Μορφές Οικογένειας και Ζήτηση των Διατροφικών Προϊόντων στην Ελλάδα. (1957-2005). Ι. Σωτηρόπουλος 1, Κ. Φράγκος 2, Χρ. Φράγκος 3, Γ. Γεωργακόπουλος 4 1 Τμήμα Χρηματοοικονομικής και Ελεγκτικής, Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Ηπείρου, Ελλάδα. 2 Centre of Gastroenterology & Clinical Nutrition, University College London, U.K. 3 Τμήμα Διοίκησης Επιχειρήσεων, Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Αθήνας, Greece. 4 The Faculty of Economics and Business, University of Amsterdam, Netherlands. 1 sotiropoulosioan@yahoo.gr, 2 constantinos.frangos.09@ucl.ac.uk, 3 cfragos@teiath.gr, 4 g.georgakopoulos@uva.nl Περίληψη Στην εργασία αυτή η ανάλυση εστιάζει στις διατροφικές δαπάνες των νοικοκυριών βάσει μεγέθους και μορφής οικογένειας για τη χρονική περίοδο 1957-2005. Περιγράφονται και αναλύονται τα χαρακτηριστικά της διατροφικής κατανάλωσης, η διαχρονική τους εξέλιξη και οι αλλαγές, με βάση το μέγεθος (1 έως «8 μέλη και άνω») και τη σύνθεση (παρουσία ή όχι παιδιών, αριθμός παιδιών, ηλικίες μελών νοικοκυριού) της οικογένειας. Τα στοιχεία αντλούνται από τις Έρευνες Οικογενειακών Προϋπολογισμών (1957/58 έως και 2004/05) της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας της Ελλάδας και στην ανάλυση χρησιμοποιείται το πρόγραμμα Excel. Από την μελέτη συνάγεται ότι οι διαφορές στην κατανάλωση είναι σημαντικές μεταξύ α) των διαφορετικών μορφών οικογένειας αλλά και β) ανά χρονική περίοδο στην Ελλάδα. Λέξεις Kλειδιά: Χρηματοοικονομικές δαπάνες και ζήτηση τροφίμων, οικογενειακή κατανάλωση, διατροφικά πρότυπα. 1. Εισαγωγή Μετά τη δεκαετία 50 η κατανάλωση στην Ελλάδα βιομηχανοποιείται και επηρεάζεται σημαντικά από τα καταναλωτικά πρότυπα των χωρών της Δυτικής Ευρώπης, πράγμα που επιφέρει σημαντικές αλλαγές στην εφοδιαστική αλυσίδα και στην αγορά, όπως συμβαίνει και σε όλη την Ευρώπη (Beske, 2009, Seuring, 2008). Η διατροφική κατανάλωση αποτελεί κορυφαίο παράδειγμα σχετικά γιατί εξασθενεί και συν τω χρόνω εξαφανίζεται μια πανάρχαια παράδοση 5.000 χρόνων (Renaud, 1996) υποκαθιστάμενη από τα νέα βιομηχανικάδιεθνοποιημένα πρότυπα των «παγκοσμιοποιημένων» συνηθειών στη διατροφή. Η παράδοση PROCEEDINGS 1
που εξαφανίζεται είναι αυτή της Μεσογειακής διατροφής με παγκόσμια ακτινοβολία και αποδοχή διατροφικού έως και ιατρικού-υγείας χαρακτήρα (Τριχοπούλου, 2000). Στην εξέλιξη αυτή υπάρχουν ορισμένες κοινωνικές κατηγορίες που είναι οι leaders των αλλαγών και άλλες κοινωνικές κατηγορίες που παραμένουν σχετικά παραδοσιακές. Οι leaders είναι οι νεαρότερες ηλικίες (όπως και οι ευπορότερες τάξεις, τα ανώτατα κοινωνικο-επαγγελματικά στρώματα και η περιοχή της Πρωτεύουσας) και οι παραδοσιακότερες είναι οι πολυπληθείς οικογένειες (πολύτεκνοι κ.ά.), οι φτωχότερες κοινωνικο-οικονομικές και επαγγελματικές τάξεις και οι αγροτικές περιοχές. 2. Μεθοδολογία Στην ανάλυση χρησιμοποιείται η συνάρτηση: Q διατροφικό πρότυπο = (Q φυτικά, Q ζωικά, Q αγροτ., Q βιομηχ., Q βιολ. ) (1) όπου: Q φυτικά = φυτικά χαρακτηριστικά Q ζωικά = ζωικά χαρακτηριστικά Q αγροτ = αγροτικά χαρακτηριστικά Q βιομηχ = βιομηχανικά χαρακτηριστικά Q βιολ = βιολογικά χαρακτηριστικά Η συνάρτηση αυτή (Sotiropoulos, 2010b) απορρέει από τη συνάρτηση (2) που αφορά την κατανάλωση όλων των προϊόντων και υπηρεσιών και αφορά (η συνάρτηση 1) τη διατροφική, ειδικά, κατανάλωση. CM d = (Ch n, Ch t ) (2) όπου: CM d = Περιγραφή του καταναλωτικού προτύπου Ch n = φυσικά χαρακτηριστικά Ch t = τεχνικά χαρακτηριστικά Τα στοιχεία της μελέτης προέρχονται από τις Έρευνες Οικογενειακών Προϋπολογισμών (Ε.Ο.Π.) της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας της Ελλάδας (Ε.Σ.Υ.Ε) και στην ανάλυση χρησιμοποιούνται μέθοδοι της περιγραφικής στατιστικής. Οι Ε.Ο.Π. της ΕΣΥΕ έχουν διεξαχθεί κατά τα έτη 1957/58, 1963/64, 1974, 1981/82, 1987/88, 1993/94, 1998/99 και 2004/05. Επειδή για την κατανάλωση βάσει μεγέθους και σύνθεσης οικογένειας δεν υπάρχουν μελέτες σε επίπεδο ΕΟΠ, η εργασία αυτή βασίζεται στη «νέα καταναλωτική θεωρία» (Lancaster, 1966) και στις γενικές αρχές προσέγγισης του καταναλωτικού φαινομένου (Deaton, 1992). PROCEEDINGS 2
