Η στάση τοσ Κ. Τσάτσοσ στο ανέβασμα των «Ορνίθων» τοσ Αριστουάνη από το «Θέατρο Τέτνης» τοσ Καρόλοσ Κοσν

Η στάση τοσ Κ. Τσάτσοσ στο ανέβασμα των «Ορνίθων» τοσ Αριστουάνη από το «Θέατρο Τέτνης» τοσ Καρόλοσ Κοσν του Κων. Γερ. Γιαννόπουλου α. Τν 1959, ε θσκσδία ηνπ Αξηζηνθάλε «Όξληζεο» 1 δελ αλέβαηλε γηα πξώηε θνξά 2. Οη ζθελνζεζίεο ησλ αξηζηνθάλεησλ θσκσδηώλ από ηνλ Αιέμε Σνισκό ζηνλ νπνίν νθείινπκε κηα ζαπκάζηα αλάιπζε ηνπ αξηζηνθαληθνύ έξγνπ γεληθά θαη ησλ «Οξλίζσλ» εηδηθά 3 είραλ ζαπκαζηά απνηειέζκαηα. Δπάλσ ζηνλ ίδην αθξηβώο δξόκν βάδηζε θαη ν Κ. Κνπλ 4 κε ηνπο «Όξληζεο». Από εδώ θαη πέξα ππάξρεη ε δηαθνξά ησλ ηδηνζπγθξαζηώλ. Ο Σνισκόο, πην εγθεθαιηθόο θαη ιεπηαίζζεηνο, έδσζε εξκελείεο κε ύθνο θιαζηθίδνλ, ραξνύκελν, αλάιαθξν, ραξηησκέλν, ρηνπκνξηζηηθό. Ο Κνπλ πην πεγαίνο, αιιά θαη πην δηεηζδπηηθόο, επέηπρε απνηειέζκαηα, όπνπ ν ρπκώδεο ξεαιηζκόο ζπλδπάδεηαη αξκνληθόηαηα κε 1 Βι. Αξραία Διιεληθή Γξακκαηεία «Οη Έιιελεο», Αξηζηνθάλεο, Όξληζεο, κεηάθξαζε Σ. Ρνύζνο. Δηζαγσγή ζρόιηα κεηαθξαζηηθή νκάδα Κάθηνπ, 1993, Βηβιηνπσιείν ηεο «Δζηίαο» Οη θσκσδίεο ηνπ Αξηζηνθάλε. Μεηάθξαζε Θξ. ηαύξνπ, δέθαηε έθδνζε, 2006, ζει. 319 επ., Δθδόζεηο Εήηξνο Αξηζηνθάλεο Μεηάθξαζε Θ. Μαπξόπνπινο, 2007, ζει. 457 επ. Πξβι. γεληθόηεξα Θ. Καξδήο Ζ ζάηηξα θαη ε παγθόζκηα ηζηνξία ηεο. Από ηνπο πξνγόλνπο ηνπ Αξηζηνθάλε κέρξη ηνπο απνγόλνπο ηνπ Σνπξή. Δθδόζεηο Καζηαληώηε, 2005, A. Lesky Ηζηνξία ηεο αξραίαο ειιεληθήο ινγνηερλίαο. Μεηάθξαζε Αγ. Σζνπαλάθεο, 5 ε έθδνζε, Δθδνηηθόο Οίθνο Αδειθώλ Κπξηαθίδε, 1981, ζει. 582 επ., 339 επ., 582 επ., J. de Romilly Λεμηθόλ ηεο ειιεληθήο ινγνηερλίαο αξραίαο θαη λέαο. Δπηκέιεηα Ν. Νηθνιάνπ. Μεηάθξαζε Γ. Αξακπαηδήο - Οξ. Καξαβάο - Ρ. Παπαδνκηρειάθε - Κ. Πεξηζηεξάθε - Ξ. Σζειέληε, Γαίδαινο/Εαραξόπνπινο, 2004, ζει. 43 επ. 2 Οη ξληζεο