Η ΠΡΟΚΛΗΣΗ ΤΗΣ ΑΕΙΦΟΡΙΑΣ Οικονομική ανάπτυξη και προστασία του περιβάλλοντος Μία ιστορία μίσους και μίσους ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Πόσο ισχυρή είναι η σχέση οικονομίας καταστροφής περιβάλλοντος Η αγνή θυγατέρα ανάπτυξη και η κακιά μητριά μεγέθυνση Μόνο η οικονομία καταστρέφει το περιβάλλον Η οικονομία δεν είναι παράλογη εξίσου και η καταστροφή του περιβάλλοντος δεν είναι παράλογη. Η καταστροφή του περιβάλλοντος αποτελεί ΕΠΙΛΟΓΗ 1
Άγνοια Για ποιο λόγο, μπορεί οι άνθρωποι να θέλουν να καταστρέφουν το περιβάλλον τους? Το κόστος της αλλαγής Κόστη «συναλλαγής» Η αδυναμία των παρένθετων τεχνολογιών Οι οικονομίες κλίμακας και η αδράνεια του οικονομικού συστήματος Η διάρκεια των αγαθών Το περιβάλλον είναι «τσάμπα» - Η τραγωδία των κοινών πόρων Οι ανισότητες της περιβαλλοντικής καταστροφής Στον χώρο Στις οικονομικές τάξεις Στον χρόνο 2
Να καταλάβουμε την οικονομία Το μέγεθος μετράει: Ποιος πληρώνει για την περιβαλλοντική προστασία Πόσο μεγάλη είναι η κρίση? Ποιος ωφελείται από την περιβαλλοντική καταστροφή Ποιος ωφελείται από την προστασία του περιβάλλοντος Η αναπτυξιακή ιδεολογία στηριζόταν σε τρία βασικά σηµεία: 1ο. Στην υπόθεση ότι υπάρχει απειρότητα. 2ο. Στην υπόθεση της ακόρεστης καταναλωτικής ζήτησης και επιθυµίας των ανθρώπων. 3ο. Στην υπόθεση ότι υπάρχει οικονοµική στενότητα. Thomas Malthus (1766-1834) Essay on the Principles of Population (1798) 3
«Η παρούσα ανάπτυξη του πληθυσμού, θα οδηγήσει σε εξάντληση τους φυσικούς πόρους και σε καταστροφή την ανθρώπινη κοινωνία» «Μία τέτοια ανάπτυξη σε λίγο δε θα τη θέλουμε η ανάπτυξη θα καταρρεύσει από μόνη της» J. S. Mills (1806-1873) Principles of Political Economy (1848) ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ 1. Η Ευρώπη καταναλώνει 2.5 πλανήτες και αυξάνεται...! 160 χρόνια μετά...καμία καταστροφή δεν έχει επέλθει η ευημερία αυξάνεται η ανάπτυξη εξακολουθεί να είναι ο μεγαλύτερος εχθρός του περιβάλλοντος 2. Η εξασφάλιση των ενεργειακών πηγών έχει γίνει ένα σοβαρό πολιτικό θέμα ανησυχίας 3. Η γεωγραφική γρ επέκταση της Ε.Ε αυξάνεται ταχύτατα... 4. Αλλά οι κοινές αποφάσεις της Ε.Ε. γίνονται όλο και πιο δύσκολα να ταυτιστούν διευρύνονται οι διαφορές και δεν εντείνονται οι κοινές απόψεις 4