3. Διατροφικές δαπάνες των leaders των αλλαγών στα διατροφικά πρότυπα Τα σύγχρονα διατροφικά πρότυπα χαρακτηρίζονται από πλήρη εκχρηματισμό και δραστική μείωση της αυτοκατανάλωσης (και κάθε έννοια της παραδοσιακής αυτάρκειας), βιομηχανικές καταναλώσεις που περνούν μέσα από ένα «παγκόσμιου τύπου» εμπορικό σύστημα εφοδιαστικής αλυσίδας «super markets» (Vasileiou, 2004 και 2006, Maguire 2007), αυξημένες εισαγωγές τροφίμων αλλά και προτύπων προϊόντων Δυτικής προέλευσης (Sotiropoulos, 2010a). Τις τελευταίες δεκαετίες μια νέα τάση αλλάζει εντελώς ακόμα και τις νέες αυτές συνήθειες. Πρόκειται για την ταχύτατη αύξηση των «εξόδων εκτός οικίας» που τείνουν να απορροφήσουν όλο και μεγαλύτερο μερίδιο χρηματοοικονομικών δαπανών (άνω του 1 / 3, ενώ σε Δ.Ευρώπη και ειδικά Β.Αμερική άνω του ½). Οι αγροτικές εντός οικίας καταναλώσεις με αυξημένη αυτοκατανάλωση, μεγάλα ποσοστά φυτικών προϊόντων μεγάλων απαιτήσεων χρόνου οικιακής επεξεργασίας, δεν επιβιώνουν παρά σε πολύ μικρά τμήματα πληθυσμού. Η έρευνα αυτή προσπαθεί να εντοπίσει τα τμήματα εκείνα του πληθυσμού που προηγούνται στις αλλαγές των καταναλωτικών προτύπων, τις χρονικές περιόδους των αλλαγών και τα χαρακτηριστικά αυτών των αλλαγών όπως καταγράφονται στις έρευνες ΕΟΠ της ΕΣΥΕ. Μεταξύ των άλλων οι ολιγομελείς οικογένειες (1 μέλος) είναι αυτές που υιοθετούν πρώτες από όλες τις άλλες κατηγορίες οικογενειών (πολυμελείς, «πατριαρχικές», ζευγάρια με παιδιά) τις νέες συμπεριφορές (Πίνακας 1). Οι νέες συμπεριφορές συνίστανται στην κατανάλωση προϊόντων και υπηρεσιών πριν οι υπόλοιπες κατηγορίες πληθυσμού έχουν αυτές τις συμπεριφορές. Χαρακτηριστικότερα παραδείγματα το κρέας, η ζάχαρη-ζαχαρώδη, και τα λίπη-έλαια. Οι αυξημένες καταναλώσεις κρέατος, σ αυτή τη δημογραφική κατηγορία, εμφανίζονται στην ΕΟΠ 1974 ενώ στο σύνολο του πληθυσμού μια δεκαετία περίπου αργότερα. Το ίδιο ισχύει και με τη μείωση κατανάλωσης κρέατος μετά από μια δεκαετία όπου και πάλι τα ολιγομελή νοικοκυριά προηγούνται των υπόλοιπων κατηγοριών. Στις εποχές επίσης της «λιποφοβίας» και της «ζαχαροφοβίας» αυτά τα νοικοκυριά μειώνουν πρώτα τις αντίστοιχες καταναλώσεις και ακολουθούν τα υπόλοιπα στρώματα του πληθυσμού. Στα προϊόντα, τέλος, φυτικής προέλευσης τα ποσοστά των ολιγομελών νοικοκυριών ήταν πάντοτε μικρά, δείχνοντας τη μειωμένη τους προτίμηση σ αυτά τα προϊόντα. Ιδιαίτερα σημαντική είναι η συμπεριφορά αυτής της κατηγορίας πληθυσμού στις καταναλώσεις εκτός οικίας. Τα ποσοστά της εγγίζουν αυτά των ευπορότερων στρωμάτων του πληθυσμού, ακόμα και κατά τη δεκαετία 50 όταν στις άλλες κοινωνικές κατηγορίες τα αντίστοιχα ποσοστά ήταν σε πολύ χαμηλά επίπεδα. Υπάρχουν, ωστόσο, δύο κατηγορίες PROCEEDINGS 3
