«Ἄριστον µὲν ὕδωρ» Κ.Λ. Κατσιφαράκης Τµήµα Πολιτικών Μηχανικών Συντονιστής Συµβουλίου Περιβάλλοντος Α.Π.Θ. Περίληψη Στην παρούσα εργασία τονίζεται η αξία του νερού ως φυσικού πόρου και γίνεται σύντοµη αναφορά στις κύριες παραµέτρους των προβληµάτων διαχείρισης υδατικών πόρων και στη σχέση νερού-ενέργειας. Ακόµη συζητείται η µορφή (δηµόσια ή ιδιωτική) των φορέων διαχείρισης του νερού, καθώς και το θέµα της τιµολόγησής του µε βάση την Οδηγία 2000/60/ΕΚ. Abstract In this paper, the importance of water as a natural resource is stressed and the main aspects of water resources management are outlined, including the relationship between water and energy. Moreover, the nature of water management authorities (private versus public) is briefly discussed, followed by some thoughts on the issue of water billing, based on the EC Directive 2000/60. 1
Εισαγωγή Το νερό είναι αναντίρρητα ο πολυτιµότερος φυσικός πόρος. To δηλώνει µε λυρικό και συνάµα επιγραµµατικό τρόπο ο Πίνδαρος [1] τον πέµπτο αιώνα π.χ.: «Ἄριστον µὲν ὕδωρ, ὁ δέ χρυσὸς αἰθόµενον πῦρ ἅτε διαπρέπει νυκτὶ µεγάνορος ἔξοχα πλούτου». δηλαδή: Το νερό είναι το καλύτερο, αν και ο χρυσός του ξεχωριστού περήφανου πλούτου κινεί µε τη θωριά του τον θαυµασµό, όπως η λαµπερή φωτιά τη νύχτα. εν είναι τυχαίο ότι οι πρώτοι πολιτισµοί αναπτύχθηκαν κοντά σε µεγάλους ποταµούς, όπου δηλαδή το πρόβληµα της επάρκειας των υδατικών πόρων ήταν εύκολο να λυθεί (π.χ. στην Μεσοποταµία και την Αίγυπτο). εν ξέρω µάλιστα πόσο επηρέασε το πολίτευµα των περιοχών αυτών η ανάγκη για κατασκευή και συντήρηση πολύπλοκων υδραυλικών έργων. Είναι βέβαιο πάντως ότι πρακτικές γνώσεις διαχείρισης των υδατικών πόρων και κατασκευής υδραυλικών έργων υπήρχαν από χιλιάδες χρόνια προ Χριστού. Ο Ηρόδοτος αναφέρει διάφορα αξιοθαύµαστα υδραυλικά έργα, στην Αίγυπτο, τη Μεσοποταµία, αλλά και στην Ελλάδα [2]. Οι σύγχρονες αντιλήψεις Η διαχείριση των υδατικών πόρων, που σήµερα αποτελεί αυτοτελή επιστηµονικό κλάδο, θα µπορούσε να ορισθεί ως η διαδικασία χρονικής και χωρικής εξισορρόπησης της ζήτησης και της προσφοράς νερού κατάλληλης ποιότητας, µε οικονοµικώς βιώσιµο τρόπο. Έχει λοιπόν τρεις παραµέτρους: την ποσότητα του νερού, την ποιότητά του και την οικονοµία. Αλλά η τροποποίηση υδατικών οικοσυστηµάτων έχει επιπτώσεις στο περιβάλλον. Υπάρχει εποµένως και µια τέταρτη παράµετρος, η περιβαλλοντική. Το πρόβληµα γίνεται δυσκολότερο, όσο αυξάνουν οι απαιτήσεις για κατάλληλη ποιότητα, όχι µόνο του νερού που προσφέρεται στους καταναλωτές, αλλά και των εκροών του συστήµατος, δηλαδή των επεξεργασµένων λυµάτων. Ενισχύεται δηλαδή η βαρύτητα της τέταρτης παραµέτρου, που