Σχόλια και υποδείξεις για το Σχέδιο Μαθήματος Ακολούθως αναπτύσσονται ορισμένα διευκρινιστικά σχόλια για το Σχέδιο Μαθήματος. Αφετηρία για τον ακόλουθο σχολιασμό υπήρξαν οι σχετικές υποδείξεις που μας παραχώρησε ο καθηγητής κ. Λεωνίδας Γομάτος, οι οποίες παραθέτονται με πλάγια γράμματα. Εισαγωγικά Η συμπλήρωση του Σχεδίου Μαθήματος, για τις Πρακτικές Ασκήσεις Διδασκαλίας, δεν έχει έναν τυπικό χαρακτήρα αλλά αποβλέπει στο να βοηθήσει τους σπουδαστές να συγκροτήσουν μία μέθοδο για το πως να προετοιμάζουν το μάθημά τους. Οι διάφορες κατηγορίες που περιλαμβάνονται στο έντυπο του Σχεδίου Μαθήματος επισημαίνουν τα σημαντικότερα ζητήματα που πρέπει να λάβει κάποιος υπόψη του κατά την προετοιμασία ενός μαθήματος. Ας δούμε λοιπόν τι κατηγορίες περιλαμβάνει το Σχέδιο Μαθήματος και σε τι χρησιμεύουν: 1. Χαρακτηριστικά της ενότητας Κάθε διδακτική ενότητα που επιλέγουμε να διδάξουμε σε μια σχολική τάξη, συνήθως αποτελεί έναν κρίκο μιας αλυσίδας από ενότητες που όλες συνδέονται μεταξύ τους και συνιστούν τη διδακτέα ύλη του έτους. Είναι σημαντικό να βοηθούμε τους μαθητές να συνδέουν τις νέες έννοιες με τις προηγούμενες και να προετοιμάζονται για τις επόμενες. Να αντιμετωπίζουν δηλαδή τις έννοιες ως μέρη ενός ευρύτερου συνόλου, ως τμήματα ενός συμπαγούς οικοδομήματος. Για το σκοπό αυτό, κατά την προετοιμασία του μαθήματος πρέπει να γνωρίζουμε ποια είναι τα χαρακτηριστικά της διδακτικής ενότητας που την συνδέουν με τις προηγούμενες και επόμενες ενότητες και ποιο ρόλο παίζει η ίδια μέσα στο σύνολο της διδακτέας ύλης. Πρακτικά: στα Χαρακτηριστικά της ενότητας διευκρινίζουμε αν πρόκειται για εργαστηριακή ή θεωρητική ενότητα και το πώς εντάσσεται η ενότητα αυτή στο αναλυτικό πρόγραμμα (είναι εισαγωγική ενότητα; βρίσκεται στη μέση ενός κεφαλαίου; ποιες σχετικές έννοιες ή γνώσεις θεωρούνται ήδη γνωστές από προηγούμενα μαθήματα;).
2. Σκοποί Κάθε διδασκαλία που πραγματοποιούμε έχει ένα συγκεκριμένο σκοπό, όπως την εκμάθηση ορισμένων θεωρητικών εννοιών ή μιας πρακτικής μεθόδου. Κατά την διάρκεια του μαθήματος θα πρέπει να έχουμε κατά νου τον γενικό σκοπό της διδασκαλίας, ο οποίος θα έχει καθοριστεί από πριν και στον οποίο θα αποβλέπουν οι ενέργειες που πραγματοποιούμε μέσα στην τάξη. Πρακτικά: κάτω από τον τίτλο Σκοποί αναγράφουμε το γενικό σκοπό της ενότητας π.χ. «να γνωρίσουν οι μαθητές το ηλεκτρικό σύστημα του αυτοκινήτου», «να μάθουν για τα λοιμώδη νοσήματα» κ.λπ. 3. Στόχοι Ο σκοπός του μαθήματος έχει βέβαια ένα γενικό χαρακτήρα και η επίτευξή του εξαρτάται από πολλούς παράγοντες. Χρειάζεται λοιπόν ένας τρόπος να ελέγξουμε το αποτέλεσμα της διδασκαλίας μας. Έτσι, είναι χρήσιμο εκ των προτέρων να εξειδικεύσουμε τον σκοπό της διδασκαλίας σε επιμέρους, πιο συγκεκριμένους και μετρήσιμους στόχους (όσο αυτό είναι δυνατό). Να προσδιορίσουμε δηλαδή ποιες ενέργειες των μαθητών θα έδειχναν ότι η διδασκαλία μας ήταν αποτελεσματική. Οι στόχοι αποτελούν ένα μέτρο για την αξιολόγηση της διδασκαλίας μας. Σε πρώτο επίπεδο είναι σημαντικό να θέσουμε γνωστικούς στόχους, που αφορούν στο αν οι μαθητές κατανόησαν τις έννοιες που διδάχθηκαν. Εκτός από αυτούς, όμως, μπορούμε να θέσουμε και στόχους που σχετίζονται με συναισθηματικές, ψυχοκινητικές ή μεταγνωστικές δεξιότητες των μαθητών. Πρακτικά: κάτω από τον τίτλο Στόχοι διατυπώνουμε, κατά τρόπο σαφή και συγκεκριμένο, τι περιμένουμε να είναι σε θέση να κάνουν οι μαθητές μετά το τέλος της διδασκαλίας π.χ. «να αναφέρουν τα μέρη του ηλεκτρικού συστήματος του αυτοκινήτου», «Να περιγράφουν τις φάσεις λειτουργίας του κυκλώματος Diesel». «Να διακρίνουν περιπτώσεις για τις οποίες έχει αρμοδιότητα να αποφασίζει η συνέλευση ενός σωματείου» κ.λπ. Οι στόχοι αυτοί είναι καλό να επεκτείνονται σε περισσότερα του ενός από τα τέσσερα επίπεδα (γνωστικό, συναισθηματικό, ψυχοκινητικό, μεταγνωστικό).