ολιγομελών νοικοκυριών: Αυτές «κάτω των 65 ετών» και αυτές «άνω των 65 ετών», που αν και ονομάζονται «νοικοκυριά» στις έρευνες ΕΟΠ, δεν μπορούν να χαρακτηριστούν ως νοικοκυριά με την κλασσική έννοια του όρου (άνδρας, γυναίκα, παιδιά). Μεταξύ αυτών τα πρώτα (: «κάτω των 65 ετών») δεν ακολουθούν, εκ των πραγμάτων, τους κανόνες προετοιμασίας και κατανάλωσης φαγητού στο σπίτι με κατανομή ρόλων και εργασιών, προετοιμασία φαγητού, σχετικές υποχρεώσεις, σχέσεις με την αγορά κ.λ.π.). Στην εξέλιξη των διατροφικών προτύπων από τη δεκαετία 50 έως σήμερα φαίνεται πως αυτή η κατηγορία πληθυσμού όχι απλώς και μόνον παρακολουθεί, αλλά προηγείται των μεγάλων διατροφικών ρευμάτων κάθε εποχής. Σ αυτή την κατηγορία τα έξοδα εκτός οικίας είναι και τα πλέον αυξημένα (ως αποτέλεσμα και του γενικότερου τρόπου ζωής), τελείως αντίθετα με αυτά των νοικοκυριών με «1 άτομο άνω των 65 ετών». Σ αυτές τις δύο ακραίες κατηγορίες, διακρίνονται και τα δύο ακραία-διαφορετικά περιβάλλοντα διατροφής: Το ένα («1 άτομο άνω των 65 ετών») παράγει κυρίως εντός οικίας (Malassis, 1986), αφιερώνει δηλαδή χρόνο, κόπο, γνώσεις και χρήμα, σε προϊόντα κατά κανόνα αγροτικά, και φυτικά στις πρώτες δεκαετίες (: 50-70), ζωικά σιγά-σιγά αργότερα (δεκαετία 70 και μετά). Το άλλο ακραίο περιβάλλον διατροφής («1 άτομο κάτω των 65 ετών») διαθέτει το ½ περίπου των διατροφικών του δαπανών εκτός οικίας που είναι και τα ανώτατα ποσοστά συγκριτικά με όλες τις τάξεις του πληθυσμού. PROCEEDINGS 4
Πίνακας 1. Διατροφικές δαπάνες των ολιγομελών («1 μέλος») νοικοκυριών (ΕΟΠ 1957/58 έως και 2004/05). Σε ποσοστά %. ΕΟΠ: 57/58 63/64 74 81/82 87/88 93/94 98/99 04/05 1* 12,3 14,9 9,1 7,2 8,2 8,9 7,6 8,2 2 11,3 13,9 18,2 20,9 18,8 15,4 11,8 12,1 3 3,8 6,1 3,6 3,0 3,5 3,8 4,7 5,5 4 10 5,4 7,0 6,7 4,1 4,4 4,0 4,5 5 10,4 9,4 9,8 10,6 11,5 11,6 11,3 11,6 6 10,1 5,6 7,5 6,9 7,7 7,1 7,2 7,6 7 5,2 5,0 7,3 7,5 8,9 6,1 5,8 5,3 8 5,9 9,7 7,1 4,3 4,6 4,1 3,8 4,8 9 27,7 27,6 26,8 29,8 29,1 34,6 39,5 35,6 10 0,4 1,7 1,5 0,8 1,6 2,0 2,2 3,9 11 3,4 0,8 2,0 2,3 1,9 1,9 2,1 0,7 * 1= Ψωμί-δημητριακά, 2= Κρέας, 3= Ψάρια, 4= Έλαια-λίπη, 5= Γαλακτοκομικά, 6= Λαχανικά, 7= Φρούτα, 8= Ζάχαρη-είδη ζαχαροπλαστικής, 9= Έξοδα εκτός οικίας, 10= Μη οινοπνευματώδη ποτά, 11= Άλλα τρόφιμα Πηγή στοιχείων: ΕΟΠ 1957/58, 1963/64, 1974, 1981/82, 1987/88, 1993/94, 1998/99 και 2004/05 της ΕΣΥΕ 4. Διατροφικές δαπάνες των παραδοσιακών στρωμάτων του πληθυσμού. Τα πολυπληθή νοικοκυριά (πολύτεκνοι, πατριαρχικές οικογένειες τριών γενεών κ.ά.) είναι τα κατ εξοχήν παραδοσιακά νοικοκυριά στη διατροφική κατανάλωση. Οι καταναλώσεις κρέατος και εξόδων εκτός οικίας απορροφούν μικρότερα ποσοστά απ αυτές των ολιγομελών νοικοκυριών, ενώ παρατηρείται σημαντική χρονική υστέρηση στην αύξηση των ποσοστών αυτών (συγκριτικά με τα ολιγομελή νοικοκυριά). Αυτό συμβαίνει και με τα βιομηχανικά προϊόντα όπου, επί πλέον, παρατηρούνται και παλινδρομήσεις με μείωση ποσοστών και διακυμάνσεις. Ταυτόχρονα οι παραδοσιακές και φυτικές καταναλώσεις είναι σχετικά αυξημένες και τα ποσοστά τους διαχρονικά μειώνονται με μικρότερους ρυθμούς στα πολυπληθή απ ότι στα ολιγομελή νοικοκυριά (Πίνακας 2). Μετά τη δεκαετία 70 παρατηρείται άμβλυνση συμπεριφορών και σ αυτές τις κατηγορίες πληθυσμού: Στην ΕΟΠ 1974 αρχικά και στις επόμενες ΕΟΠ στη συνέχεια και σταδιακά παρατηρούνται σοβαρές ανατροπές. Μειώνονται οι δαπάνες για κατανάλωση δημητριακών, λιπών και ελαίων, λαχανικών-οσπρίων και ζάχαρης-ειδών ζαχαροπλαστικής, αυξάνονται με γρήγορους ρυθμούς οι δαπάνες για κρέας και ιδιαίτερα για έξοδα εκτός οικίας. Αυτή η κατηγορία πληθυσμού ακολουθεί την εξέλιξή των γενικών τάσεων του πληθυσμού με χρονική υστέρηση και μικρές διαφοροποιήσεις. Κορυφαία παραδείγματα το κρέας και τα PROCEEDINGS 5
