν µε βάση αυτ που θεωρο ν δικ τους εθνικ συµφέρον. Έτσι, για παράδειγµα, η Ιαπωνία ανέλαβε τις πρωτοβουλίες για τη συµφωνία του Κι το, ενώ οι ΗΠΑ, που είναι και η χώρα µε τη µεγαλ τερη εκποµπή διοξειδίου του άνθρακα στον πλανήτη, αρνείται την υπογραφή της θεωρώντας τι κάτι τέτοιο θα έβλαπτε την αµερικανική οικονοµία και τα εθνικά της συµφέροντα. Συγχρ νως, κράτη τα οποία βρίσκονται στη φάση της βιοµηχανικής ανάπτυξης αρνο νται να περιορίσουν τη µ λυνση που παράγουν, επικαλο µενα την ανάπτυξή τους, ή άλλα ανεπτυγµένα κράτη κάνουν πυρηνικές δοκιµές κάπου στον πλανήτη (π.χ. οι πυρηνικές δοκιµές που έκανε η Γαλλία στα µέσα του 1990 µακριά απ την πατρίδα, στον Κεντρικ Ειρηνικ Ωκεαν ). Οι πολίτες και οι διάφορες οργανώσεις τους είναι ιδιαίτερα ευαισθητοποιη- µένες και πληροφορηµένες σον αφορά στο περιβάλλον και τα προβλήµατά του: η διάσταση του πολίτη σε αυτ ν τον τοµέα είναι πολ ισχυρή. µως, στο βαθµ που οι πιέσεις για την προστασία του περιβάλλοντος ασκο νται στα κράτη σε καµία περίπτωση δεν µπορο µε να ισχυριστο µε τι τα αποδυναµώ- [ 240 ]
ΠAΓKOΣMIOΠOIHΣH, EΘNIKO KPATOΣ KAI EΘNIKH TAYTOTHTA νουν. Απεναντίας, φαίνεται τι τα εθνικά κράτη είναι αυτά που έχουν τη δικαιοδοσία και τα απαραίτητα µέσα να επέµβουν ρυθµιστικά, να κάνουν συµφωνίες ή να χρηµατοδοτήσουν προγράµµατα που αφορο ν το περιβάλλον. Γι αυτ το λ γο και, πως υποστηρίζει ο Mann, διάφορες διακυβερνητικές, µη κυβερνητικές και άλλες οργανώσεις προσπαθο ν να πείσουν τις κυβερνήσεις τι «οι παγκ σµιες ανησυχίες αφορο ν το εθνικ συµφέρον» (Mann 2000: 144). Έτσι, αυτές οι πιέσεις στην ουσία ενισχ ουν τα εθνικά κράτη. Απ την άλλη, δεν υπάρχει µια βιώσιµη εναλλακτική πρ ταση προς το παρ ν, ενώ η διαχείριση των προβληµάτων απ ένα διεθνή οργανισµ µε βάση το παγκ σµιο συµφέρον και χι τα συµφέροντα επιµέρους ισχυρών µελών του είναι µάλλον ουτοπική. Ας µην ξεχνάµε βεβαίως και το γεγον ς τι τα εθνικά κράτη, ως τοπικοί διαχειριστές σε ένα παγκ σµιο οικολογικ λον, είναι αυτά που µπορο ν να έχουν την εποπτεία, γνώση και χειρισµ οικολογικών ζητηµάτων τοπικο χαρακτήρα και, συνεπώς, να λαµβάνουν µέτρα για την προστασία των επιµέρους οικοσυστηµάτων εντ ς των συν ρων τους. È Î ÚÓËÛË Î È Î ÚÈ Ú Eνα ζήτηµα που οι ενθουσιώδεις της παγκοσµιοποίησης αποφε γουν να θίξουν είναι αυτ της πολιτικής. Ενώ υπάρχει πληθώρα αναφορών για την αποδυνάµωση των κρατών λ γω των παγκ σµιων οικονοµικών δυνάµεων, των υπερεθνικών επιχειρήσεων και οργανισµών, των µη κυβερνητικών οργανώσεων κλπ., λείπει απ τη σχετική επιχειρηµατολογία σων υποστηρίζουν το παρωχηµένο του εθνικο κράτους ένα πολ ευαίσθητο ζήτηµα: Ποιος θα αναλάβει την ευθ νη για τις ζωές των ανθρώπων; Ποιος ασκεί πολιτική και ποιος εκπροσωπεί τους πολίτες, αν χι το κράτος; Πο ασκο νται οι πιέσεις για τα διάφορα οικονοµικά, περιβαλλοντικά και άλλα ζητήµατα; Και, ποιος θα αναλάβει το ρ λο αυτ αν τα κράτη εκλείψουν; Στα ζητήµατα αυτά, που αφορο ν στη