O Γιούγκερμαν του Καραγάτση, μια αναζήτηση αριστοκρατίας Gunnar De Boel Πανεπιστήμιο Γάνδης (Βέλγιο) Στο μυθιστόρημα Γιούγκερμαν (1938), ο Καραγάτσης διηγείται την άφιξη στον Πειραιά του Βασίλη Κάρλοβιτς Σωρίνεν, κόμη φὸν Ρόττενπουργκ τσοὺ Γιούγκερμαν, που ήταν Φινλανδός ἀνθυπίλαρχος τῆς Φρουρᾶς 1 του τσάρου, και τη σταδιακή του άνοδο, στην Ελλάδα του μεσοπολέμου, σε μια θέση δύναμης. Ο Καραγάτσης (ψευδώνυμο του Δημήτρη Ροδόπουλου, ( 1908-1960) ήταν γόνος μιας ἀρχοντικῆς, κυριαρχικῆς οἰκογένειας τῆς Θεσσαλίας. 2 Οἱ Ροδόπουλοι εἶναι παληὰ οἰκογένεια, με πελοποννησιακές ρίζες που φθάνουν μέχρι τὴν Επανάσταση. Η οἰκογένεια Ροδόπουλου κατάγεται ἀπὸ τὴν Πάτρα. Ο πατέρας τοῦ συγγραφέα μετὰ τὴν προσάρτηση τῆς Θεσσαλίας ἐγκαταστάθηκε στὴν Λάρισα. 3 Στο μυθιστόρημα o Γιούγκερμαν έχει συνάδελφο το Μιχάλη Καραμάνο, ο οποίος αποδεικνύεται άνθρωπος των γραμμάτων. Ο αναγνώστης ήδη γνώρισε τον Καραμάνο στο "Ο συνταγματάρχης Λιάπκιν", η υπόθεση του οποίου εκτυλίσσεται στη Λάρισα, αλλά ο Καραμάνος αναγκάζεται να μετακινηθεί στην Αθήνα. Οταν ο Γιούγκερμαν, τον Ιούνιο του 1928, εφτά χρόνια μετά την πρώτη γνωριμία, επισκέφτεται τον Καραμάνο στο σπίτι της μητέρας του, αντιλαμβάνεται με έκπληξη ότι ο Καραμάνος δεν είναι απλός νεόπλουτος, όπως οι 99% των Ελλήνων αστών 4 Ὁ Βάσιας, μὲ μιὰ ματιά, κατάλαβε ποῦ βρίσκεται. Τὸ ξάφνιασμά του ἦταν μεγάλο, γιατὶ ποτέ, ὣς σήμερα, δὲν τοῦ εἶχε μιλήσει ὁ φίλος του γιὰ τὴν οἰκογενειακή του ἱστορία. Νόμιζε τὸ Μιχάλη σὰν ἕνα φρεσκοδημιούργητο ἀστό, ὅπως εἶναι τα 99% τῶν Ἑλλήνων.(...)Τὸ παλιότερο χρονολογικὰ τεκμήριο ἴσως νὰ ἦταν μιὰ μικρὴ ἐλαιογραφία, ποὺ παρίστανε ἕναν κύριο μὲ φαβορίτες, τεράστιο κολάρο καὶ κωνικὸ καπέλο στολισμένο μὲ πόρπες. Ἕναν κύριο ντυμένο σὰν τὸ Βέρθερο, τὸν Μπαρρὰ καὶ τὸν Μράμελ. Ὁ Βάσιας δὲν ἔκανε καμμιὰν ἄτοπη ἐρώτηση. Οὔτε θέλησε νὰ μάθη πῶς ἕνας Ρωμιὸς τοῦ 1795 ἔτυχε νὰ εἶναι ντυμένος σὰν incorrigible τοῦ Διευθυντηρίου. Ἄρχοντας κι αὐτὸς - ἀπὸ τὴ φυσικὴ μητέρα του καὶ τὸ νόμιμο πατέρα του - ἤξερε νὰ κρίνη τοὺς ἀνθρώπους τῆς τάξης του.(ι 137). Δηλαδή, ο Καραμάνος έχει την ίδια ταξική καταγωγή όχι μόνο με τον Γιούγκερμαν, αλλά και με τον ίδιο τον Καραγάτση. Λειτουργεί 1 Πβ. Γιούγκερμαν Ι 89 2 Βλ. Γλέζος (1981:27). 3 Βλ Φωτέας (1981 100-101). 4 Βλ. Γιούγκερμαν, ΙΙ, 137. Πβ. Μαγκλιβέρας (1996:340).