Η ανάπτυξη: Η σχέση της ανάπτυξης με το περιβάλλον, δεν είναι απλή, ούτε μονοσήμαντη. Συστηματικά, η πολυπλοκότητα αυτής της σχέσης υποβαθμίζεται από τους μελετητές της, με αποτέλεσμα τα λάθος συμπεράσματα και την απαξία του προβλήματος.. Διαφοροποιείται από τη μεγέθυνση στη βάση ποιοτικών χαρακτηριστικών Κατανομή Στοιχεία ευημερίας (ζωή, πρόσληψη θρεπτικών, κοκ) Εκπαίδευση Μετριέται πολύ δύσκολα, για αυτό και δεν αποτελεί κριτήριο αλλά αφηρημένο στόχο σχεδόν πάντα όταν μιλάμε για ανάπτυξη, εννοούμε τη μεγέθυνση: Μετριέται σε απόλυτα χρηματικούς (όχι οικονομικούς) όρους Περιέχει δύο συνιστώσες: την ποσότητα του πλούτου, και την ταχύτητα που ο πλούτος αλλάζει χέρια (ταχύτητα χρήματος) Δεν περιέχει ποιοτικά κριτήρια ή κριτήρια κατανομής Πως επηρεάζει η ανάπτυξη το περιβάλλον? Υπερ-εκμετάλλευση Παραγωγή Κατανάλωση Περιβάλλον Πόροι Ψυχαγωγία Δεξαμενή 5
Ρύπανση απορρίμματα Όχληση, καταστροφή και κατακερματισμός βιοτόπων (νησιδοποίηση) Αλλαγές χρήσεων 6
7
Μπορεί η ανάπτυξη να ξεπεράσει τα περιβαλλοντικά όρια ή το περιβάλλον θέτει ένα όριο στην ανάπτυξη? Γη Κεφάλαιο Παραγωγή Τεχνολογία Επιχειρηματικότητα 8
Προστασία περιβάλλοντος Τα βασικά ερωτήματα: Ανάπτυξη Μεγέθυνση Τι είναι η ανάπτυξη? Τι είναι η μεγέθυνση? Πως η ανάπτυξη υποβαθμίζει το περιβάλλον? Τι είναι η «αειφόρος» φ ρ ς ανάπτυξη? Ανάπτυξη και περιβάλλον: Συμβιβάζονται? Προς μία πιο πράσινη ανάπτυξη? Δύο αναλυτικά προβλήματα: 1. Ποσοτικοποίηση της ανάπτυξης 2. Σύνδεση περιβάλλοντος και μεγέθυνσης Περιβαλλοντικά Οικονομικά Και δύο ειδικά: Ανάπτυξη και δημογραφία Ανάπτυξη και κοινωνική ανισότητα Οικονομολόγοι-Περιβαλλοντολόγοι αντί Οικολόγων Οικονομολόγων Μπορεί να υπάρξει ανάπτυξη χωρίς μεγέθυνση???? Αποτελεί η προστασία του περιβάλλοντος όριο στην ανάπτυξη? Ναι αλλά ΌΧΙ Συνήθως (και για αυτόν τον λόγο) ) όταν μιλάμε μ για ανάπτυξη, μιλάμε μ κατ ουσία για μεγέθυνση. Πως λοιπόν επηρεάζει η μεγέθυνση το περιβάλλον? 9
Οι συντελεστές της παραγωγής Γη Κεφάλ αιο Γη Κεφάλαιο Παραγωγή Παραγωγή Τεχνολογία Επιχειρηματικ ότητα Τεχνολογία Επιχειρηματικότητα Thomas Malthus (1766-1834) Essay on the Principles of Population (1798) Με δεδομένο ότι η φυσικοί πόροι είναι πεπερασμένοι, το περιβάλλον οπωσδήποτε θέτει ένα όριο στην ανάπτυξη Η σχέση οικονομικής παραγωγής και περιβάλλοντος Παραγωγή Κατανάλωση Παραγωγή Κατανάλωση Περιβάλλον Πόροι Ψυχαγωγία Δεξαμενή Περιβάλλον Πόροι Ψυχαγωγία Δεξαμενή Η περιβαλλοντική υποβάθμιση θα φρενάρει την ανάπτυξη, καθώς σταδιακά η περαιτέρω ανάπτυξη θα γίνεται όλο και πιο δύσκολη και λιγότερο ευχάριστη. J. S. Mills (1806-1873) Principles of Political Economy (1848) 10