ηνπ Αξηζηνθάλε, ζε ζθελνζεζία Κ. Κνπλ αλέβεθαλ θαηά ηα έηε 1931-1932, 1938-1939, 1958-1959, 1959-1960, 1961-1962, 1974-1975. Μεηά ην ζάλαην ηνπ Κνπλ νη ξληζεο παίρηεθαλ ην 1987, ην 1997 θαη ην 2008. Βι. ζρεηηθά: Κ. Κνπλ Οη παξαζηάζεηο. Δπηζηεκνληθή επηκέιεηα Πι. Μαπξνκνύζηαθνο, Μνπζείν Μπελάθε, 2008, ζει. 43, 55, 217-229 (όπνπ θαη γηα ηελ παξάζηαζε ηεο 29.8.1959 ζην Φεζηηβάι Αζελώλ, Ωδείν Ζξώδνπ ηνπ Αηηηθνύ) 234-235, 258-259, 304, 358-359 όπνπ πιήξε ζηνηρεία γηα ηηο παξαζηάζεηο (κεηάθξαζε, ζθελνζεζία, ζθεληθά-θνζηνύκηα, κνπζηθή, ρνξνγξαθία, ηξαγνύδη θαη δηδαζθαιία ηεο ρνξσδίαο, δηαλνκή, ζέαηξα θαη πιήξεο θξηηηθνγξαθία) Αλαθεθαιαησηηθά βι. ζει. 475. 3 Α. νισκόο Ο δσληαλόο Αξηζηνθάλεο. Από ηελ επνρή ηνπ σο ηελ επνρή καο, Γίθξνο, 1961, passim θαη ζει. 212 επ. 4 Γ. Γάιιαο Κάξνινο Κνπλ. Οη δπλαηόηεηεο ηεο Κπθιηθήο Σθελήο, ζηνπ Ίδηνπ Υπεξβαηηθή Σπληερλία. Γνθίκηα, 1958, ζει. 81 επ., Κ.Κνπλ Κάλνπκε ζέαηξν γηα ηελ ςπρή καο, Δθδόζεηο Καζηαληώηε, 1987, ηδίσο ζει. 11 επ., 40 επ., 96, 97, 98, Γ. Πειηρόο Γέθα ζύγρξνλνη Έιιελεο, Αζηεξίαο 1974, ζει. 59 επ., Γ. ύθθα Ταμίδη ζην κύζν ηνπ Κ. Κνπλ, «Ζ Καζεκεξηλή» 26.9.2008, ζει. 17. 1

ηελ πξσηόγνλε πνηεηηθόηεηα. Τα πάληα θείκελν, εζνπνηνί, κνπζηθνί, ρώξνο, ελδπκαζίεο ρξεζηκνπνηήζεθαλ από ηνλ ζθελνζέηε κε δεκηνπξγηθό νίζηξν, αιιά θαη εμππεξέηεζαλ ζηελ εληέιεηα ηηο πξνζέζεηο ηνπ. Ζ παξάζηαζε ησλ «Οξλίζσλ» ζα θέξλε πάληνηε ζηε κλήκε κνπ ηελ εηθόλα κηαο μερσξηζηήο αηζζεηηθήο απνιαύζεσο» 5. β. Τόηε, ηη αθξηβώο ζπλέβε εθείλν ην θαινθαίξη ηνπ 1959, νπόηε ν κελ Κ. Τζάηζνο ήηαλ Υπνπξγόο Πξνεδξίαο ηεο Κπβεξλήζεσο ζηελ Κπβέξλεζε Κ. Καξακαλιή θαη από 27.3.1959 αλέιαβε πξνζσξηλά θαζήθνληα Υπνπξγνύ Δμσηεξηθώλ 6 ν δε Κ. Κνπλ αλέβαζε ηελ παξάζηαζε ησλ «Οξλίζσλ»; Γεκηνπξγήζεθε ζθάλδαιν. Τν ζθάλδαιν είρε δύν ζθέιε, έλα