προφανώς σαν άλλο εγώ του τα αρχικά του, "Μ.Κ.", που είναι επίσης τα αρχικά του ίδιου του Καραγάτση, τονίζονται σαφώς στο μυθιστόρημα. 5 Ας κοιτάξουμε τώρα πως χαρακτηρίζεται η αρχοντική συμπεριφορά στο μυθιστόρημα. Η μητέρα του Καραμάνου υποδέχεται τον Γιούγκερμαν με τον επόμενο τρόπο Χαμογελούσε απλά, πρόσχαρα, αρχοντικά. Δηλαδή, το απλό και το πρόσχαρο είναι προφανώς γνωρίσματα της αρχοντικής συμπεριφοράς. Ο Καραγάτσης συνεχίζει ως εξής Ὁ Βάσιας τῆς ἔδωσε τὸ χέρι, ὅπως σ ὅλες τὶς κυρίες, λέγοντας τὸ ἀπαραίτητο:"χαίρω πολύ." Ὅταν, κάτι σάλεψε μέσα του κάτι ποὺ εἶχε χρόνια νὰ τὸ αἰστανθῆ, ἀπὸ τὴν Πετρούπολη, ὅταν παρουσιαζόταν στὶς δέσποινες τῆς ρωσικῆς ἀριστοκρατίας, μέσα σὲ πλαίσιο λαμπρό: τὶς ψηλόκορμες καὶ στητὲς ἀρχόντισσες, ποὺ μὲ τὴν μεγαλόπρεπη καλοσύνη τῆς μορφῆς τους σ ἀνάγκαζαν νὰ σκύψης καὶ νὰ φιλήσης τὸ προτεινόμενο χέρι. (ΙΙ 135) Δεν μας ξενίζει βέβαια ότι ο Καραγάτσης χρησιμοποιεί, για την περιγραφή του φαγητού, και πάλι τη λέξη "απλό" Τὸ φαῒ ἦταν ἁπλό, νόστιμο, χορταστικό. Οἱ Καραμάνοι θέλησαν νὰ τὸν δεχτοῦν σὰν ἀγαπητὸ φίλο κι ὄχι σὰν ἐπίσημο ξένο. Ἡ κουβέντα ξετυλίχτηκε εὐχάριστη κι οὐσιαστική, μὲ ἅμεση ἀνάμιξη τῆς κ. Καραμάνου, ποὺ ἔδειξε μόρφωση, νοημοσύνη καὶ βαθειὰ γνώση τῆς ζωῆς καὶ τῶν ἀνθρώπων. (II 137) Πραγματικά, διαπιστώνουμε ότι συχνά οι λέξεις απλός και χαρά χρησιμοποιούνται σε σχέση με το Γιούγκερμαν. Αφού βρήκαμε το κλειδί της ερμηνείας τους, ξέρουμε ότι λειτουργούν συνθηματικά, για να υποδηλώσουν τον αριστοκρατικό χαρακτήρα της συμπεριφοράς του Γιούγκερμαν, π.χ. όταν τρώει μαζί με τη Βούλα Καμμιὰ φορά, ὅταν ἡ γυναίκα τοῦ καφετζῆ τηγάνιζε τὶς μαρίδες τοῦ βραδυνοῦ φαγητοῦ, ὁ Βάσιας ζητοῦσε νὰ τοῦ φέρουν μερικές, μαζὶ μὲ μιὰ μαρουλοσαλάτα κι ἕνα ποτήρι ρετσίνα καὶ γευόταν τὸ λιγοστὸ καὶ ἁπλοϊκὸ φαῒ - ἡ Βούλα δὲν πεινοῦσε ποτὲ - μὲ βουλιμία, μὲ λουκουλισμό, σὰ νὰ ἦταν μοναδικὸ συμπλήρωμα γιὰ τὴν ἀκέραιη εὐδαιμονία του. (I 276) Ενα παράδειγμα παρόμοιο μ αυτό των γεννημένων πατρικίων είναι ο Χάριτος Γιαγκόπουλος, ο μηχανικός που έκτισε το σπίτι της Καστέλας, το οποίο νοικιάζει ο Γιούγκερμαν. Μολονότι μας λέει ο Καραγάτσης ότι ο Χάριτος είναι τυπικός Ρωμιός μικροαστός, που η περηφάνεια του δεν 5 Πβ. Γιούγκερµαν Ι 391.