Οι δύο αυτές «αρχαίες» προσεγγίσεις κυριαρχούν μέχρι σήμερα, και χαρακτηρίζουν (εμπλουτισμένες με στοιχεία και εμπειρίες) τη συζήτηση για τη σχέση περιβάλλοντος και ανάπτυξης. Αποδοτικότερη χρήση των πόρων Οι βασικές τους διαφορές βρίσκονται, τόσο στον χρόνο οπότε θα επέλθει η σύγκρουση, όσο και στη σφοδρότητα αυτής. Εύκολα διαπιστώνει κανείς τα δύο αυτά ρεύματα στις σύγχρονες συζητήσεις. Γη Κεφάλαιο Κατά τη δεκαετία του 70 (ενεργειακή κρίση, ιδιαίτερη εποχή για την οικονομική επιστήμη), οι συζητήσεις γύρω από την ακρίβειά τους ήταν πάρα πολύ έντονες. Παραγωγή Οικονομικά του περιβάλλοντος vs Οικολογικά οικονομικά Τεχνολογία Επιχειρηματικότητα Τι είναι όμως αυτό που δίνει στην αναπτυξιακή διαδικασία τέτοια αντοχή απέναντι στα όρια που θέτει το περιβάλλον? Ανακύκλωση Πράσινο επιχειρήν / καινοτομία, κοκ Παρ όλα αυτά Παραγωγή Κατανάλωση Περιβάλλον Πόροι Ψυχαγωγία Δεξαμενή 11
Γενικά Πολεοδομικά Σχέδια και Σχέδια Xωρικής Oργάνωσης Aνοικτών Πόλεων. H ολοκλήρωσή τους είναι επιτακτική για τη σωστή οριοθέτηση της οικιστικής ανάπτυξης και των χρήσεων γης, καθώς και για την οργάνωση των παραγωγικών δραστηριοτήτων Η ΑΝΑΔΕΙΞΗ ΤΗΣ ΑΕΙΦΟΡΟΥ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΟΙ ΒΑΣΙΚΟΙ ΠΥΛΩΝΕΣ Τρεις είναι οι βασικοί πυλώνες της αειφορίας: ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Οι φυσικοί πόροι αποτελούν για τους κλασικούς οικονομολόγους Α. Smith, D. Ricardo, Τ. Malthus, I.S. Mill κ.ά., - μέσα του 18oυ έως και τέλος 19ου αιώνα-, τη βάση της προσέγγισής τους για την οικονομία και το περιβάλλον. 12
Η αρχή η οποία διέπει την κλασική προσέγγιση είναι ότι οι φυσικοί πόροι είναι «πρωτογενείς και άφθαρτοι» χωρίς να απειλούνται από τον ανθρώπινο παράγοντα και η κατάσταση του περιβάλλοντος είναι λίγο έως πολύ δεδομένη. Η αγορά δύναται να εξασφαλίσει την ανάπτυξη, η οποία ουσιαστικά αποτελεί την εξέλιξη από ένα σταθερό σημείο ισορροπίας της αγοράς σε ένα επόμενο. Η λύση που προτείνουν οι κλασικοί σχετικά με την έλλειψη είναι η εκμετάλλευση άλλων χωρών που διαθέτουν φυσικούς πόρους μέσω της αποικιοκρατίας. Στην εποχή των κλασικών υπήρχαν χώρες με παρθένους και ιδιαίτερα σημαντικούς πόρους, ενώ οι ανάγκες πρώτων υλών δεν ήταν τόσο αυξημένες όσο στον επόμενο αιώνα και ειδικά κατά την εκβιομηχάνιση. 13
Σε αυτό το πλαίσιο κάποιοι από τους θεωρητικούς όπως π.χ. ο J.B. Say, θεωρούσαν ότι οι φυσικοί πόροι δεν εξαντλούνται αλλά ούτε πολλαπλασιάζονται, γι' αυτό και παρέχονται δωρεάν στον άνθρωπο. Επομένως δεν αποτελούν αντικείμενο της οικονομικής ανάλυσης η οποία επικεντρώνεται μόνο στη σπανιότητα.. Η ορθολογική αξιοποίηση των πόρων στην παραγωγή και στην κατανάλωση αποτελεί για τους κλασικούς μικρής σημασίας ζήτημα. Η αποικιοκρατία αποτελεί