αναφέρθηκε προηγουµένως. Το πρόβληµα γίνεται πολυπλοκότερο και η επίλυσή του ακριβότερη, όταν η ζήτηση συγκεντρώνεται σε περιορισµένο χώρο, όπως συµβαίνει στα µεγάλα αστικά κέντρα, οπότε πρέπει να αναζητηθούν υδατικοί πόροι από µακρινότερες περιοχές. Η Αθήνα, για παράδειγµα, έφτασε µέχρι τον Μόρνο, ενώ η Θεσσαλονίκη, σε καλύτερη κατάσταση, χρησιµοποιεί τα νερά της Αραβησσού και του Αλιάκµονα. Ένας ακόµη δυσµενής παράγοντας είναι η κλιµατική αλλαγή, που φαίνεται να επηρεάζει αρνητικά την χρονική τουλάχιστον κατανοµή των υδατικών πόρων, κάνοντας πιο δύσκολη τη διαχείρισή τους. Ακόµη µια σηµαντική παράµετρος στη διαχείριση των υδατικών πόρων είναι η σχέση νερού και ενέργειας. Η δεύτερη είναι απαραίτητη για τη λειτουργία όλων των δικτύων ύδρευσης, πολλών δικτύων αποχέτευσης, καθώς και των εγκαταστάσεων επεξεργασίας νερού και 2
λυµάτων. Το νερό πάλι είναι φορέας ενέργειας, το περιγράφει πολύ ποιητικά ο Μανώλης Γλέζος [3]. Γι αυτό συνήθως τα έργα εποχικής αποθήκευσης του νερού, δηλαδή τα φράγµατα, συνδυάζονται συχνά µε την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας. Ακόµη, η διαχείριση των υδατικών πόρων περιλαµβάνει την προστασία των κατοικηµένων περιοχών από καταστροφικές εκδηλώσεις της ενέργειας του νερού, µέσω των δικτύων αποχέτευσης οµβρίων. Ενισχυτικά µάλιστα στην προσπάθεια διαχείρισης των νερών της βροχής σε αστικές (και όχι µόνο) περιοχές µπορούν να χρησιµοποιηθούν και περιβαλλοντικώς φιλικές λύσεις, νέες, ή µάλλον µε νέα µορφή, όπως είναι οι κήποι βροχής. Οι λύσεις αυτές αποσκοπούν: 1) Στη µείωση και του συνολικού απορρέοντος όγκου νερού και της αιχµής της απορροής. 2) Στον περιορισµό οχλήσεων και ζηµιών λόγω ανεπάρκειας των δικτύων αποχέτευσης. 3) Στην αποθήκευση του βρόχινου νερού, ώστε να χρησιµοποιηθεί για την κάλυψη αναγκών µε µειωµένες απαιτήσεις ποιότητας (π.χ. πότισµα πάρκων και κήπων, καθαριότητα χώρων, πλύσιµο αυτοκινήτων). 4) Στον εµπλουτισµό των υπόγειων υδροφορέων και τη διατήρηση της παροχής υδατορρευµάτων, που τροφοδοτούνται από τους υδροφορείς αυτούς κατά τη διάρκεια της ξηρής περιόδου. 5) Στον καθαρισµό και κατά συνέπεια τη βελτίωση της ποιότητας των απορρεόντων υδάτων και τη µείωση της επιβάρυνσης των φυσικών αποδεκτών (ποτάµια, λίµνες, παράκτια νερά). 6) Στην αναβάθµιση του αστικού και περιαστικού τοπίου και τη βελτίωση της ποιότητας ζωής. Μια προσπάθεια για προώθηση λύσεων φιλικών προς το περιβάλλον (π.