αφήνει τις αδελφές του να δουλεύουν, μας λέει επίσης ότι οι Γιαγκόπουλοι είναι άνθρωποι πρόσχαροι κι απλοί. Ξέρουμε τώρα τι σημαίνουν αυτοί οι συνθηματικοί όροι ότι, δηλαδή, είναι συνώνυμοι 6 με το αριστοκρατικός στο σημασιολογικό σύστημα, όχι βέβαια της γλώσσας, αλλά αυτού του κειμένου 7 Τὸ μικρὸ τὸ σαλονάκι, ἐκεῖ ποὺ ὁ Βάσιας πέρασε τὶς πρῶτες γαλήνιες ὧρες τῆς ζωῆς του ἐκεῖ ποὺ γεύτηκε τὴ γοητεία τῶν πρόσχαρων κι ἁπλῶν ἀνθρώπων... (Ι 354) Αυτή η αριστοκρατική ποιότητα της συμπεριφοράς των Γιαγκόπουλων επιβεβαιώνεται από το ντύσιμο του αδελφού, διακριτικό αλλά καλόγουστο Ἂν καὶ φτωχός, κατόρθωνε νὰ ἔχη ἕναν ἀέρα εὐμάρειας. Κοστόυμι καλορραμένο, ἀπὸ ὕφασμα διακριτικὸ μὰ καλαίσθητο καλὸ πουκάμισο, γουστόζικο παπούτσι. Ὄλα στὸ ἅνετο ἐγγλέζικο τύπο, ποὺ δίνει τὸ chic μὲ τὸ τίποτα. (Ι 302) Προδιατεθειμένος έτσι, ο αναγνώστης βέβαια δεν παραξενεύεται όταν βλέπει το Χάριτο και την αδερφή του Αλκμήνη να πηγαίνουν στο αριστοκρατικό εστιατόριο και να πίνουν ένα έξοχο ντόπιο κρασάκι η υπόθεσή μας για τη συνωνυμία των όρων απλός, πρόσχαρος και αριστοκρατικός επιβεβαιώνεται Ὅσο γιὰ τὰ δυὸ ἀδέρφια, ξανακατέβηκαν στὴν πλατεία, ὅπου βρίσκεται τὸ ἀριστοκρατικὸ ἑστιατόριο. Ἄρχισαν νὰ τρῶν μέσα σὲ νευρικὴ φλυαρία τῆς Ἀλκμήνης.(...) Βούτηξε τὰ χείλια στὸ ποτήρι της. - Ὡραῖο κρασάκι ἔχει ὁ Πύργος. Μ ἀρέσει. Ὁ Χαρίτος γελοῦσε. - Σιγά, ἀδερφοῦλα! Ἀπὸ τὴ χαρά σου θὰ μεθύσης. (I 358) Αντίθετα, η επίδειξη, η επιτήδευση είναι γνωρίσματα του πληβείου. Ο κύριος αντιπρόσωπος αυτής της τάξης στο βιβλίο μας είναι ο Γιώργος Μάζης, ο νεαρός ψυχίατρος, που απάγει, στην αρχή του βιβλίου, την πολύ νεαρή Βούλα Παπαδέλη. Μετά τη συμφιλίωσή του με την οικογένειά της φεύγει για τη Βιέννη, όπου περνάει εφτά χρόνια τελειοποιώντας την επιστημονική του παιδεία. Ο Γιώργος Μάζης είναι πλούσιος, αλλά ο πλούτος δεν αλλάζει το γεγονός ότι είναι πληβεῖος. 8 Και είναι ακριβώς γι αυτό το λόγο που λατρεύει την παράδοση, εκείνη την αριστοκρατική παράδοση που δεν του έχει δοθεί στη γέννησή του. Το σύμβολο αυτής της επιθυμίας αφομοίωσης είναι η επίπλωσή του, που 6 Βλ. Φιλιππίδης (1997:18) για τον όρο συνώνυμο του Lotman. 7 Βλ. Φιλιππίδης (1997: 20, 112). 8 Βλ. Γιούγκερμαν, Ι, 199.