δημητριακά. Όταν αυξάνονται οι καταναλώσεις κρέατος στο γενικό πληθυσμό μετά τη δεκαετία 60 αρχίζουν να αυξάνονται και σε αυτή την κατηγορία πληθυσμού, αλλά όταν αρχίζει η μείωση μετά τη δεκαετία 80 στο γενικό πληθυσμό ακολουθεί και αυτή η πληθυσμιακή κατηγορία. Ειδικότερα στα δημητριακά και όταν αυτά αυξάνονται (με μικρούς ρυθμούς, λόγω της αύξησης των βιομηχανικών δημητριακών) προς τα τέλη αυτής της χρονικής περιόδου (1957-2005) αυξάνονται και στις πολυπληθείς οικογένειες. Πίνακας 2. Διατροφικές δαπάνες των πολυπληθών («8 μέλη & άνω»**) νοικοκυριών (ΕΟΠ 1957/58 έως και 2004/05). Σε ποσοστά %.. ΕΟΠ: 57/58 63/64 74 81/82 87/88 93/94 98/99 04/05 1* 21,2 19,2 10,9 10,2 10,9 12,8 11,2 10,3 2 13,1 12,0 24,9 25,8 23,8 19,9 14,4 14,6 3 4,8 6,3 4,7 4,9 4,5 4,9 4,5 4,1 4 13 13,8 9,5 7,1 5,1 4,5 3,9 2,9 5 11,2 5,9 12,0 12,8 12,3 13,4 12,1 12,6 6 11,4 11,8 10,2 8,3 7,9 7,8 7,3 7,4 7 2,9 5,2 6,8 5,8 5,8 5,5 4,7 4,2 8 6,5 8,5 6,6 5,0 6,0 4,7 3,6 4,1 9 13,0 14,7 10,2 17,1 20,1 22,5 33,8 34,9 10 0,3 1,2 1,6 0,8 1,2 1,6 2,4 3,9 11 2,3 1,5 2,6 2,1 2,3 2,4 2,0 0,9 * 1= Ψωμί-δημητριακά, 2= Κρέας, 3= Ψάρια, 4= Έλαια-λίπη, 5= Γαλακτοκομικά, 6= Λαχανικά, 7= Φρούτα, 8= Ζάχαρη-είδη ζαχαροπλαστικής, 9= Έξοδα εκτός οικίας, 10= Μη οινοπνευματώδη ποτά, 11= Άλλα τρόφιμα ** Μετά την ΕΟΠ 1974: «6 μέλη & άνω», αντί «8 μέλη & άνω» των ΕΟΠ 1957/58 & 1963/64. Πηγή στοιχείων: ΕΟΠ 1957/58, 1963/64, 1974, 1981/82, 1987/88, 1993/94, 1998/99 και 2004/05 της ΕΣΥΕ 5. Οι δαπάνες «της μέσης οικογένειας». Μετά την ΕΟΠ 1974 τα στατιστικά στοιχεία της ΕΣΥΕ αναδεικνύουν νέα δημογραφικά δεδομένα. Είναι η εποχή που επικρατεί το νέο πρότυπο της «πυρηνικής οικογένειας», της οικογένειας με δύο παιδιά και αργότερα με ένα παιδί, αντί της παραδοσιακής και προαιώνιας «πατριαρχικής των τριών γενεών», ενώ ταυτόχρονα παρατηρείται μείωση των μελών του νοικοκυριού: μετά την ΕΟΠ 1987/88 στην κατηγορία «οικογένεια με 3 παιδιά» συμπεριλαμβάνονται και οι οικογένειες με περισσότερα των τριών παιδιά: «3 παιδιά και άνω». Με την παρακμή των παραδοσιακών δημογραφικών χαρακτηριστικών της κοινωνίας PROCEEDINGS 6
στην Ελλάδα, παρακμάζουν και τα πρότυπα κατανάλωσης και ειδικά του πιο σημαντικού της μέρους, της διατροφικής. Παρ ότι η μορφή αυτή οικογένειας αντιπροσωπεύει το «μέσο Έλληνα» οι δαπάνες της για διατροφή δεν αντιπροσωπεύουν τις μέσες δαπάνες της Ελληνικής οικογένειας αντίστοιχα, γιατί υπολείπεται χρονικά του γενικού μέσου όρου του συνόλου πληθυσμού στην υιοθέτηση των νέων συμπεριφορών (Πίνακας 3). Πρόκειται για τις καταναλώσεις δημητριακών, κρέατος, ελαίων-λιπών, προϊόντων ζαχαροπλαστικής και εξόδων εκτός οικίας. Τα δημητριακά εμφανίζουν υψηλότερα ποσοστά συγκριτικά, το κρέας επίσης, τα έξοδα εκτός οικίας μικρότερα. Το ίδιο ισχύει και για τις τάσεις «ζαχαροφοβίας» και λιποφοβίας» που αναπτύχθηκαν στην Ελλάδα μετά τη δεκαετία 60 και αφού είχαν ήδη αναπτυχθεί στη Δ.Ευρώπη - Β.Αμερική. Μετά τα μέσα, πάντως, και προς τα τέλη της χρονικής αυτής περιόδου παρατηρείται και σε αυτή την κατηγορία πληθυσμού το φαινόμενο της «σύγκλισης» των προτύπων (Καραποστόλης, 1983), με σημαντικότερο παράδειγμα τα έξοδα εκτός οικίας. Αυτά (τα έξοδα εκτός οικίας) υπολείπονταν σε όλες τις ΕΟΠ του γενικού μέσου όρου, ενώ στην τελευταία (2004/05) εμφανίζουν περίπου ίδια ποσοστά (33,0-34,7%). Πίνακας 3. Διατροφικές δαπάνες βάσει σύνθεσης οικογένειας: αριθμός παιδιών. («Ζευγάρι με 2 παιδιά»). (ΕΟΠ 1957/58 έως και 2004/05). Σε ποσοστά %. ΕΟΠ: 57/58 63/64 74 81/82 87/88 93/94 98/99 04/05 100 100 100 100 100 100 1* 15,6 17,9-8,2 8,8 10,1 9,1 9,6 2 15,8 14,3-27,5 24,3 21,6 14,5 14,6 3 4,9 7,1-4,8 3,9 4,9 4,2 4,8 4 11,5 11,7-5,6 4,4 3,8 2,9 2,9 5 15,0 10,9-12,5 14,9 14,4 13,8 14,1 6 13,5 9,9-8,8 7,9 7,8 7,1 6,6 7 4,0 6,3-7,4 8,2 6,7 5,5 4,7 8 7,0 9,5-5,2 6,8 5,4 4,4 4,5 9 9,7 10,0-17,1 16,8 21,0 33,7 33,0 10 0,5 1,4-1,0 1,7 2,3 2,7 4,1 11 2,7 1,1-1,9 2,2 2,0 2,0 1,1 * 1= Ψωμί-δημητριακά, 2= Κρέας, 3= Ψάρια, 4= Έλαια-λίπη, 5= Γαλακτοκομικά, 6= Λαχανικά, 7= Φρούτα, 8= Ζάχαρη-είδη ζαχαροπλαστικής, 9= Έξοδα εκτός οικίας, 10= Μη οινοπνευματώδη ποτά, 11= Άλλα τρόφιμα Πηγή στοιχείων: ΕΟΠ 1957/58, 1963/64, 1974, 1981/82, 1987/88, 1993/94, 1998/99 και 2004/05 της ΕΣΥΕ PROCEEDINGS 7