διακυβέρνηση, αντιπροσώπευση και κυριαρχία των εθνικών κρατών, θα αναφερθο µε εδώ. σον αφορά στο θέµα της διακυβέρνησης, παρ λο που οι νέες τεχνολογίες θα µπορο σαν να εγείρουν το ζήτηµα της διε ρυνσης της δηµοκρατίας, της άµεσης συµµετοχής των πολιτών µέσα στα κράτη ή ακ µη και σε µια άλλη µορφή διακυβέρνησης πέραν των ορίων του κράτους, η συζήτηση περιορίζεται στην αποδυνάµωση του κράτους και στην παγκ σµια διακυβέρνηση, χωρίς να προβάλλεται ή να υπάρχει ένα κανονιστικ µοντέλο γι αυτήν. Έτσι, µως, δη- µιουργείται ένα σοβαρ πολιτικ κεν. Σε αυτ, η συζήτηση για την παγκοσµιοποίηση δεν έχει αναδείξει µια εναλλακτική µορφή διακυβέρνησης, τουλάχιστον προς το παρ ν, αλλά µ νο την πολυπλοκ τητα και αλληλεπίδραση των [ 241 ] 16 Eθνική Tαυτ τητα στην Eποχή της Παγκοσµιοποίησης
υπαρχουσών, ενώ ταυτ χρονα θίγει τα εθνικά κράτη. µως, το εθνικ κράτος διατηρεί την εξουσία να θεσπίζει ν µους και να επιβάλλει την τήρησή τους ειδικά σον αφορά στην επιβολή των ν µων, τα κράτη είναι αυτά που αναλαµβάνουν αυτ το καθήκον ακ µη και ταν πρ κειται για αποφάσεις πολυεθνικών οργάνων. πως παρατηρεί ο Anthony Smith, «το εθνικ κράτος παραµένει η µ νη πολιτική διαχειριστική οντ τητα διεθνο ς αναγνώρισης» (1995α: 104). ηλαδή, αυτ που έχει τεθεί υπ αµφισβήτηση είναι η συµπεριφορά και αποτελεσµατικ τητα των κρατών, και χι το εθνικ κράτος ως κανονιστικ πρ τυπο. Μια σηµαντική λειτουργία του εθνικο κράτους είναι η αντιπροσώπευση και ρ θµιση της συλλογικής ζωής των πολιτών εντ ς των συν ρων του 13. Αυτή η λειτουργία δε φαίνεται να έχει αλλάξει λ γω της παγκοσµιοποίησης και το εθνικ κράτος παραµένει το µ νο ργανο συλλογικής εκπροσώπησης. πως παρατηρο ν και οι Hirst και Thompson, τα κράτη έχουν την κεντρική ευθ νη της περιοχής εντ ς των συν ρων της επικράτειάς τους και των κατοίκων αυτής της περιοχής (1999: 156-7, 275). Στο νοµα αυτο του πληθυσµο ασκο ν τον έλεγχο και τη διαχείριση και συνεργάζονται µε άλλα κράτη για να εγγυηθο ν µε αµοιβαι τητα τη ζωή και ευηµερία των πολιτών. Μ νη εξαίρεση θα µπορο σε να θεωρηθεί το Ευρωπαϊκ ικαστήριο και το ιεθνές ικαστήριο της Χάγης, στο βαθµ που µπορο ν να πάρουν αποφάσεις δεσµευτικές για τα κράτη µως, και η εξαίρεση αυτή µετριάζεται απ το γεγον ς τι τα ίδια τα κράτη έχουν εκχωρήσει τις σχετικές αρµοδι τητες σε αυτά τα ργανα και, επιπλέον, η δέσµευση δεν ισχ ει για τα κράτη που δεν έχουν αναγνωρίσει την αρ- µοδι τητά τους. Άλλωστε, και οι διεθνείς οργανισµοί και πρωτοβουλίες ( πως ο ΟΗΕ, η ΕΕ, η G7 κλπ.) δε συνιστο ν απειλή για τα κράτη απεναντίας, ενισχ ουν το ρ λο τους ως φορέων εκπροσώπησης και διαχείρισης ή και διαφυλάσσουν τα επιµέρους εθνικά συµφέροντα. Αυτή η συζήτηση µας φέρνει στο θέµα της κυριαρχίας των κρατών. Η κυριαρχία των κρατών, υποστηρίζεται, έχει µετριαστεί, αν χι χαθεί, στην νέα εποχή της παγκοσµιοποίησης. Χαρακτηριστικά, ο Held στο άρθρο του The decline of the nation-state (1989) υποστηρίζει τι η κυριαρχία, νοο