είναι πολύ ενδιαφέρουσα, μια και επιτρέπει μια σύγκριση μέσα στο μυθιστόρημα. Ο Καραγάτσης περιγράφει τρεις φορές σύνολα καταπληκτικών αυθεντικών επίπλων. Το πρώτο είναι η συλλογή των επίπλων "τῆς ἀμέσως προβικτωριανῆς ἐποχῆς," τα οποία ένας "ειδικός διακοσμητής" είχε αγοράσει στο Λονδίνο, για λογαριασμό του Σάββα Σκλαβογιάννη, του νεόπλουτου βιομήχανου Ἡ μεταφύτευση αὐτοῦ τοῦ "ἐπιπλικοῦ συνόλου" ἀπὸ τὸν πύργο τοῦ Τάμεση στὸ ἐργοστάσιο τοῦ Πειραιᾶ, ἔγινε μὲ τὸν πιὸ ἐπιτυχημένο τρόπο. Ἠταν φανερὸ πὼς εἰδικὸς διακοσμητής, βασιλικὰ πληρωμένος, ἔβαλε τὸ δάχτυλό του. (Ι 171) Το δεύτερο σύνολο είναι τα έπιπλα του σπιτιού του Καραμάνου, του γεννημένου αριστοκράτη Ἔβλεπε κανεὶς πὼς ὅλ αὐτὰ ἦταν πραγματικὰ παλιά, φτασμένα στὴ σημερινὴ μέρα σὲ κοινὴ ὁμάδα, κι ὄχι μαζεμένα ἀπὸ διαφορετικὲς προελεύσεις καὶ σ ἑτερόκλιτο σύνολο. (...). Κι ἦταν φανερὸ πὼς τὰ νεώτερα προστέθηκαν στὰ παλιότερα γιὰ συμπλήρωση βιοτικῶν ἀναγκῶν κι ὄχι τὰ παλιότερα στὰ νεώτερα, γιὰ ἱκανοποίηση ἀνόητων ματαιοδοξιῶν. Μὰ πάνω ἀπὸ τὴν παλιοσύνη τῶν ἀντικειμένων ὑπῆρχε τὸ καλὸ γοῦστο. Ὄχι τὸ γοῦστο τοῦ τωρινοῦ συλλέχτη μὰ γοῦστο τριῶν καὶ τεσσάρων γενεῶν, ποὺ δημιούργησαν τὸ περιβάλλον γιὰ νὰ ζήσουν μέσα σ αὐτό, κι ὄχι νὰ τὸ δείχνουν. (ΙΙ 136-7) Η τρίτη συλλογή είναι τα έπιπλα συλλεγμένα από τον Γιώργο Μάζη. Εκείνος δεν έχει κληρονομήσει αυθεντικά έπιπλα, όπως ο Καραμάνος, έπρεπε αντίθετα να τα αγοράσει, όπως ο Σάββας Σκλαβογιάννης. Αλλά, σε αντίθεση μ εκείνον, που έπρεπε να πληρώσει βασιλικά έναν διακοσμητή, ο Μάζης έχει ο ίδιος τις γνώσεις και το γούστο για τις αγορές του Μιά πλατιά κρεβατοκάμαρα, επιπλωμένη με αυθεντικά κομμάτια του καιρού της Μαρίας-Τερέζιας. (...) Τού είχε στοιχίσει πολύ η κρεβατοκάμαρά του, σε κόπους και σε χρήματα. (Ι 227-8) Αλλά αυτό που ζητάει, δεν είναι μόνο ένα ωραίο σύνολο με συνοχή. Περισσότερο από την αισθητική, πέρα από την αυθεντικότητα της προέλευσης των επίπλων του, αναζητάει να ανήκουν σε μια αριστοκρατική, ευρωπαϊκή παράδοση Μὰ ἐκεῖνο ποὺ ἔδινε τὴν ἀπόλυτην ἀξία σ αὐτὴ τὴν κάμαρα δὲν ἦταν τόσο ἡ αὐθεντικὴ σινικὴ προέλευση τῶν ἐπίπλων καὶ τῆς διακόσμησης, οὔτε ἡ ἀναμφισβήτητη παλαιότητά τους, μὰ κάτι ἄλλο: ὅλ αὐτὰ δὲν ἦσαν νεοφερμένα ἀπὸ τὴν Κίνα κι ἑπομένως δυσεξέλεγκτα. Εἶχαν μιὰ σίγουρη καὶ βεβαιωμένη ζωὴ δυὸ αἰώνων στὴ Βιέννη (...). Εἶχαν προστεθῆ, στὴν ἀσαφῆ κι