4. Επιλογές περιεχομένου Ίσως το βασικότερο στάδιο κατά την προετοιμασία της διδασκαλίας μας είναι να επιλέξουμε και να οργανώσουμε το περιεχόμενο του μαθήματος σύμφωνα με τους στόχους που έχουμε θέσει. Αφού αντλήσουμε τις πληροφορίες που χρειαζόμαστε από διάφορες πηγές (όπως το σχολικό βιβλίο, το διαδίκτυο κ.λπ.), είναι χρήσιμο να σχηματίσουμε ένα σκελετό από τις έννοιες που θέλουμε να διδάξουμε και τις σχέσεις που έχουν μεταξύ τους. Μια συνοπτική εικόνα των κεντρικότερων σημείων του μαθήματος, η οποία θα αποτελεί τον οδηγό μας κατά την διάρκεια της διδασκαλίας. Πρακτικά: στις Επιλογές περιεχομένου αναφέρονται επιγραμματικά οι βασικές έννοιες, νόμοι κ.λπ. που θα προσεγγιστούν στην ενότητα αυτή. Επίσης, αναγράφεται από πού αντλούνται αυτές οι γνώσεις (δίνονται δηλαδή βιβλιογραφικές παραπομπές στο αντίστοιχο σχολικό εγχειρίδιο με αναφορά σε συγκεκριμένες σελίδες, σε άλλα βοηθήματα, σε τεχνικά εγχειρίδια, σε περιοδικά, σε πηγές από το διαδίκτυο κ.λπ.). 5. Μεθοδολογικές επιλογές Αφού οργανώσουμε το περιεχόμενο του μαθήματος είναι απαραίτητο να σχεδιάσουμε και τα βήματα που πρόκειται να ακολουθήσουμε κατά την διδασκαλία, ώστε να αποφύγουμε επισφαλείς αυτοσχεδιασμούς της τελευταίας στιγμής. Η διάλεξη μπορεί να εμπλουτιστεί με τη χρήση εποπτικών μέσων (διαφάνειες, βίντεο, αντικείμενα κλπ) ή να περιλαμβάνει έναν καταιγισμό ιδεών, προκειμένου οι μαθητές να διευρύνουν τις αντιλήψεις τους και να αποκτήσουν μεγαλύτερη εποπτεία για το αντικείμενο που μαθαίνουν. Όμως, η κατανόηση του μαθήματος δεν είναι εφικτή χωρίς την ενεργή συμμετοχή των μαθητών. Γι' αυτό ο εκπαιδευτικός καλείται να αναπτύξει έναν ουσιαστικό διάλογο μαζί τους, επιχειρώντας να ανιχνεύσει τις αντιλήψεις τους για το αντικείμενο αλλά και να τους θέσει ενώπιον προβλημάτων, τα οποία απαιτούν κριτική σκέψη και μπορούν να οδηγήσουν σε αναθεώρηση των αντιλήψεων αυτών. Τα εκπαιδευτικά προβλήματα μπορούν να τεθούν είτε προφορικά, είτε με τη μορφή ατομικής ή ομαδικής εργασίας-δραστηριότητας. Σε κάθε περίπτωση, για να είναι αποτελεσματική η διδασκαλία μας απαιτείται προετοιμασία και οργάνωση των μεθόδων που πρόκειται να χρησιμοποιηθούν. Πρακτικά: στις Μεθοδολογικές επιλογές αναφέρονται οι μέθοδοι διδασκαλίας που θα χρησιμοποιηθούν (π.χ. διαλογική διδασκαλία, ατομική εργασία με παρακολούθηση από τον εκπαιδευτικό, διάλεξη με χρήση διαφανειών, εργασία καθ ομάδες) καθώς και οι κάθε είδους διδακτικές τεχνικές που θα αξιοποιηθούν στη διδασκαλία.