χ. κατασκευή κήπων βροχής) ετοιµάζεται να ξεκινήσει ο ήµος Θεσσαλονίκης. Οι φορείς διαχείρισης των υδατικών πόρων Ένα θέµα που συζητείται έντονα το τελευταίο χρονικό διάστηµα, είναι η φύση του φορέα διαχείρισης των υδατικών πόρων, ιδιαίτερα των δύο µεγαλύτερων αστικών κέντρων της χώρας. Οι δύο αυτοί φορείς, ΕΥ ΑΠ και ΕΥΑΘ, έχουν σήµερα δηµόσιο χαρακτήρα, έχει όµως ήδη ξεκινήσει η διαδικασία εκχώρησής τους σε ιδιωτικές εταιρείες, στο πλαίσιο µιας γενικότερης νεοφιλελεύθερης αντίληψης και των µνηµονιακών «υποχρεώσεων» της χώρας. Το ερώτηµα όµως που θα έπρεπε να απαντηθεί πρώτα, πριν ακόµη και από το τίµηµα της εκχώρησης, είναι αν είναι πιο ταιριαστό στους στόχους των φορέων ύδρευσης και αποχέτευσης να έχουν δηµόσιο ή ιδιωτικό χαρακτήρα. Μια ιδιωτική επιχείρηση έχει εξ ορισµού ως πρώτο στόχο το κέρδος. Η επιδίωξη κέρδους είναι γενικώς απόλυτα θεµιτή, ας δούµε όµως πως µπορεί να εξειδικευθεί σε µια εταιρεία ύδρευσηςαποχέτευσης, η οποία, ας µην το ξεχνάµε, αποτελεί τοπικό µονοπώλιο. Τα κέρδη λοιπόν, µπορούν να προκύψουν µε τους ακόλουθους τρόπους: α) Με αύξηση των τιµών του νερού, όσο αντέχουν οικονοµικώς οι καταναλωτές. Είναι όµως αυτό επιθυµητό, για ένα τόσο βασικό αγαθό και µάλιστα σε περίοδο µεγάλης ύφεσης; 3
β) Με αύξηση της κατανάλωσης του προϊόντος, τουλάχιστον µέχρι τις ποσότητες που είναι διαθέσιµες χωρίς πρόσθετες επενδύσεις. Είναι όµως αυτό περιβαλλοντικώς αποδεκτό, ή πρέπει να στοχεύουµε στην εξυπηρέτηση των ανθρώπινων αναγκών, µε την µικρότερη δυνατή ανάλωση πολύτιµων φυσικών πόρων; γ) Με περιορισµό του κόστους λειτουργίας και συντήρησης των εγκαταστάσεων. Αυτό όµως, µπορεί να επηρεάσει αρνητικά τις παρεχόµενες υπηρεσίες. Για παράδειγµα, η ποιότητα του νερού στον τελικό καταναλωτή εξαρτάται από την ποιότητα των δικτύων µεταφοράς. Θα µείωνε τα κέρδη της µια ιδιωτική επιχείρηση για συντήρηση των δικτύων πέραν της οικονοµικώς συµφερότερης; δ) Με συµπίεση του κόστους εργασίας. Αυτό όµως αποτελεί µάλλον µικρό ποσοστό του συνολικού κόστους, ενώ ο υπερβολικός περιορισµός του θα έχει επιπτώσεις στην εξυπηρέτηση των καταναλωτών και στην ποιότητα των παρεχόµενων υπηρεσιών. Από τα προηγούµενα προκύπτει, αβίαστα κατά τη γνώµη µου, το συµπέρασµα ότι η επιλογή ιδιωτικού φορέα είναι µια µάλλον ατυχής, µε βάση το κριτήριο των στόχων ενός τέτοιου φορέα. Συντρέχουν µήπως άλλοι λόγοι για την ιδιωτικοποίηση των φορέων ύδρευσης και αποχέτευσης, π.χ. έλλειψη τεχνογνωσίας στην Ελλάδα, όπως υποστηρίζουν ορισµένοι; Αυτό µάλλον ως κακόγουστο αστείο ακούγεται. Τόσο οι ίδιες οι εταιρείες ύδρευσης και αποχέτευσης, όσο και τα πανεπιστήµια, αλλά και ιδιώτες Έλληνες µελετητές, έχουν τις απαιτούµενες γνώσεις. Και αν κάπου υπάρχει κενό, µπορεί να καλυφθεί µε επί µέρους συνεργασίες µε ξένες εταιρείες. Τέλος θα µπορούσε να ανατρέξει κανείς στη διεθνή πρακτική εµπειρία επί του θέµατος, µια