ἀδιάφορη κινέζικη ἱστορία τους, διακόσια χρόνια Εὐρώπης, ζωντανά, κοντινά, γεμάτα εἰκόνες καὶ γεγονότα. (Ι 227-8) Ο Μάζης ξέρει ποιός είναι, και τι του λείπει. Σαν ψυχίατρος είναι ειδικός των ανικανοποίητων πόθων. Επομένως, αφού διαθέτει τα οικονομικά μέσα, προσπαθεί να αγοράσει τη δυνατότητα να ανήκει σ αυτή την ευρωπαϊκή παράδοση, όχι μόνο με τα έπιπλά του, αλλά με ολόκληρο τον τρόπο ζωής του. Ετσι παίρνει το φαγητό του "στο μικρό ρεστωράν της Γκλοριέτ", στο πάρκο του παλατιού του Σαίμπρουν, στη Βιέννη. Αλλά δε συμπεριφέρεται απλά, αυτονόητα, όπως θα έκανε ένας πραγματικός αριστοκράτης. Οταν ο Μάζης καλοπερνάει, αυτό που θέλει ιδιαίτερα είναι να τον βλέπουν να καλοπερνάει. Ξέρει να εκτιμά το έκλεκτο μενού, και τα γαλλικά κρασιά που διαλέγει. Αλλά η ευχαρίστησή του δεν είναι πλήρης παρά μόνο όταν βλέπει στα μάτια των σερβιτόρων το σεβασμό που τους εμπνέουν οι επιλογές του Παράγγειλε ἕνα μενὺ ἐκλεκτὸ κι ἀκριβό, ποὺ γέννησε τὸ σεβασμὸ καὶ τὴν ἐκτίμηση στὴν ὑπηρεσία τοῦ καταστήματος (...). Τὸ σύνολο ποτισμένο μὲ γαλλικά κρασιά. Εἶχε στομάχι γερὸ κι ὄρεξη ἀπέραντη μὰ κι ἔνστιχτα μαλθακῆς καλοπέρασης, σὰ νὰ μὴν εἶχε γεννηθῆ πληβεῖος. (...) Ἔκανε τὴν τρέλα ν ἀγοράση ἕνα ποῦρο, ἂν κι αὐτοῦ τοῦ ει(δους ὁ καπνὸς δὲν τὸν ἐνθουσίαζε μὰ τὸ ἀπαιτεῖ ἡ παράδοση. (I 199-201) Ετσι, ο Μάζης παίρνει ένα πούρο μετά το φαγητό του, όχι γιατί του αρέσει, αλλά επειδή αυτό γίνεται στους κύκλους που ζηλεύει. Είναι η παράδοση. Αυτό που, σ έναν αληθινό αριστοκράτη, θα ήταν αυτονόητο, στο Μάζη γίνεται επίδειξη. Δεν είναι ο Μάζης που θα εκστασιαζόταν μπροστά σ ένα ωραίο κρασάκι του Πύργου! Αυτή η διάκριση μεταξύ της φυσικής αριστοκρατικής απλότητας και της επιτηδευμένης λατρείας του πληβείου για την παράδοση είναι επίσης ένα από τα βασικά θέματα μερικών Αμερικανών πεζογράφων, όπως του H. James και του F. Scott Fitzgerald. Στο The Portrait of a Lady, που έγραψε ο H. James το 1881, βρίσκουμε επίσης έναν πληβείο συλλέκτη επίπλων τον Gilbert Osmond, που μένει στη Φλωρεντία. Η δική του αδελφή τον περιγράφει έτσι "I must say I've never, no, no, never, seen any one of Osmond's pretensions! What they're all founded on is more than I can say. (...).If there had been anything particularly grand in his origin--if he were made of some superior clay--i presume I should have got some inkling of it. If there had been any great honours or splendours in the family I should certainly have made the most of them (...). But there's nothing, nothing, nothing."9 9 Henry James, The Portrait of a Lady, Chapter 25, σ. 272 (Penguin Modern Classics).