ζθέινο ηερληθό (παξάζηαζε αλώξηκε, ακειέηεηε, αδηνξγάλσηε) θη έλα ζθέινο εζηθό (ν ηεξέαο ηεο αξραίαο ειιεληθήο ιαηξείαο παξνπζηάζηεθε ληπκέλνο παξαπιήζηα κε ην «ζρήκα» ησλ θιεξηθώλ ηεο νξζόδνμεο ρξηζηηαληθήο εθθιεζίαο θαη απάγγεηιε ηε δέεζε πξνο ηα πνπιηά κε ύθνο επίζεο παξαπιήζην ηνπ ιεηηνπξγηθνύ ηεο ίδηαο εθθιεζίαο. Τνύην ζεσξήζεθε σο απόπεηξα δηαζπξκνύ ηεο ζξεζθείαο ηνπ ειιεληθνύ ιανύ) 7. Ο Κ. Τζάηζνο απαγόξεπζε ηε ζπλέρηζε ηεο παξάζηαζεο. Σρεηηθά κε ηελ ππόζεζε απηή «Ζ Καζεκεξηλή» γξάθεη ζην θύιιν ηεο ηελ 1.10.1959: «Με ηελ αγαζσηέξαλ ζέιεζηλ ηνπ θόζκνπ δελ ζα εκπνξνύζε θαλείο λα θαλή επηεηθήο πξνο ηα αίηηα ησλ επεηζνδίσλ πνπ πξνθάιεζαλ ην Σάββαηνλ ην βξάδπ ηελ απνδνθηκαζίαλ ηεο παξαζηάζεσο ησλ «Οξλίζσλ» ηνπ Αξηζηνθάλνπο, ε νπνία εδίδεην από ην ζπγθξόηεκα ηνπ θ. Καξόινπ Κνπλ θαη ην Διιεληθόλ Φνξόδξακα εηο ην Ζξώδεηνλ θαη πξνεθάιεζαλ ηελ καηαίσζηλ ησλ επνκέλσλ παξαζηάζεσλ ηνπ έξγνπ. [ ] Δπζύο κεηά ην πέξαο ηεο παξαζηάζεσο, ν ππνπξγόο ηεο Πξνεδξίαο ηεο Κπβεξλήζεσο θ. Κσλζηαληίλνο Τζάηζνο, ν νπνίνο παξίζηαην εηο ην Ωδείνλ Ζξώδνπ ηνπ Αηηηθνύ [ ] εθάιεζε ηνπο ππεπζύλνπο ηνπ Φεζηηβάι θαη ηνπο επέπιεμε δσεξόηαηα. Σπγρξόλσο, έδσζελ εληνιήλ όπσο καηαησζνύλ αη ππόινηπαη παξαζηάζεηο ηνπ έξγνπ. [ ] Ο Γηεπζπληήο ηνπ Θεάηξνπ Τέρλεο νκηιώλ ρζεο εηο ηαο εθεκεξίδαο δηά ηελ απαγόξεπζηλ ησλ παξαζηάζεσλ ησλ «Οξλίζσλ», είπε, κεηαμύ άιισλ, θαη ηα εμήο: Μέλσ θαηάπιεθηνο από ηελ απόθαζηλ ηνπ θ. Τζάηζνπ. Αλέβαζα ηνπο «Όξληζεο» ζύκθσλα κε ην πλεύκα ηνπ Αξηζηνθάλε θαη κε 5 Μ. Καξαγάηζεο Οη «Όξληζεο» Θέαηξν Τέρλεο, εθ. Βξαδπλή 11.6.1960 (= ν Ίδηνο Κξηηηθή ζεάηξνπ, 1946-1960. Πξόινγνο: Κ. Γεσξγνπζόπνπινο. Δηζαγσγή, επηκέιεηα Η. Βηβηιάθεο, Βηβιηνπσιείνλ ηεο «Δζηίαο», 1999, ζει. 642 επ. ηδίσο ζει. 644). 6 Α. Πξνβαηάο Πνιηηηθή ηζηνξία ηεο Διιάδνο 1821-1980. Ννκνζεηηθά θαη εθηειεζηηθά ζώκαηα, 1980, ζει. 690, 693. 7 Μ. Καξαγάηζεο ν.π. ζει. 642. 2