Σημαντική ιδιαιτερότητα αποτελεί η ύπαρξη παιδιών. Ως κυριότερη συνέπεια είναι τα αυξημένα ποσοστά γαλακτοκομικών και προϊόντων ζαχαροπλαστικής σε όλη αυτή τη χρονική περίοδο, ιδιαίτερα μετά τη δεκαετία 80, όχι όμως και στις δύο πρώτες ΕΟΠ (1957/58 και 1963/64). Οι οικογένειες με πολλά παιδιά κατανάλωναν ανέκαθεν μεγαλύτερη ποσότητα δημητριακών και κρέατος από το γενικό μέσο όρο του πληθυσμού. Μια άλλη σημαντική κατηγορία, τα έξοδα εκτός οικίας, φαίνεται πως επηρεάζεται σημαντικά από την ύπαρξη παιδιών, αφού αυτής της κατηγορίας οι οικογένειες παρουσιάζουν συγκριτικά μικρότερα έξοδα. Φαίνεται, δηλαδή, ότι η βιομηχανοποίηση της διατροφής επηρεάζεται σημαντικά από την ύπαρξη παιδιών περιορίζοντας την «τριτογενοποίηση» των διατροφικών προτύπων. Αντίθετα δεν περιορίζει την αύξηση των καταναλώσεων εντός οικίας όπως αυτή διαμορφωνόταν από τις κυρίαρχες διατροφικές τάσεις κάθε εποχής, όπως για παράδειγμα η κατανάλωση κρέατος κατά και μετά τη δεκαετία 80. Η ύπαρξη παιδιών, δηλαδή, στρέφει την διατροφική κατανάλωση εντός οικίας κατευθύνοντας τις διατροφικές δαπάνες προς αντίστοιχα προϊόντα και όχι εκτός οικίας. 6. Οι δαπάνες για βιομηχανικά προϊόντα Η βιομηχανοποίηση των προτύπων είναι το γενικό συμπέρασμα που προκύπτει από τη μελέτη των στατιστικών στοιχείων και για τις δύο ακραίες κατηγορίες (ολιγομελή-πολυμελή) νοικοκυριών με βάση το κριτήριο του μεγέθους και της σύνθεσης του νοικοκυριού (Πίνακας 4). Ο βαθμός, όμως, και η εξέλιξή τους στο χρόνο είναι διαφορετική. Τα ολιγομελή νοικοκυριά προηγούνται χρονικά, ποιοτικά και ποσοτικά στη βιομηχανοποίηση και διεθνοποίηση των προτύπων. Ενδεικτικά παραδείγματα τα βιομηχανικά δημητριακά και το μοσχαρίσιο κρέας, σε αντίθεση με τα παραδοσιακά ψωμί, αλεύρι, όσπρια, αρνί και κατσίκι. Όπου, πάντως, υπάρχει ως υποκατηγορία τα κατεψυγμένα (στις κατηγορίες του κρέατος και των λαχανικών) προηγούνται τα πολυμελή νοικοκυριά, ενδεικτικό στοιχείο κόστους και ποιότητας στη διατροφική κατανάλωση. PROCEEDINGS 8
Πίνακας 4. Διατροφικά πρότυπα δημητριακών, κρέατος, οσπρίων-λαχανικών, και εξόδων εκτός οικίας στα ολιγομελή και πολυμελή νοικοκυριά. (ΕΟΠ 57/58 & 04/05, σε ποσοστά %). Ολιγομελή νοικοκυριά Πολυμελή νοικοκυριά ΕΟΠ: 57/58 81/82 04/05 57/58 81/82 04/05 Ψωμί-δημητριακά Ψωμί 61,2 50,6 46,5 64,3 49,8 55,6 Αλεύρι 1,7 5,5 3,5 6,8 14,1 5,4 Βιομηχ. δημητριακά 28,1 34,1 43,1 22,8 27,8 34,0 Ρύζι 8,4 9,7 6,8 6,3 8,3 5,0 Κρέας Μοσχάρι 33,5 52,5 40,1 29,4 38,0 36,2 Αρνί και κατσίκι 35,4 17,3 12,3 35,0 19,2 10,4 Παρασκευάσματα 5,5 5,0 11,3 2,5 9,1 14,4 Όσπρια-λαχανικά Όσπρια 9,6 6,7 6,5 18,2 14,4 7,3 Λαχανικά νωπά* 76,0 70,2 75,4 64,4 53,5 68,3 Βιομηχ. λαχανικά 5,0 14,1 4,4 19,9 Έξοδα εκτός οικίας Εστιατόρια 86,4 78,4 48,3 59,1 46,5 47,2 Καφενεία 13,6 21,6 51,7 40,9 53,5 52,8 *(και τοματοπελτές) στην ΕΟΠ 1957/58. Πηγή στοιχείων: ΕΟΠ 1957/58, 1981/82 και 2004/05 της ΕΣΥΕ 7. Στατιστική ανάλυση της οικιακής κατανάλωσης κατά τους παράγοντες: είδος φαγητού και είδος νοικοκυριού για τα έτη 1957/58, 1981/81 και 2004/05. Θεωρούμε τα δεδομένα του Πίνακα 4. Κάνουμε τις εξής υποθέσεις, τις οποίες θα αποδείξουμε και στατιστικά: Υπόθεση 