Μιλάμε λοιπόν για οιήσεις που δε βασίζονται σε τίποτα, επειδή ο Osmond είναι χαμηλής καταγωγής. Και όμως, μολονότι δεν υπήρχαν ποτέ δόξες ή μεγαλεία στην οικογένειά του, πιστεύει ότι κατάγεται από θεούς. Προς τούτοις, δεν έχει χρήματα. Το μόνο που διαθέτει, όπως ο Μάζης στο μυθιστόρημα του Καραγάτση, είναι γνώσεις και γούστο. Ισως δύο ή τρεις Γερμανοί καθηγητές ξέρουν περισσότερο για την Ιταλία από τον Osmond, αλλά εν πάση περιπτώσει εκείνος τους ξεπερνά όσον αφορά το γούστο. 10 Μαθαίνουμε ότι ο Osmond απέκτησε, πριν από το γάμο του με την πλούσια Isabel Archer, με λίγα χρήματα αλλά με μεγάλη υπομονή και γνώση, μια καταπληκτική, αν και εντελώς ετερόκλιτη συλλογή από έπιπλα, πίνακες και μπιμπελό. 11 O Osmond προσποιείται μια μεγάλη μετριοφροσύνη όσον αφορά το γούστο του και την αξία της συλλογής του. Αλλά η Isabel Archer, την οποία θα παντρευτεί μετά, καταλαβαίνει αμέσως ότι τίποτα δεν είναι απλό, χωρίς τέχνη, μ αυτό τον άντρα όλα είναι μελετημένα "He seemed to hint that nothing but the right 'values' was of any consequence. Isabel made a rapid induction : perfect simplicity was not the badge of his family. (...) even Mr Osmond's diminutive daughter had a kind of finish that was not entirely artless". 12 Η συμφορά της είναι που δεν καταλαβαίνει αμέσως ότι αυτή η έλλειψη απλότητας είναι πολύ κακός οιωνός ότι δηλαδή ο μέλλων σύζυγός της χαρακτηρίζεται από ψευτομετριοφροσύνη, και ότι όλη η συμπεριφορά του είναι επίδειξη "under the guise of caring only for intrinsic values Osmond lived exclusively for the world. (...). Everything he did was pose - pose so subtly considered that if one were not on the lookout one mistook it for impulse.(...) His tastes, his studies, his accomplishments, his collections, were all for a purpose". 13 Η Isabel θα καταλάβει πολύ αργά ότι οι αντιλήψεις που έχουν η ίδια και ο σύζυγός της για την αριστοκρατική ζωή είναι αντίθετες. Ενώ για εκείνη αποτελείται από το συνδυασμό γνώσης και ελευθερίας, για εκείνον είναι κάτι το τυπικό, μια μελετημένη στάση, ένας απόλυτος σεβασμός για την παράδοση. Ο Osmond λέει χαρακτηριστικά ότι το καλύτερο πράγμα στον κόσμο είναι να έχει κανείς παράδοση, και, αν δεν την έχει, πρέπει αμέσως να τη δημιουργήσει. 14 10 αυτ., Chapter 23, σ. 245. 11 αυτ., Chapter 36, σ. 365. 12 αυτ., Chapter 24, σ. 255. 13 αυτ., Chapter 39, σ. 394. 14 αυτ., Chapter 42, σ. 431.