και πολλές φορές οι θεωρητικές προσεγγίσεις αποδεικνύονται λανθασµένες στην πράξη. Η µέχρι τώρα διεθνής εµπειρία δείχνει ότι όπου έγιναν ιδιωτικοποιήσεις, ούτε το κόστος των υπηρεσιών µειώθηκε [4], ούτε η ποιότητά τους βελτιώθηκε. Μάλιστα, τα τελευταία χρόνια διαπιστώνεται µια τάση επαναφοράς της διαχείρισης φορέων ύδρευσης και αποχέτευσης που είχαν ιδιωτικοποιηθεί σε δηµόσιες ή δηµοτικές αρχές. Χαρακτηριστικό παράδειγµα αποτελεί το Παρίσι [5]. Άρα τα προηγούµενα θεωρητικά συµπεράσµατα µάλλον επιβεβαιώνονται στην πράξη. Ακόµη η διεθνής εµπειρία δείχνει ότι τα κράτη δυσκολεύονται να ελέγξουν την τήρηση των δεσµεύσεων εταιρειών, οι οποίες τα ξεπερνούν σε οικονοµικό µέγεθος. Η τιµολόγηση του νερού Η χαµηλή τιµή του νερού σε σχέση µε άλλα αγαθά, λιγότερο χρήσιµα για την επιβίωση του ανθρώπου, ήταν ένα θεωρητικό πρόβληµα, που βασάνισε τους οικονοµολόγους, µέχρις ότου αναπτύχθηκε η θεωρία της οριακής χρησιµότητας. Το σοβαρό πρακτικό πρόβληµα, το οποίο αντιµετωπίζουν όλοι οι φορείς διαχείρισης υδατικών πόρων, είναι η τιµολόγηση του νερού, που (πρέπει να) βασίζεται στην κοστολόγησή του και 4
την αξία χρήσης του, αλλά και στο ότι είναι κοινωνικό αγαθό. Για το πρόβληµα αυτό έχει γίνει αρκετή έρευνα και στη χώρα µας (π.χ. [6], [7], [8], [9]). Ως θεωρητική βάση για την τιµολόγηση του νερού χρησιµεύει η Οδηγία 2000/60 [10], η οποία ενσωµατώθηκε στην ελληνική νοµοθεσία µε τον νόµο 3199/2003. Η Οδηγία αυτή στο άρθρο 9 προβλέπει: «Τα κράτη µέλη λαµβάνουν υπόψη την αρχή της ανάκτησης του κόστους των υπηρεσιών ύδατος συµπεριλαµβανοµένου του κόστους για το περιβάλλον και τους φυσικούς πόρους λαµβάνοντας υπόψη την οικονοµική ανάλυση που διεξάγεται σύµφωνα µε το Παράρτηµα ΙΙΙ, και ειδικότερα σύµφωνα µε την αρχή «ο ρυπαίνων πληρώνει». Και αµέσως παρακάτω προβλέπει: «τα κράτη µέλη εξασφαλίζουν ότι οι πολιτικές τιµολόγησης του ύδατος παρέχουν κατάλληλα κίνητρα στους χρήστες για να χρησιµοποιούν αποτελεσµατικά τους υδάτινους πόρους και κατά συνέπεια συµβάλλουν στην επίτευξη των περιβαλλοντικών στόχων της παρούσας οδηγίας...». Η διάταξη αυτή φαίνεται λογική, όµως η εφαρµογή της δεν είναι τόσο απλή, καθώς δεν είναι τόσο εύκολος και µονοσήµαντος ο υπολογισµός του περιβαλλοντικού κόστους και του κόστους φυσικών πόρων. Επιπλέον, υπάρχει κίνδυνος να οδηγήσει σε µεγάλη αύξηση των τιµών των υπηρεσιών ύδατος. Αν και είναι βέβαιο ότι η δωρεάν παροχή ή η υπερβολικά χαµηλή τιµή οδηγεί σε σπατάλη, η υπερβολικά ψηλή τιµή οδηγεί σε κοινωνική αδικία και µπορεί µεσοπρόθεσµα να εµποδίσει την ανάπτυξη. Ως ασφαλιστική δικλίδα µπορεί να χρησιµοποιηθεί η ακόλουθη αναφορά, που περιλαµβάνεται στο ίδιο