6. Διδακτικά Υλικά Η οργάνωση της διδασκαλίας μας περιλαμβάνει πρακτικά και μια καταγραφή των εντύπων, συσκευών ή άλλων διδακτικών υλικών που σκοπεύουμε να χρησιμοποιήσουμε, ώστε να μην βρεθούμε κατά την διδασκαλία στην δυσάρεστη θέση να διαπιστώσουμε ότι μας λείπει κάτι σημαντικό. Πρακτικά: στα Διδακτικά Υλικά αναγράφονται τα πραγματικά υλικά, εργαλεία, συσκευές ή ομοιώματά τους για διδακτική χρήση, που σκοπεύει να χρησιμοποιήσει στη διδασκαλία ο σπουδαστής, εικόνες, σχέδια, διαγράμματα που θα παρουσιαστούν μέσω διαφανειών, χαρτών ή βιντεοπροβολέα ή με χρήση του πίνακα (χωρίς να γίνεται ξεχωριστή αναφορά στην κάθε μια εικόνα ή διάγραμμα κλπ). Αναφέρεται επίσης κάθε υλικό που θα διανεμηθεί σε έντυπη μορφή (προβλήματα, σχήματα, ερωτήματα κλπ). 7. Αξιολόγηση Διδασκαλίας Πέρα από τις γνώσεις και τις μεθόδους μας, η διδασκαλία είναι κατά κύριο λόγο συνάρτηση της σχέσης που αναπτύσσεται μεταξύ δασκάλου και μαθητών. Είναι, δηλαδή, μια δυναμική κοινωνική διαδικασία που επηρεάζει σημαντικά την προσωπικότητά τους και γι' αυτό μπορεί και πρέπει να αξιολογείται. Η αξιολόγηση δεν αποβλέπει στο να κρίνει τα οποιαδήποτε λάθη, τα οποία άλλωστε είναι ανθρώπινα, αλλά στο να φανερώσει τα πραγματικά αποτελέσματα της διδασκαλίας μας και να δώσει την δυνατότητα τόσο σε εμάς όσο και στους μαθητές μας να εξελιχθούμε. Όπως προαναφέρθηκε, μέτρο και κριτήριο για την αξιολόγηση της διδασκαλίας μας είναι οι στόχοι που θέτουμε αρχικά. Για να ελέγξουμε κατά πόσον επιτεύχθηκαν οι στόχοι μας μπορούμε να θέσουμε στους μαθητές μας κάποια ερωτήματα, υπό μορφή προφορική ή γραπτή. Εναλλακτικά, θα μπορούσαμε απλώς να παρατηρήσουμε τις ενέργειες των μαθητών σε μία δραστηριότητα που προϋποθέτει να έχουν κατανοήσει κάποιες έννοιες του μαθήματος. Σε κάθε περίπτωση, θα πρέπει εκ των προτέρων να προσδιορίσουμε μια μέθοδο αξιολόγησης της διδασκαλίας μας. Πρακτικά: στην Αξιολόγηση Διδασκαλίας αναφέρονται οι τρόποι με τους οποίους σκοπεύει ο σπουδαστής να αξιολογήσει το πόσο καλά πήγε η διδασκαλία (διανομή γραπτού ερωτηματολογίου, προφορικές ερωτήσεις κ.λπ.). Αν πρόκειται για μικροδιδασκαλία ή προκαταρκτική μπορεί στην παράγραφο αυτή να αναγράφεται πέρα από τους άλλους τρόπους και η «συζήτηση-ανάλυση στα πλαίσια της ομάδας συσπουδαστών». Τέλος στο χώρο αυτό περιγράφεται το πώς θα ελεγχθούν οι μεταγνωστικοί στόχοι της διδασκαλίας μας εφόσον έχουν τεθεί τέτοιοι στόχοι.