την ανεξάντλητη πηγή εισροής πόρων ενώ η ρύπανση δεν υφίσταται σε τέτοιο βαθμό που να προκαλεί προβλήματα. Ο Adam Smith (1723-1790, 1790 «ο πλούτος των Εθνών») διερεύνησε κατά βάση τη λειτουργία του µηχανισµού της αγοράς, τις οικονοµικές αλλά και τις κοινωνικές επιπτώσεις από τη λειτουργία του, την αύξηση του πληθυσµού µέσα από τη συσσώρευση κεφαλαίου και αποταµιεύσεων - η οποία θα µπορούσε να απειλήσει ένα δεδοµένο επίπεδο. 14
Εκτίµησε, επίσης, ότι η αύξηση του πληθυσµού θα δηµιουργούσε προβλήµατα στην ανάπτυξη της οικονοµίας, ενώ σε µακροχρόνιο ορίζοντα, θα περιόριζε τη δυνατότητα συνεχούς ανάπτυξης. Στο πλαίσιο αυτό υπεισέρχεται η διάσταση των ορίων των ενώ υπογραµµίζεται ότι δεν δύναται να συνεχίζεται αδιάκοπα η ανάπτυξη εξαιτίας της εξάντλησης των (στασιµότητα). Ο Α. Smith υποστήριξε ότι υπάρχει η δυνατότητα βελτίωσης της παραγωγικότητας, λόγω της εξειδίκευσης και της τεχνολογικής προόδου, η οποία έχει ως αποτέλεσµα τη χρονική «µετατόπιση» της στασιµότητας της οικονοµίας, παρόλη την πληθυσµιακή αύξηση. Τέλος, σημειώνεται ότι ο Α. Smith εισήγαγε την έννοια του Ακαθάριστου Εθνικού προϊόντος (ΑΕΠ) ως δείκτη οικονοµής ανάπτυξης και ευηµερίας κάθε χώρας, δείκτης που διατηρείται έως και σήµερα. Παρατηρείται, εποµένως, η εισαγωγή της τεχνολογίας ως προσδιοριστικού παράγοντα της ανάπτυξης. 15
Ένας άλλος σηµαντικός θεωρητικός, ο Thomas Malthus (1766-1834, ''Αn essay οn the principle of population as it affects the future improvement of society") υπογράµµισε την επίδραση της πληθυσµιακής αύξησης στην οικονοµική ανάπτυξη. Ο Τ. Malthus ασχολήθηκε µε την αύξηση του πληθυσµού, η οποία εκτίµησε ότι θα γίνεται, παρά τις επιδηµίες, πολέµους, ολοένα και πιο ραγδαία (αύξηση µε γεωµετρική πρόοδο), σε αντίθεση µε την προσφορά της καλλιεργούµενης γης, η οποία αδυνατεί να ακολουθήσει αυτούς τους ρυθµούς, (σε συνάρτηση µε το νόµο της φθίνουσας απόδοσης της γης) και αυξάνεται µε αριθµητική πρόοδο. Η οπτική του Τ. Malthus ήταν αρκετά διεισδυτική για την εποχή του, ωστόσο, δε µπορούσε να προβλέψει τη βιοµηχανική επανάσταση και την τεχνολογική πρόοδο που θα ακολουθούσε, η οποία παρείχε τη δυνατότητα σηµαντικής αύξησης της παραγωγικότητας. Το βάρος της προσέγγισής του επικεντρώθηκε στη θεωρία του για την καλλιεργούµενη γη, η οποία είναι δεδοµένη (απόλυτο όριο σπανιότητας), ενώ σηµείωσε ότι η αύξηση του πληθυσµού µπορεί να περιοριστεί λόγω ασθενειών ή των ηθικών κανόνων των ανθρώπων (διαπίστωση έλλειψης πόρων άρα αυτοπεριορισµός της αναπαραγωγής τους). 16