1. Η κατανάλωση των ολιγομελών νοικοκυριών κατά το διάστημα 1981/82 ανεξάρτητα από είδος τροφής είναι η ίδια με μικρές διαφορές με την κατανάλωση των πολυμελών νοικοκυριών κατά το διάστημα 2004/05. Για να αποδείξουμε την ενδεικτική αυτή υπόθεση εφαρμόζουμε το Mann - Whitney έλεγχο στο επίπεδο σημαντικότητας α=0,05. Από τους παρατιθέμενους πίνακες 5 και 6 η τιμή του Mann - Whitney ελέγχου είναι 59,5 και έχει ασυμπτωτική σημαντικότητα σε δίπλευρο στατιστικό έλεγχο 0,948. Επειδή ισχύει 0,948 α/2=0,025, αποδεχόμαστε την υπόθεση (1) την οποία θέσαμε στην αρχή της ανάλυσης. Το ίδιο ισχύει για τις υποθέσεις ότι οι καταναλώσεις των ολιγομελών νοικοκυριών κατά τα έτη 1957/58 έχουν μεγάλες ομοιότητες με τις καταναλώσεις των πολυμελών νοικοκυριών κατά τα έτη 2004/05. Αυτό ενισχύει το γενικό συμπέρασμα της εργασίας, ότι, πλέον, δεν υπάρχουν PROCEEDINGS 9
διαφοροποιήσεις ως προς τα ποσοστά της κατανάλωσης τροφών μεταξύ των ολιγομελών και πολυμελών νοικοκυριών. Πίνακας 5. Mann-Whitney test για τον έλεγχο της διαφοράς ή μη των διαμέσων των οικιακών καταναλώσεων στις κατηγορίες ολιγομελή νοικοκυριά 1981/82 και πολυμελή νοικοκυριά 2004/05 Ranks GROUP 81-82 OLI VERSUS O4-05 POLI N Mean Rank Sum of Ranks Αριθμ. μέγεθος 81-82 OLI 11 11,59 127,50 κατανάλωσης dimen 04-05 11 11,41 125,50 Νοικοκυριών sion1 POLY Total 22 Πηγή στοιχείων: ΕΟΠ 1957/58, 1981/82 και 2004/05 της ΕΣΥΕ και επεξεργασία με το πακέτο SPSS 18. Πίνακας 6. Τιμή του στατιστικού Mann-Whitney (=59,5) και αποδοχή της υπόθεσης περί μη διαφοράς των οικιακών καταναλώσεων που αναφέρονται στον πίνακα 5 γιατί p=0,948>0,05, όπου α=0,05 είναι το επίπεδο σημαντικότητας για τον έλεγχο της παραπάνω υπόθεσης. Test Statistics b Αριθμ. μέγεθος κατανάλωση ς Νοικοκυριών Mann-Whitney U 59,500 Wilcoxon W 125,500 Z -,066 Asymp. Sig. (2-tailed),948 Exact Sig. [2*(1-tailed,949 a Sig.)] a. Not corrected for ties. b. Grouping Variable: GROUP 81-82 OLI VERSUS O4-05 POLI Πηγή στοιχείων: ΕΟΠ 1957/58, 1981/82 και 2004/05 της ΕΣΥΕ και επεξεργασία με το πακέτο SPSS 18. Απομένει όμως η εξής σημαντική ερώτηση: Τι συμβαίνει ως προς την οικιακή κατανάλωση όταν ληφθούν υπ όψη και οι δύο εξής παράγοντες: 1 ος παράγοντας: είδος τροφής και 2 ος παράγοντας: αριθμός μελών νοικοκυριού. PROCEEDINGS 10
Για να απαντήσουμε την ερώτηση αυτή θεωρούμε τα δεδομένα του πίνακα 4 σαν ένα τυχαιοποιημένο πλήρες πείραμα με δυο παράγοντες (randomized complete block design). Στο στατιστικό αυτό πείραμα θεωρούμε δυο παράγοντες, τους εξής: 1 ος παράγοντας: Είδος τροφής, με επίπεδα (1. ψωμί-δημητριακά, 2. κρέας, 3. όσπρια-λαχανικά, 4. έξοδα εκτός οικίας). 2 ος παράγοντας: Είδος νοικοκυριού με τα εξής επίπεδα (1. ολιγομελή νοικοκυριά 1957/58, 2. ολιγομελή νοικοκυριά 1981/82, 3. ολιγομελή νοικοκυριά 2004/05, 4. πολυμελή νοικοκυριά 1957/58, 5. πολυμελή νοικοκυριά 1981/82 και 6. πολυμελή νοικοκυριά 2004/05). Οι υποθέσεις που θα ελέγξουμε είναι οι εξής δυο, μετά των εναλλακτικών τους: 1. Η01: Η κατανάλωση των νοικοκυριών, αν ληφθεί υπ όψη μόνο ο παράγοντας: είδος φαγητού διαφέρει, μεταξύ των επιπέδων των διαφόρων νοικοκυριών. 