Τι είναι όμως αυτό το αριστοκρατικό ιδανικό σε χώρες όπως η Αμερική, η οποία ποτέ δεν είχε αριστοκρατική τάξη, και η Ελλάδα, όπου όπως το ομολογεί ο συγγραφέας δια στόματος του Γιούγκερμαν, μπορεί κανείς να ζει δέκα χρόνια χωρίς να συνειδητοποιήσει ότι υπάρχει μια τέτοια τάξη. Οπως το δείχνει το παράδειγμα του μυθιστορήματος Γιούγκερμαν, το αριστοκρατικό ιδανικό έχει τη βάση του σε μια κοινωνική τάξη, αλλά προφανώς έχει πολύ λίγο να κάνει με τις πραγματικές συνθήκες αριστοκρατικής ζωής σε οποιαδήποτε ιστορική περίοδο. Είναι μια τολμηρή επινοητική προέκταση δυνατοτήτων που τις διαβλέπει κανείς στους καλύτερους αντιπροσώπους της τάξης αυτής. Η επεξεργασία της πλατωνικής ιδέας της αριστοκρατίας είναι προϊόν της Αναγέννησης, της εποχής που είδε το τέλος του αποκλειστικά στρατιωτικού ρόλου της αριστοκρατίας, και την αρχή της συγκέντρωσης των ευγενών στην αυλή, που θα κορυφωθεί στην αυλή του Βασιλιά Ηλίου στη Γαλλία. Ο ιδανικός τύπος του αυλικού δημιουργήθηκε από τον Baldessar Castiglione, στο βιβλίο του Il Cortegiano, που δημοσιεύτηκε στη Βενετία, το 1528, από τον Aldo Manuzio. Παρουσιάζεται ως εγχειρίδιο συμπεριφοράς για την αυλή του Urbino, αλλά στην πραγματικότητα ζωγραφίζει την εικόνα του τέλειου ανθρώπου της Αναγέννησης. Το βιβλίο είχε αμέσως τεράστια απήχηση σ ολόκληρη τη δυτική Ευρώπη. Ο οικουμενικότατος κανόνας ("regula universalissima"), στον οποίο είναι βασισμένος ολόκληρος ο κώδικας της επικοινωνίας, συνίσταται στην απόλυτη αποφυγή της επιτήδευσης trovo una regula universalissima (...) e ciò è fuggir quanto piú si po, (...), la affettazione; e (...) usar in ogni cosa una certa sprezzatura, che nasconda l'arte e dimostri ciò che si fa e dice venir fatto senza fatica e quasi senza pensarvi. (Il Cortegiano, I, XXVI). ("βρίσκω έναν κανόνα οικουμενικότατο, δηλαδή να αποφεύγει κανείς όσο είναι δυνατόν την επιτήδευση, και να χρησιμοποιεί πάντα μια ραθυμία, που κρύβει την τέχνη και δείχνει αυτό που γίνεται ή λέγεται σαν να γινόταν χωρίς κόπο και χωρίς καν να το σκεφτεί"). Η απλότητα συνδυάζεται ρητά με το βασικό στόχο της χάρης somma disgrazia a tutte le cose dà sempre la pestifera affettazione e per contrario grazia estrema la simplicità e la sprezzatura; (Il Cortegiano, I, XL). ("εσχάτη ακομψία δίνει στα πάντα η ολέθρια επιτήδευση, και, αντίθετα, υψίστη χάρη η απλότητα και η ραθυμία"). Ο μεγάλος ρόλος που παίζει η απλότητα τόσο στον Καραγάτση όσο και στον James συσχετίζεται λοιπόν με το γεγονός ότι και οι δύο συγγραφείς απασχολούνται έντονα με το αριστοκρατικό ιδανικό. Δεν είναι όμως μόνο που τοποθετούνται στην ίδια παράδοση. Υπάρχει κατά
τη γνώμη μου μια στενότερη σχέση μεταξύ του Καραγάτση και των Αμερικανών. Ο James γράφει τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα, την εποχή δηλαδή της εμφάνισης των Αμερικανών πλούσιων ως ξεχωριστή κοινωνική ομάδα. 15 Σαγηνεύεται από την ανάδυση ατόμων με αριστοκρατική συμπεριφορά στην δημοκρατική, αταξική κοινωνία της Αμερικής, ατόμων που ενσωματώνουν το αρχαίο Ευρωπαϊκό ιδανικό της ατομικής υπεροχής. Ενας από τους διαδόχους του James, ο Fitzgerald, αρχίζει τη σταδιοδρομία του στη λογοτεχνία στα συμφραζόμενα του τέλους του πρώτου παγκόσμιου πολέμου, τη στιγμή που εξαφανίζεται στην Ευρώπη η τάξη που ενσάρκωνε το αριστοκρατικό ιδανικό. 