άρθρο της Οδηγίας: «Τα κράτη µέλη µπορούν εν προκειµένω να συνεκτιµούν τα κοινωνικά, τα περιβαλλοντικά και τα οικονοµικά αποτελέσµατα της ανάκτησης». Παράλληλα πρέπει να δοθεί βάρος στην ενηµέρωση, την εκπαίδευση και την παιδεία των πολιτών, που µπορούν µεσοπρόθεσµα να περιορίσουν την ανάγκη σκληρής τιµολογιακής πολιτικής, αν βέβαια το ζητούµενο της πολιτικής αυτής είναι όντως η προστασία του περιβάλλοντος. Επίλογος Ο Πίνδαρος υποστήριξε ότι: «Ἄριστον µὲν ὕδωρ», σε µια εποχή σχετικά µικρών πιέσεων στους υδατικούς πόρους. Στη σηµερινή εποχή, η βέλτιστη διαχείριση του άριστου αγαθού αποτελεί αδήριτη ανάγκη. Και αυτό προϋποθέτει επιστηµονική επάρκεια, σωστό προγραµµατισµό, συνετή διαχείριση των οικονοµικών πόρων, αξιοποίηση τοπικών δυνατοτήτων, εξέταση και ενδεχοµένως υιοθέτηση καινοτόµων λύσεων, αγάπη για το συγκεκριµένο επιστηµονικό και κοινωνικό έργο. Βιβλιογραφία 5
1. Πινδάρου «Πρώτος Ολυµπιόνικος», 476 π.χ. (ΙΕΡΩΝΙ ΣΥΡΑΚΟΥΣΙΩι ΚΕΛΗΤΙ) http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text;jsessionid=0906f0d5e403bea0f7ab9b26f4f93e8 5?doc=Perseus%3atext%3a1999.01.0161%3abook%3dO. 2. Ι. Αυγολούπης και Κ.Λ. Κατσιφαράκης «Αναφορές σε θέµατα υδραυλικής και υδρολογίας στο έργο του Ηροδότου», Υδροτεχνικά, Tεύχος 18-19, σελ., 21-34, 2009. 3. Μ. Γλέζος «Η συνείδηση της Πετραίας Γης», σελ. 17-18, Εκδόσεις: Τυπωθήτω - ΓΙΩΡΓΟΣ ΑΡ ΑΝΟΣ. 4. G. Bel and M. Warner Does privatization of solid waste and water services reduce costs? A review of empirical studies, Resources, Conservation and Recycling, 52, 1337 1348, 2008. 5. http://www.remunicipalisation.org/ 6. Z. Mallios, A. Papageorgiou, D. Latinopoulos and P. Latinopoulos Spatial Hedonic Pricing Models for the Valuation of Irrigation Water, Global Nest Journal, Vol. 11, 575-582, 2009. 7. Y. Mylopoulos, D. Vagiona and E. Kolokytha Demand management aspects of the urban water policy in the industrial sector. The case of the city of Thessaloniki, Greece, Urban Water, Volume 4, 9-17, 2007. 8. V. Kanakoudis Urban water conservation based on implementing appropriate water pricing policy, network upgrading measures and public awareness activities, IWA Specialty Edition Performance Assessment of Urban Infrastructure Services: Drinking water, wastewater & solid waste (eds. E.Cabrera, M.Pargo), pp. 441-453, 2008 9. N. Mylopoulos, D. Vagiona and C. Fafoutis Urban Water Pricing in Sustainable Water Resources Management: A Socioeconomic Study, World Academy of Science, Engineering and Technology, 30, 542-548, 2009. 10. Οδηγία 2000/60/EK για τη θέσπιση πλαισίου κοινοτικής δράσης στον τοµέα της πολιτικής των υδάτων, 2000. 6