2. Η02: Η κατανάλωση των διαφόρων νοικοκυριών, αν ληφθεί υπ όψη μόνο ο παράγοντας: αριθμός των νοικοκυριών, διαφέρει για τις δύο κατηγορίες μελών και για τις τρεις περιόδους (57/58-81/82-04/05). Θέτουμε επίπεδο σημαντικότητας α=0,05. Αν χρησιμοποιήσουμε τις τεχνικές που περιγράφονται στους (Daniel, 2010 και Φράγκος, 2002) έχουμε τα εξής θεμελιώδη συμπεράσματα: Οι καταναλώσεις των νοικοκυριών, αν ληφθεί υπ όψη μόνο ο παράγοντας είδος τροφής, διαφέρουν μεταξύ τους και η διαφορά αυτή είναι στατιστικά σημαντική. Αυτή είναι η στατιστική απόδειξη της πρώτης υπόθεσης Η01. Από τους παρατιθέμενους πίνακες 7 και 8 βρίσκουμε: F=3,553 για την κατηγορία φαγητού και η στατιστική σημαντικότητα p=0,022 < α=0,05, ενώ, για την κατηγορία νοικοκυριού, το F=0,016 και p=1 > 0,05. Αυτό σημαίνει ότι η κατανάλωση των νοικοκυριών, αν ληφθεί υπ όψη μόνο ο αριθμός των μελών τους, δηλαδή, ανεξάρτητα από το είδος τροφής, δεν διαφέρει μεταξύ τους από ολιγομελή σε πολυμελή νοικοκυριά και για τις διαφορετικές χρονικές περιόδους. PROCEEDINGS 11
Πίνακας 7. Ανάλυση διασποράς (ANOVA) για το πλήρως τυχαιοποιημένο πείραμα τμημάτων (Randomized complete block design) με δεδομένα από τον πίνακα 4. Παράγοντας 1 ος Κατηγορία φαγητού (ΚΑΤΗΓΦΑΓ). Παράγοντας 2 ος Νοικοκυριά (ΝΟΙΚΟΚΥΡ). Τιμή του F κριτηρίου για τον έλεγχο της υπόθεσης H0: Δεν υπάρχει διαφορά στις διατροφικές καταναλώσεις των νοικοκυριών όσον αφορά την κατηγορία φαγητού =3,553 Tests of Between-Subjects Effects Dependent Variable:Αριθμ. μέγεθος κατανάλωσης Νοικοκυριών Source Type III Sum Mean of Squares df Square F Corrected Model 7416,229 a 23 322,445,473 Intercept 70917,120 1 70917,120 104,080 ΚΑΤΗΓΦΑΓ 7262,220 3 2420,740 3,553 ΝΟΙΚΟΚΥΡ 53,311 5 10,662,016 ΚΑΤΗΓΦΑΓ * 112,892 15 7,526,011 ΝΟΙΚΟΚΥΡ Error 28617,650 42 681,373 Total 101396,440 66 Corrected Total 36033,879 65 a. R Squared =,206 (Adjusted R Squared = -,229) Πηγή στοιχείων: ΕΟΠ 1957/58, 1981/82 και 2004/05 της ΕΣΥΕ και επεξεργασία με το πακέτο SPSS 18. Πίνακας 8. Τιμή p για τον έλεγχο της υπόθεσης Η0 του πίνακα 7 (μη ύπαρξης διαφοράς στην κατηγορία φαγητού) =0,022<α=0,05, όπου α= επίπεδο σημαντικότητας. Άρα απορρίπτεται η υπόθεση περί μη διαφοράς των οικιακών καταναλώσεων όσον αφορά την κατηγορία τροφής. Συμπέρασμα: Υπάρχει διαφορά στις οικιακές καταναλώσεις όσον αφορά τα διάφορα είδη τροφών. Tests of Between-Subjects Effects Dependent Variable:Αριθμ. μέγεθος κατανάλωσης Νοικοκυριών Source Partial Eta Squared Sig. Corrected Model,971,206 Intercept,000,712 ΚΑΤΗΓΦΑΓ,022,202 ΝΟΙΚΟΚΥΡ 1,000,002 ΚΑΤΗΓΦΑΓ * ΝΟΙΚΟΚΥΡ 1,000,004 Πηγή στοιχείων: ΕΟΠ 1957/58, 1981/82 και 2004/05 της ΕΣΥΕ και επεξεργασία με το πακέτο SPSS 18. PROCEEDINGS 12
Το δεύτερο συμπέρασμα βρίσκεται σε συμφωνία με το συμπέρασμα που βρήκαμε προηγουμένως με το Mann - Whitney test. Η εικόνα λοιπόν της διατροφικής κατανάλωσης καθίσταται τώρα καθαρή. Έχουμε σύγκλιση της διατροφικής οικιακής κατανάλωσης ως προς τον αριθμό των μελών του κάθε νοικοκυριού, με τη πάροδο των χρόνων, αλλά όχι και ως προς το είδος της τροφής όπως και ως προς τον τόπο που λαμβάνεται η τροφή. Αυτό σημαίνει ότι υπάρχει μια ομογενοποίηση της οικιακής διατροφικής κατανάλωσης, και το τυχαιοποιημένο πλήρες πείραμα τμημάτων αποδεικνύει ότι υπάρχουν διαφορές μόνο ως προς το είδος της τροφής και τον τόπο λήψης της τροφής. Αυτό είναι λογικό, διότι οι συνήθειες της εργασίας και της ζωής, γενικότερα, αλλάζουν στα νοικοκυριά. Μπορούμε να υποθέσουμε ότι το ελληνικό διατροφικό πρότυπο επηρεάζεται, αρκετά, από τα Δυτικά πρότυπα και από τις απαιτητικές ανάγκες της σύγχρονης ζωής. Ο άνθρωπος πρέπει σήμερα να εργάζεται συνέχεια διότι οι ανάγκες του είναι μεγαλύτερες και πρέπει να εφοδιάζει την οικογένειά του με διαρκώς νέα αγαθά. Γι αυτό δεν έχει και πολύ χρόνο για φαγητό στο σπίτι και τρώει πολύ συχνά σε εστιατόρια εκτός σπιτιού. 