Ένας άλλος σηµαντικός θεωρητικός, ο David Ricardo (1773-1823, 1823, "The principles of political economy and taxation"), µεταξύ των άλλων θεωριών ανέπτυξε και τη θεωρία της έγγειου προσόδου (αµοιβή για τη χρήση του συντελεστή γη) συνδέοντας την οικονοµική διαδικασία µε τη διαθεσιµότητα των. Συµπερασµατικά τονίζουµε, ότι οι κλασικοί εξέτασαν κυρίως τις οικονοµικές σχέσεις µεταξύ των ατόµων στο κοινωνικό σύνολο. Στις αναφορές τους για το περιβάλλον, δεν διερεύνησαν ειδικότερα την επίδραση του ανθρώπου στη φύση µέσα από την κατανάλωση ή την παραγωγή, αλλά εστίασαν στο φυσικό περιβάλλον ως εισροή στην παραγωγική διαδικασία και την εκµετάλλευση των φυσικών πόρων (άφθαρτοι και πρωτογενείς) για τη βελτίωση των όρων του οικονοµικού συστήµατος. Παράλληλα έδωσαν έµφαση στη σπανιότητα των χρησιµοποιούµενων ειδικότερα και όχι του ίδιου του περιβάλλοντος, που αποτελεί και το φυσικό υπόβαθρο της ζωής. 17
Η οικονοµική µεγέθυνση παραµένει ο πρωταρχικός στόχος της ανάλυσης µε έµφαση από ορισµένους - λίγους -στη συµβολή και της τεχνολογικής προόδου (Α. Smith) ως «υποκινητή» της ανάπτυξης και όχι ως µέσο εργαλείο προς την περιβαλλοντική βελτίωση. Σχετικά µε τις γεωγραφικές και οικονοµικές ανισότητες, αυτές δεν λαµβάνονται υπόψη, ενώ οι αποικίες και η αποικιοκρατία γενικότερα θεωρούνται ως αυτονόητη εισροή πρώτων υλών παρά τις όποιες ανισότητες που δηµιουργούν µέσω της αποµύζησης των. Νεοκλασικοί οικονομολόγοι και περιβάλλον: Τα οικονομικά του περιβάλλοντος Νεοκλασικοί οικονομολόγοι και περιβάλλον: Τα οικονομικά του περιβάλλοντος Η νεοκλασική προσέγγιση ασχολήθηκε συστηματικά με την περιβαλλοντική υποβάθμιση και ανέπτυξε δέσμη εξειδικευμένων θεωρητικών προσεγγίσεων οι οποίες αποτελούν το υπόβαθρο της συγκρότησης μιας σημαντικής αυτόνομης σχολής της οικονομικής σκέψης Οι νεοκλασικοί θεωρητικοί με την ανάπτυξη της θεωρίας για τις εξωτερικές οικονομίες συνέβαλαν στην ερμηνεία και στην αντιμετώπιση του φαινομένου της ρύπανσης. «τα οικονομικά του περιβάλλοντος» 18
Νεοκλασικοί οικονομολόγοι και περιβάλλον: Τα οικονομικά του περιβάλλοντος Κρατικές περιβαλλοντικές παρεμβάσεις Η διαπίστωση εξωτερικών οικονομιών και η ανάγκη εσωτερικοποίησης τους από την αγορά τους ώθησε σε μια πιο συστηματική μελέτη του περιβάλλοντος και της ρύπανσης, με γενικότερο στόχο την επίτευξη της οικονομικής και κοινωνικής ευημερίας. Οι κρατικές περιβαλλοντικές παρεμβάσεις - άριστο επίπεδο ρύπανσης και επιβολής απαγορεύεσεων από το κράτος - περιβαλλοντικές υπηρεσίες - περιβαλλοντικός φόρος - περιβαλλοντικές επιδοτήσεις 19