έλαλ ηξόπν εξκελείαο πνπ ηνλ αθνινπζώ εδώ θαη 25 νιόθιεξα ρξόληα. Οη ππεύζπλνη ηνπ Φεζηηβάι Αζελώλ πνπ είραλ από θαηξό ζηα ρέξηα ηνπο ηελ δηαζθεπή ησλ «Οξλίζσλ» θαη πνπ παξεθνινύζεζαλ ηηο δνθηκέο ηνπ έξγνπ, ώθεηιαλ λα γλσξίδνπλ ηνλ ηξόπν κε ηνλ νπνίν αλεβάδσ ηελ Αηηηθή θσκσδία θαη λα θάλνπλ εγθαίξσο ηηο παξαηεξήζεηο ηνπο. Άιισζηε, κε ηνλ ίδην ηξόπν είρα αλεβάζεη πξν δηεηίαο ηνλ «Πινύην», πάιη ππό ηελ αηγίδα ηνπ Φεζηηβάι Αζελώλ. [ ]» 8. Ο ινηπόο ηύπνο κίιεζε γηα «θηάζθν», γηα «βεβήισζε», γηα «πεξηπέηεηα», γηα «πζηεξηθή νξληζνκαλία», γηα «βαζείαλ αίζζεζηλ [πνπ] πξνθάιεζαλ αη θαηαγγειίαη δηά ηνπο «Όξληζαο» εκθαλίζηεθαλ όκσο ζ απηόλ θαη δηζύξακβνη γηα ηελ παξάζηαζε 9, αθόκε θαη ζ εθεκεξίδεο πνπ δελ αληηπνιηηεύνληαλ ηνλ Κ. Τζάηζν, όπσο ε «Βξαδπλή» ζηελ νπνία έγξαθε ηελ θξηηηθή ηνπ ν Μ. Καξαγάηζεο 10, ν νπνίνο όκσο δελ είδε ηελ παξάζηαζε ηνπ 1959 αιιά εθείλε ηνπ 1960, θαηά ηελ νπνία ν ηεξέαο 8 «Ζ Καζεκεξηλή», 30.8.2008, δεύηεξε ζειίδα, 49 Φξόληα πξηλ, ζει. 2. Σε κία ζπλέληεπμε πνπ έδσζε ν Κ. Κνπλ ζηηο 9.12.1938, ηνλίδνληαη, κεηαμύ ησλ άιισλ ηα αθόινπζα: «Αλ ν Αξηζηνθάλεο είρε δήζεη ζηηο κέξεο καο, δελ ζα έγξαθε όπσο ηόηε, αιιά ζα είρε αληιήζεη αθνξκέο από ηε κνληέξλα δσή γηα λα ζαηηξίζεη. Έηζη, ν θ. Κνπλ πξνζπαζεί λα πξνβάιεη ην πλεύκα ηνπ Αξηζηνθάλε κέζα ζηε ζύγρξνλε δσή. Γηαηί, ιόγνπ ράξηλ, ν «θήξπμ» δελ ππάξρεη θαη έηζη δελ έρεη λόεκα, όκσο αλ ηνλ αληηθαηαζηήζνπκε κε ηνλ δεκνζηνγξάθν κηαο εθεκεξίδαο ηνπ νπνίνπ ε αξκνδηόηεηα, πάλσ θάησ, είλαη αλάινγε κε εθείλε ηνπ «θήξπθα», απηόο ν αξηζηνθαληθόο ηύπνο απηόκαηα κεηακνξθώλεηαη ζε θάηη μεθάζαξν κέζα ζην κπαιό καο, ην νπνίν κπνξνύκε λα θαηαιάβνπκε θαη κε ην νπνίν κπνξνύκε λα γειάζνπκε. Ο ηξόπνο κε ηνλ νπνίν