8. Διάγραμμα Ροής της Διδασκαλίας Για την αξιολόγηση της διδασκαλίας μας οφείλουμε να λάβουμε υπόψη και την συνάφεια των στόχων που έχουμε θέσει με τον διαθέσιμο χρόνο του μαθήματος. Ως εκπαιδευτικοί, καλούμαστε, στον περιορισμένο χρόνο μιας διδακτικής ώρας, να ισορροπήσουμε ανάμεσα στους διδακτικούς στόχους που επιτάσσει το αναλυτικό πρόγραμμα και στις εκπαιδευτικές ανάγκες των μαθητών. Προκειμένου να ανταποκριθούμε σε αυτή τη διπλή υποχρέωση είναι απαραίτητο να κάνουμε έναν προγραμματισμό των βημάτων που σκοπεύουμε να ακολουθήσουμε κατά την διδασκαλία. Βέβαια, το πρόγραμμα δεν αποσκοπεί σε μια απαρέγκλιτη καθοδήγηση της διδασκαλίας. Όπως προαναφέρθηκε, η διδασκαλία είναι μια ζωντανή κοινωνική διαδικασία και, γι' αυτό ακριβώς, η πορεία που ακολουθεί διαμορφώνεται στην πράξη από τα πρόσωπα που συμμετέχουν σε αυτήν. Έτσι, θα πρέπει να έχουμε την ευελιξία να αποκλίνουμε από το πρόγραμμα που έχουμε θέσει και να προσαρμόζουμε τη ροή της διδασκαλίας, λαμβάνοντας υπόψη τις εκάστοτε συνθήκες (την πορεία της συζήτησης, τις δυνατότητες των μαθητών κλπ). Όμως, αν δεν θέσουμε καθόλου πρόγραμμα το μάθημα κινδυνεύει να παρασυρθεί ολοκληρωτικά από αυτές τις συνθήκες. Πρακτικά: το Διάγραμμα Ροής της Διδασκαλίας αναπτύσσεται σε τέσσερις στήλες: α) Στις Διδακτικές Φάσεις αναγράφονται τα στάδια της διδασκαλίας που προβλέπει και σχεδιάζει να ακολουθήσει ο σπουδαστής. β) Στις Ενέργειες Εκπαιδευτικού Αναφέρεται ποιες είναι οι προβλεπόμενες ενέργειες του εκπαιδευτικού ανά στάδιο (π.χ. ακούει τις παρεμβάσεις των μαθητών, κάνει διάλεξη με χρήση διαφανειών, συντονίζει τη συζήτηση με τους μαθητές, παρακολουθεί-ενισχύει τις ατομικές ή ομαδικές εργασίες ). γ) Στις Ενέργειες μαθητών αναφέρεται ποιες είναι οι προβλεπόμενες ενέργειες των μαθητών ανά στάδιο σε αντιστοιχία με τις ενέργειες του εκπαιδευτικού. δ) Στη Χρονική διάρκεια διδακτικών φάσεων αναγράφεται η - κατ εκτίμηση - χρονική διάρκεια των σταδίων που έχουν αναγγελθεί στην πρώτη στήλη.
9. Ανάλυση επικινδυνότητας Θέματα Ασφάλειας Ένα τελευταίο αλλά όχι ασήμαντο ζήτημα, που πρέπει να λάβουμε υπόψη στην προετοιμασία μας για την διδασκαλία, είναι αυτό της ασφάλειας. Ως δάσκαλοι έχουμε ευθύνη να προστατέψουμε τους μαθητές (αλλά και τις σχολικές υποδομές) από ενδεχόμενους κινδύνους που εγκυμονούν τα εκπαιδευτικά υλικά ή οι διεργασίες που λαμβάνουν χώρα εντός της αίθουσας, καθώς και οι γνώσεις που προσφέρουμε στους μαθητές. Χρειάζεται λοιπόν να προβλέψουμε τους πιθανούς κινδύνους και να τους καταγράψουμε. Πρακτικά: η Ανάλυση επικινδυνότητας Θέματα Ασφάλειας, ανάλογα με τι σχετίζεται, διακρίνεται σε δύο είδη: α) Σε σχέση με το γνωστικό αντικείμενο, αναφέρεται αν υπάρχουν θέματα ασφάλειας που σχετίζονται με τη νέα γνώση ή τις δεξιότητες που αποκτώνται. Προφανώς πολλά από τα θέματα αυτά αποτελούν μέρος του περιεχομένου της ενότητας. Στην παράγραφο αυτή μνημονεύονται ξεχωριστά. β) Σε σχέση με χειρισμούς κατά τη διάρκεια του μαθήματος αναγράφονται οι πιθανοί κίνδυνοι κατά τη διάρκεια του μαθήματος π.χ. όταν διεξάγεται ένα πείραμα ή διανέμεται κάποιο εργαλείο ή συσκευή για να το επεξεργαστούν οι μαθητές ή χρησιμοποιείται μια μηχανή ή μια συσκευή από τον εκπαιδευτικό ή τους μαθητές. Κατά περίπτωση αναγράφονται τα μέτρα ασφάλειας που έχει προβλέψει ο σπουδαστής.