µενη ως η ικαν τητα των κρατών να θέτουν στ χους και να ασκο ν τη νοµοθετική και εκτελεστική εξουσία µε αυτονοµία, αλλά και ως η ικαν τητά τους να επιτυγχάνουν αυτο ς τους στ χους, είναι σηµαντικά περιορισµένη. Αυτ οφείλεται, σ µφωνα πάντα µε τον Held, στα κενά και τις ασυνέχειες που παρουσιάζονται στην εξουσία των κρατών τα οποία προκαλεί η παγκ σµια οικονοµία, 13. Θα λέγαµε εδώ του έθνους, αν στην πραγµατικ τητα τα εθνικά κράτη αντιπροσώπευαν ένα έθνος. [ 242 ]
ΠAΓKOΣMIOΠOIHΣH, EΘNIKO KPATOΣ KAI EΘNIKH TAYTOTHTA οι ηγεµονικές δυνάµεις και συµµαχίες, οι διεθνείς οργανισµοί και το διεθνές δίκαιο και που καθιστο ν τα ρια των εγχώριων πολιτικών και αρµοδιοτήτων ένα θολ τοπίο. Με µια διαφορετική συλλογιστική φτάνει σε παρ µοια συµπεράσµατα και ο Castells, ο οποίος υποστηρίζει τι τα κράτη έχουν αποδυναµωθεί απ µ να τους εκχωρώντας κυριαρχικές αρµοδι τητες, σ µφωνα τουλάχιστον µε την επικρατο σα αντίληψη της κυριαρχίας του Bodin, που θεωρεί τι δεν µπορεί να χάσει ένα κράτος την κυριαρχία του λίγο και, αν αυτ συµβεί, θεωρείται αιτία πολέµου (Castells 1997: 304). Η άποψη αυτή δεν είναι λανθασµένη, αλλά ο τε και απ λυτα ακριβής. Η απώλεια της κυριαρχίας µε την παραπάνω έννοια δεν είναι κάτι καινο ριο και σίγουρα δε σχετίζεται µε την παγκοσµιοποίηση εκτ ς αν ταυτίσουµε την παγκοσµιοποίηση µε ολ κληρη τη νεωτερικ τητα. Στην πραγµατικ τητα, αυτή η έννοια της κυριαρχίας έχει επικρατήσει µ νο θεωρητικά, καθώς στην πράξη για την πλειον τητα των κρατών είναι κάτι αν παρκτο. Αν πάµε λίγο πίσω στο χρ νο θα δο µε πλείστα παραδείγµατα που χι µ νο οι αποφάσεις, αλλά ακ - µη και η παρξη ορισµένων κρατών ήταν εξαρτηµένη απ τη βο ληση άλλων, ισχυρών κρατών. Για παράδειγµα, η δηµιουργία των διαφ ρων κρατών που ακολο θησε τη διάλυση της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας εξαρτι ταν σε µεγάλο βαθµ απ τις αποφάσεις και τα επιµέρους συµφέροντα των µεγάλων δυνάµεων της εποχής εκείνης. πως υποστηρίζουν οι Hirst και Thompson, «είναι καιρ ς να θάψουµε την παλιά αντίληψη του Bodin περί κυριαρχίας, µαζί µε τις αντιλήψεις περί αποκλειστικών κυβερνητικών εξουσιών στις οποίες στηρίζεται» (1999: 235). Ίσως, λοιπ ν, αυτή η αντίληψη της κυριαρχίας να βασίζεται στην ιδέα που είχαν τα µεγάλα και ισχυρά κράτη για τον εαυτ τους µως, τα περισσ τερα κράτη βιώνουν απ τη σ στασή τους θα λέγαµε, χι µ νο την ανάγκη για συνεργασία αλλά, συχνά, την επιβολή αποφάσεων απ εξωτερικο ς παράγοντες. Να σηµειώσουµε, παρ λα αυτά, τι η συνεργασία µεταξ των κρατών υπήρξε πάντα καθοριστικ ς παράγοντας της πορείας τους, ακ µη και για τον καθορισµ της έννοιας της κυριαρχίας που στηρίχτηκε στην συναίνεση των κρατών και στις διεθνείς συνθήκες (αρχής γενοµένης απ τη συµφωνία της Βεστφαλίας). πως παρατηρεί και ο Smith, «είναι λάθος να φαντάζεται κανείς τι το εθνικ κράτος υπήρξε ποτέ τ σο κυρίαρχο και ανεξάρτητο σο θέλει να παρουσιάζεται» (1995α: 120-1). Τέλος, µια επιπλέον παράµετρος του ζητήµατος είναι ο εστιασµένος χαρακτήρας του, δηλαδή τι η συζήτηση για την αποδυναµωµένη κυριαρχία των κρατών, είτε µε ακο σιο είτε µε εκο σιο τρ πο, στην εποχή της παγκοσµιοποίησης δεν αφορά στο σ νολο των κρατών διεθνώς. Συγκεκριµένα, µπορεί τα απ καιρ εγκαθιδρυµένα κράτη να συζητο ν σήµερα ή και να εφαρµ ζουν την εκχώρηση αρµοδιοτήτων και κυριαρχίας εντ ς συγκεκριµένων πλαισίων και συµ- [ 243 ]