ελεξγνύζε έλαο «αξηζηνθξάηεο» ζηηο κέξεο ηνπ Αξηζηνθάλε, δελ κπνξεί λα αλαπαξαρζεί κε αθξίβεηα, όκσο αλ δώζνπκε κεξηθέο ληειηθάηεο πηλειηέο ζηνλ «αξηζηνθξάηε», δίλνληάο ηνπ έλα δεπγάξη γάληηα γηα λα θξαηάεη ή θάλνληάο ηνλ λα πξνθέξεη ηα «ξ» κε γαιιηθό ηξόπν, γίλεηαη έλαο ηύπνο νηθείνο κε καο. Μ απηόλ ηνλ ηξόπν ην έξγν γίλεηαη πξνζηηό ζηνλ θαζέλα θαη όζν πην πνιύ ην θαηαλνεί ν ζεαηήο, ηόζν πεξηζζόηεξν εθηηκάεη ην ιεπηό ρηνύκνξ πνπ βξίζθεηαη πίζσ από όια ηα έξγα ηνπ Αξηζηνθάλε». Σηελ ίδηα ζπλέληεπμε ν δεκνζηνγξάθνο ζηνλ νπνίν ν Κ. Κνπλ έδσζε ηε ζπλέληεπμε αλαθέξεη ηα αθόινπζα: «Λέεη όηη νη Όξληζεο έρνπλ δύν είδε ραξαθηήξσλ, ηα πνπιηά ηα ίδηα θαη, κεηά, ηνπο δηάθνξνπο άιινπο αξηζηνθαληθνύο ηύπνπο. Τα πνπιηά δίλνπλ ηε ιπξηθή λόηα ζην έξγν. Φνξεύνπλ, ηξαγνπδνύλ. Από ηελ άιιε πιεπξά, νη άιινη ραξαθηήξεο είλαη νη ηύπνη πνπ ζα έβξηζθε θαλείο ζηελ αξραία αγνξά, ελδηαθέξνληεο θαη γνεηεπηηθνί από κόλνη ηνπο. Γίλνπλ ην ζαηηξηθό ζηνηρείν ηεο θσκσδίαο θαη ζε απηνύο ν θ. Κνπλ αθηεξώλεη ην κεγαιύηεξν κέξνο ηεο δεκηνπξγηθόηεηάο ηνπ.»: Κ. Κνπλ Οη παξαζηάζεηο. Δπηζηεκνληθή επηκέιεηα Πι. Μαπξνκνύζηαθνο, Μνπζείν Μπελάθε, 2008, ει. 57 επ., ηδίσο ζει. 58, 59. 9 Θέαηξν Σέρλεο - Κάξνινο Κνπλ Αξηζηνθάλε Όξληζεο, Καινθαίξη 2008, όπνπ, ζηηο ζει. 34-36 απνζπάζκαηα από ηνλ ειιεληθό ηύπν ηεο επνρήο, ζηε ζει. 17 εηθόλεο από ηα θνζηνύκηα ηνπ Τζαξνύρε γηα ηνπο «Όξληζεο» κεηαμύ ησλ νπνίσλ θαη ην θνζηνύκη ηνπ ηεξέα θαη ζηε ζει. 22 κηα από ηηο πνιιέο γεινηνγξαθίεο ηνπ Φ. Γεκεηξηάδε πνπ εκθαλίδνπλ ηνλ Κ. Τζάηζν κε κηα θόηα (όξληζα) θαζώο θαη κηα άιιε γεινηνγξαθία άγλσζηνπ, ζε καο, γεινηνγξάθνπ. Βι. θαη Α. Αξγπξίνπ Ηζηνξία ηεο ειιεληθήο ινγνηερλίαο θαη ε πξόζιεςή ηεο ζηα ρξόληα ηεο επηζθαινύο δεκνθξαηίαο (1950-1960), Δ, Δθδόζεηο Καζηαληώηε, 2005, ζει. 94. 10 Μ. Καξαγάηζεο ν.π. ζει. 652 επ. 3