8. Συμπεράσματα Σε δύο κύρια συμπεράσματα καταλήγει αυτή η εργασία βάσει της μελέτης των δαπανών διατροφικής κατανάλωσης με κριτήρια το μέγεθος και τη σύνθεση της οικογένειας: 1. Στη βιομηχανοποίηση και διεθνοποίηση της διατροφικής κατανάλωσης προηγούνται τα νοικοκυριά που αποτελούνται από λιγότερα μέλη (μονομελή, μικρές οικογένειες χωρίς ή με λίγα παιδιά). Αντίθετα οι πολυμελείς, οι πολύτεκνες, οι παραδοσιακές πατριαρχικές οικογένειες έχουν πιο παραδοσιακές συμπεριφορές στη διατροφή. 2. Με την πάροδο του χρόνου οι διαφορές μειώνονται και παρατηρείται το φαινόμενο της «σύγκλισης» των προτύπων: Τα πρότυπα των πολυμελών νοικοκυριών συγκλίνουν προς αυτά των ολιγομελών με σημαντική χρονική υστέρηση (έως και 30ετίας) χωρίς ποτέ να ταυτίζονται ή να εκλείπουν οι διαφορές. Οι διαφορές αυτές σχετίζονται με δημογραφικά και ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των επί μέρους κατηγοριών όπως για παράδειγμα τα έξοδα εκτός οικίας στα μονομελή νοικοκυριά, οι αυξημένες δαπάνες γάλακτος στις οικογένειες με ανήλικα παιδιά κ.ά. Οι διαφορές αυτές, πάντως, δεν αποδυναμώνουν αλλά, αντίθετα, ενισχύουν το συμπέρασμα της βιομηχανοποίησηςδιεθνοποίησης των προτύπων αν και με διαφορετικές μορφές και σε διαφορετικές χρονικές περιόδους. PROCEEDINGS 13
Βιβλιογραφία 1. Beske, P., Seuring, S., Gold, S., and Morana, R., (2009), A critical review of surveybased research on sustainable Supply Chain Management. 16th International Annual EurOMA Conference, Implementation - realizing Operations Management knowledge, June 14-17, 2009, Göteborg, Sweden. 2. Daniel., W.W., and Terrell., J.C., (2010), Business statistics. 8 η έκδοση, εκδ. Houghton, Mifflin company. 3. Deaton A., (1992), Understanding consumption, Oxford, Clarendon Press. 4. Καραποστόλης Β., (1983), Η καταναλωτική συμπεριφορά στην Ελληνική Κοινωνία, 1960-1975. Εκδ. Ε.Κ.Κ.Ε. 5. Lancaster K., (1966), A new approach to consumer theory. Journal of political economy, No 74. pp. 132 157. 6. Maguire, H., Paterson, I. Hakim, L., (2007), The soft side of Supply Chain Management: the importance of trust. In: ANZAM 2007: Managing Our Intellectural and Social Capital, 4-7 Dec 2007, Sydney, Australia. 7. Malassis L., (1986), Economie agroalimentaire, Tome III, ed. Cujas, Paris. 8. Montanari M., (1997), Πείνα και αφθονία στην Ευρώπη, Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα. 9. Renaud S., (1996), Η μεσογειακή διατροφή, Αθήνα, Π. Τραυλός-Ε. Κωσταράκη. 10. Seuring, S., Müller, M., (2008), From a literature review to a conceptual framework for sustainable supply chain management. Journal of Cleaner Production. Vol. 16, Issue 15, October 2008, pp. 1699-1710. 11. Sotiropoulos, I., Georgakopoulos, G., Kyritsis, K., (2010a), Globalisation of the Alimentary Consumption Patterns in Greece (1957 to 2005); An economic analysis, International Journal of Economics and Finance, Vol. 2, No 1. 12. Sotiropoulos, I., Frangos, Const., Frangos, Chr., (2010b), On a Broader Descripton of Alimentary Consumption Patterns: The case of Greece (1950-2005), Journal of Mathematics Research, Vol. 2, No 2. 13. Trichopoulou, A, Lagiou, P, Kuper, H, Trichopoulos D., (2000), Cancer and Mediterranean dietary traditions. Cancer Epidemiology, Biomarkers & Prevention, Vol. 9, p.. 869-873. 14. Vasileiou, K., and Morris J., (2004), Exploring the Sustainability of the UK Food Supply Chain: The Case of Fresh Potatoes. Farm Management Journal, Vol 11, No 11, pp. 649-658. PROCEEDINGS 14
15. Vasileiou, K., and Morris J, (2006), The Sustainability of the Supply Chain for Fresh Potatoes in Britain. International Journal of Supply Chain Management, Vol 11, No 4, pp. 317-327. 16. Φράγκος Χρ., (2002), Στατιστική επιχειρήσεων. Εκδ. Σταμούλη, Αθήνα. PROCEEDINGS 15