µαχιών, µως αυτή είναι µια ασ λληπτη πραγµατικ τητα για τους λαο ς που ακ µη προσδοκο ν το δικ τους κράτος, ή για τα κράτη που ιδρ θηκαν πολ πρ σφατα. Υπάρχουν έθνη, ή «µεγάλο µέρος του κ σµου» σ µφωνα µε τον Mann (2000: 139) που δεν έχουν αποκτήσει πολιτική έκφραση σε µια δική τους πολιτική-κρατική οντ τητα, και δεν υπάρχει καµία ένδειξη τι η επιθυµία και προσδοκία τους αυτή έχει πάψει να υπάρχει ή θα ελαττωθεί στο άµεσο µέλλον. Ο εθνικισµ ς, πως θα δο µε και στη συνέχεια, δεν έχει αποχωρήσει απ το προσκήνιο απεναντίας, υπάρχει πληθώρα εκφρασµένων εθνικισµών που παραµένουν δραστήριοι, είτε πρ κειται για απελευθερωτικο ς (π.χ. των Παλαιστινίων, των Κο ρδων), για αποσχιστικο ς (π.χ. των Βάσκων, των Ταϊβανέζων) ή επεκτατικο ς (π.χ. Ινδία και Πακιστάν). Συνεπώς, η συζήτηση περί εκχώρησης κυριαρχικών δικαιωµάτων δεν αφορά το σ νολο του κ σµου, αλλά ο τε και το σ νολο των δυτικών κρατών. * * * Σ µφωνα λοιπ ν µε τα παραπάνω, µπορο µε να προβο µε στη γενίκευση τι το εθνικ κράτος της νεωτερικ τητας έχει αποδυναµωθεί; Πάνω σε αυτ το ζήτηµα, ο Mann ασκεί µια σκληρή µα χι άδικη κριτική στους «ενθουσιώδεις» που, «έχοντας λίγη αίσθηση της ιστορίας, υπερβάλλουν την πρωθ στερη ισχ των εθνικών-κρατών έχοντας λίγη αίσθηση της παγκ σµιας ποικιλ τητας, υπερβάλουν την τωρινή κρίση τους» (Mann 2000: 146). Έτσι υποστηρίζει τι επικρατο ν σήµερα τάσεις και προς την αποδυνάµωσή τους αλλά και προς την ισχυροποίησή τους, ενώ οι πολιτικές της ταυτ τητας (identity politics) τα ισχυροποιο ν. Γενικά, µπορο µε να συµφωνήσουµε µε τον Mann τι τ σο η προηγο µενη ισχ ς σο και η τωρινή κρίση των κρατών έχουν υπερτονιστεί. Το νεωτερικ κράτος δεν είναι παρωχηµένο µάλλον, βρίσκεται σε µια αµηχανία, που προκαλείται απ τις ραγδαίες αλλαγές και τη διεθνή ανακατανοµή των ρ λων, η οποία µως συνεπικουρείται απ τους ίδιους τους ισχυρισµο ς για την αποδυνάµωσή του. Αντιθέτως, του ασκο νται µεγάλες πιέσεις και απ λες τις κατευθ νσεις είτε απ τους πολίτες που ζητο ν µεγαλ τερη προστασία και ενίσχυση της πρ νοιας, είτε απ τις πολυεθνικές επιχειρήσεις και διεθνείς οργανισµο ς που ζητο ν την άρση των προστατευτικών µέτρων και τη φιλελευθεροποίηση των αγορών. Το γεγον ς τι υπάρχουν λες αυτές οι πιέσεις καταδεικν ει τι το κράτος διατηρεί την κεντρική του σηµασία στην οργάνωση και ρ θµιση των σηµαντικ τερων πτυχών των κοινωνικών, πολιτικών και οικονοµικών δραστηριοτήτων, συµπεριλαµβανοµένης και της κεντρικής του ευθ νης στην απορρ θµιση των εθνικών οικονοµιών. [ 244 ]