απείρε από ηνλ πξνεγνύκελν γηαηί «αληί καύξν θνξνύζε ξάζν ρξσκαηηζηό» θη επεηδή ίζσο πεξηώξηζε θάπσο ην έξξηλό ηνπ. Σην ίδην θείκελν, ν πην πάλσ ζεαηξηθόο θξηηηθόο αλαξσηήζεθε αλ «Απηή ε αλεπαίζζεηε αιιαγή ήηαλ αξθεηή γηα λα κελ αλαδσππξσζή ην ζθάλδαιν;» Καη ν ίδηνο απάληεζε: «Οπσζδήπνηε όρη! Τνλ παππά δελ ηνλ θάλεη ην ξάζν ή ε ςαικσδία, αιιά ε βαζύηεξε πξόζεζηο ηνπ ζπγγξαθέσο λα εμάξε ή λα δηαθσκσδήζε ηνπο ιεηηνπξγνύο κηαο νηαζδήπνηε ζξεζθείαο αλάκεζ από απηνύο, απηή ηνύηε ηε ζπγθεθξηκέλε ζξεζθεία θαη, θαηά πξνέθηαζη, ηε ζξεζθεπηηθόηεηα κε ην πην πιαηύ λόεκα. Δίλαη αλακθηζβήηεην πσο ν Αξηζηνθάλεο, ζ όια ηνπ ηα έξγα, παξνπζηάδεηαη δεηλόο αξλεηήο θαη ζαξθαζηήο ηεο ηόηε ζξεζθείαο θαη ησλ ιεηηνπξγώλ ηεο, ρσξίο λα πξνβάιιε ην αληηζηάζκηζκα κηαο άιιεο ζξεζθείαο θαιύηεξεο. Απινύζηαηα είλαη άζενο θαη καρεηηθόο θαηαιπηήο ηεο ζξεζθεπηηθόηεηνο. ηαλ ινηπόλ, ζήκεξα, παξαδερόκαζηε λα παξνπζηάδνπκε από ζθελήο ην π ι α η ύ η α η ν α λ η η ζ ξ ε ζ θ ε π η η θ ό θήξπγκα ηνπ Αξηζηνθάλε, ε απόπεηξα λα εμαηξέζνπκε από ην θήξπγκα απηό κηα νπνηαδήπνηε ζπγθεθξηκέλε ζξεζθεία είλαη ηνπιάρηζηνλ ζόινηθνο. Με άιια ιόγηα νη επαηξόκελνη σο επζεβείο ρξηζηηαλνί δελ ελνριήζεθαλ από ην αξηζηνθάλεην καζηίγσκα ηεο ηδέαο ηνπ ζείνπ, αιιά κόλνλ από ην ρξώκα ηνπ ξάζνπ ηνπ ηεξέσο! Καη άξθεζε ην ξάζν, από καύξν λα γίλε κελεμειί, γηα λα μαλαγπξίζνπλ ηα πάληα ζηελ απαξαζάιεπηε ηάμη ηνπο! Πξνο Θενύ! Με λνκίζεηε όηη κε ηε δηαπίζησζη απηή ελλνώ πσο θαθώο ην κελεμειί ξάζν ηνπ ηεξέσο δελ εμώξγηζε ηνπο επζεβείο εθέηνο, όπσο ην καύξν ηνπο εξέζηζε πέξπζη! Απελαληίαο πηζηεύσ πσο ε πεξηζπλή ηνπο αγαλάθηεζηο ππήξμε απόξξνηα ζιηβεξήο κηθξνλνίαο θαη κηθξνςπρίαο. Ή, άζρεηα από ππνθεηκεληθή ζξεζθεπηηθόηεηα, είκαζηε πλεύκαηα αδέζκεπηα θαη επηηξέπνπκε (θάηη πεξηζζόηεξν: ραηξόκαζηε) ηελ ειεύζεξε εθδήισζη θάζε «ζηάζεσο» απέλαληη ζηα εζηθά δεηήκαηα, αξθεί λα θέξε ηελ ζθξαγίδα ηεο πλεπκαηηθήο δεκηνπξγίαο (ζθξαγίδα πνπ ζα ήηαλ γεινίν λ αξλεζνύκε ζηνλ Αξηζηνθάλε). Ή ζα επηζηξέςνπκε ζηηο δνθεξώηεξεο ζηηγκέο ηνπ Μεζαίσλα ζα απαγνξεύζνπκε θάζε παξέθθιηζη από ηελ επηζήκσο θαη δηά ςπρηθνύ θαηαλαγθαζκνύ επηβεβιεκέλε ζξεζθεία ζα θαηαξγήζνπκε ηελ ειεπζεξία ηεο ζθέςεσο ζα επαληδξύζνπκε ηελ Ηεξά Δμέηαζη θαη ζα ζεζκνζεηήζνπκε ηελ δηά ππξάο θαηαζηξνθή ησλ έξγσλ ηνπ Αξηζηνθάλε θαη ηνλ επί ππξάο ζάλαην ηνπ Καξόινπ Κνπλ θαη ησλ ζπλεξγαηώλ ηνπ. Τπνςηάδνκαη πσο όιε απηή ε ηζηνξία ηνπ πεξπζηλνύ δήζελ ζθαλδάινπ είρε ειαηήξηα ζθνηεηλά θαη δηόινπ ηηκεηηθά γηα ηελ πνιηηηζηηθή ζηάζκε ηνπ ιανύ καο ή, κάιινλ, σξηζκέλσλ πλεπκαηηθώλ εγεηώλ ηνπ. Αιιά κήπσο θαη ζηαο αξραίαο Αζήλαο δελ παξνπζηάδνληαλ παξόκνηεο δπζεμήγεηεο αληηλνκίεο; Σελ ίδηα επνρή πνπ ν άζενο Αξηζηνθάλεο δηέζπξε, επεπθεκνύκελνο από όινπο ηνπο Αζελαίνπο, ηελ επίζεκε ζξεζθεία ηνπο 4

θαη θάζε ηδέα ζξεζθεπηηθόηεηνο, ν ζξεζθεπόκελνο σθξάηεο θαηαδηθαδόηαλ ζε ζάλαην, από ηνπο ίδηνπο Αζελαίνπο, δηόηη δήζελ παξεμέθιηλε θαηά ηη από ηελ νξζνδνμία ηεο ζξεζθείαο ηνπο! πσο πνιιέο θνξέο αλέθεξα από ηε ζηήιε απηή, ε ζεκεξηλή ζθεληθή αλαβίσζηο ηνπ Αξηζηνθάλε παξνπζηάδεη κεγάιεο δπζθνιίεο. Ζ θαηά γξάκκα απόδνζηο ηνπ θεηκέλνπ πνπ αλαθέξεηαη, θαηά κεγάιν πνζνζηό, ζηελ επηθαηξόηεηα ηνπ αζελατθνύ Δ αηώλνο π.υ. ην θαζηζηά αθαηαλόεην ζην ζεκεξηλό ζεαηή (αιιά θαη ζηνλ αλαγλώζηε, αλ δελ αλαηξέμε ζε έθδνζη θαηαιιήισο ζρνιηαζκέλε). πλεπώο κόλνλ δηαζθεπή κπνξεί λα επζηαζήζε ζθεληθώο. Γηαζθεπή πνπ λα πξνσζή ηελ επηθαηξόηεηα θαηά 25 αηώλεο, ρσξίο όκσο λα παξακνξθώλε ηελ νπζία θαη ηε κνξθή ην έξγνπ. ηελ πεξίπησζε ησλ «Οξλίζσλ», θξνλώ όηη ν θ. Ρώηαο ρεηξίζζεθε ην δήηεκα ρσξίο απαξάδεθηεο ηνικεξόηεηεο, αιιά