16 Το μεγάλο του θέμα είναι η αδυναμία της τάξης των πλούσιων Αμερικανών να κατασκευάσουν μια σύγχρονη ερμηνεία του αριστοκρατικού ιδανικού. Οι ήρωες του είναι πληβείοι που μαγεύονται από αυτό το ιδανικό και το επιδιώκουν, αλλά συντρίβονται από την τάξη των πλούσιων, οι οποίοι υιοθετούν τα εξωτερικά αυτού του ιδανικού, αλλά δεν καταλαβαίνουν την ψυχή του. 17 Το Γιούγκερμαν του Καραγάτση αρχίζει ακριβώς τον ίδιο χρόνο που διαδραματίζεται το πρώτο αριστούργημα του Fitzgerald, το Great Gatsby, δηλ. το 1921. Αυτό που απασχολεί τον Καραγάτση είναι ακριβώς η εξαφάνιση της τάξης στην οποία ανήκει ὁ παλιὸς "καλὸς κόσμος" κλείστηκε στα σπίτια του τρομαγμένος, παρατώντας τα πάντα στὴ διάθεση τῶν νεόπλουτων καὶ τῶν καταφερτζήδων καὶ ποὺ ξαναβγῆκε ἀπὸ τὰ σπίτια του μόνον ὅταν, πολὺ μετὰ τὴν καταστροφὴ τοῦ 22, ἦρθε κάποια ἠρεμία, γιὰ ν ἀναγνωρίση τοὺς καταχτητές, νὰ τοὺς προσκυνήση καὶ νὰ τοὺς τοποθετήση δίπλα του - μιὰ ιδέα ψηλότερα, καθὼς ἁρμόζει στὸν παρά..(ι 110) Ο Καραγάτσης εμπνέεται βαθιά από τα δύο αριστουργήματα του Fitzgerald, όπως θα δείξω αλλού. Το Γιούγκερμάν του είναι ένα αντίστροφο Great Gatsby, όπου οι δύο αριστοκράτες, ο ένας ντόπιος, αλλά σβησμένος, ο άλλος βόρειος, με βάρβαρη ζωτικότητα, ερωτεύονται πληβείες κοπέλες. Ο Καραμάνος δεν είναι σε θέση να αντισταθεί στα θέλγητρα της Ντίνας, η οποία μέσω εκτεταμένης σειράς από συνώνυμα μέσα στο κείμενο, 18 συμβολίζει τη φαρμακερή έλξη του πληβείου κόσμου. Αντιθέτως, ο Γιούγκερμαν, αν και είναι και αυτός υπό την επήρεια της γοητείας της Ντίνας, αντιστέκεται και επιλέγει τη Βούλα, την αδύναμη 15 Πβ. Way (1980:36). 16 Πβ. Way (1980:34). 17 Πβ. Way (1980:129). 18 Βλ. De Boel (2001:208).
κοπέλα με την αριστοκρατική όμως συμπεριφορά, που πεθαίνει πριν προφτάσει ο Γιούγκερμαν να τη σώσει. Οι ντόπιοι αριστοκράτες είναι άρρωστοι, αδύναμοι. Συντρίβονται από τον νέο πληβείο κόσμο. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΓΛΕΖΟΣ, Π. (1981), "Ο Μ. Καραγάτσης ὡς διηγηματογράφος", Τετράδια Ευθύνης, 14, 27-32. ΜΑΓΚΛΙΒΕΡΑΣ, Δ.Κ. (1996), Η νεοελληνική κοινωνία του εικοστού αιώνα μέσα από το μυθιστόρημα, Αθήνα. ΤΕΤΡΑΔΙΑ ΕΥΘΥΝΗΣ, 14 (1981), Επανεκτιμηση του Μ. Καραγάτση. Είκοσι χρόνια από τον θάνατό του, Αθήνα. ΦΙΛΙΠΠΙΔΗΣ, Σ. (1997), Τόποι. Μελετήματα για τον αγηγηματικό λόγο επτά νεοελλήνων πεζογράφων, Αθήνα. ΦΩΤΕΑΣ, Π. (1981) "Ο πολιτικός Καραγάτσης και η πανανθρώπινη παλίρροια", in : Τετράδια Ευθύνης, 14, 96-104. CASTIGLIONE, B. (1965), Il libro del Cortegiano, a cura di Luigi Preti, Torino. COSENTINO, P. (2001), Baldassar Castiglione, Il libro del Cortegiano, http://www.italica.rai.it/rinascimento/cento_opere/castiglione_cortegiano.htm (29.05.2006). DE BOEL, G. (2001), "Athènes la patricienne et Thessalonique la plébéienne dans les années 20 chez Karagatsis", in: K. Demoen (ed.) : "The Greek City from Antiquity to the Present. Historical Reality, Ideological Construction, Literary Representation", Leuven, 197-209. WAY, B. (1980), F. Scott Fitzgerald and the Art of Social Fiction, London.