θαη ρσξίο πνιύ επηπρή θαληαζία κεηαθνξάο ησλ ηόηε εηο ηα θαζ εκάο. Δπί πιένλ αλαγθάζζεθε λα πξνρσξήζε ζε ζεκαληηθήλ απνθάζαξζη ηνπ αξηζηνθαλείνπ θεηκέλνπ από ηελ ειεπζεξνζηνκία, επεηδή «δελ ηελ ζεθώλεη ε επνρή καο». Λππάκαη πνπ ζα δηαθσλήζσ. Πηζηεύσ όηη ε επνρή καο είλαη πξόζπκε λα δερζή νπνηαδήπνηε εθδήισζη ηεο αμεπέξαζηεο κεγαινθπΐαο ηνπ αξραίνπ Διιεληζκνύ, αξθεί λα πεηζζή γη απηό από ηνπο ζεκεξηλνύο ζ α ξ ξ α ι έ ν π ο πλεπκαηηθνύο εγέηαο ηεο. Γπζηπρώο, ε πλεπκαηηθή εγεζία ηεο ζεκεξηλήο Διιάδνο δελ δηαθξίλεηαη γηα επςπρία. Με ζπλέπεηα λα δπζθεκή αδίθσο ηελ επνρή καο σο θαηώηεξε ηνπ νπνηνπδήπνηε κεγίζηνπ πνιηηηζηηθνύ επηηεύγκαηνο πνπ γλώξηζε ε Αλζξσπόηεο. Γεύηεξε θαη ζνβαξώηεξε αζρνιία είλαη ε ζθελνζεηηθή εξκελεία ηνπ θαηαιιήισο δηαζθεπαζκέλνπ θεηκέλνπ. Δλώ ζηελ ηξαγσδία, ε θαληαζία ηνπ ζπγρξόλνπ ζθελνζέηνπ νθείιεη λ αλαηξέμε ζην παξειζόλ γηα λ αληιήζε δηδάγκαηα, ζηελ θσκσδία πξέπεη λα γίλε θάηη εληειώο δηαθνξεηηθό θαη άθξσο δπζρεξέο: δειαδή ε θαληαζία ηνπ ζθελνζέηνπ πξέπεη λα κπε ζε δεκηνπξγηθό ππξεηό, κε ζηόρν λα βξεζή ν θαηαιιειόηεξνο ηξόπνο εξκελείαο, πνπ λα θέξλε ην έξγν ζηελ πξνζιεπηηθόηεηα ηνπ ζεκεξηλνύ ζεαηνύ, ρσξίο όκσο λα λνζεύεηαη, κε ππεξβνιηθέο παξεθθιίζεηο, ε πξέπνπζα αηκόζθαηξα» 11. γ. Ζ ζύγθξνπζε ηεο Δμνπζίαο θαη ηεο Σέρλεο ήηαλ αλαπόθεπθηε θαη αληηζπληαγκαηηθή. Ζ Δμνπζία μεθηλνύζε από ηε ζέζε όηη ππάξρνπλ απόιπηα θξηηήξηα νξζόηεηαο ηεο ζθελνζεηηθήο θαη ελδπκαηνινγηθήο ζύιιεςεο ηεο αξραίαο θσκσδίαο θαη όηη ζθνπόο ηεο εμνπζίαο είλαη, αθόκα θαη ζηελ πεξηνρή ηεο αξραίαο θσκσδίαο, λα δηαηππώλεη θαλόλεο αηζζεηηθνύο ζύκθσλα κε ηα θξηηήξηα απηά. Ηδίσο αλ, ηα θξηηήξηα γηα ηα νπνία γίλεηαη ιόγνο, είλαη θξηηήξηα θάπνηνπ ηεξαηείνπ ην νπνίν θξίλεη όηη 11 Μ. Καξαγάηζεο ν.π. ζει. 642-644. 5

θηλδπλεύεη λα απσιέζεη ην θύξνο ηνπ, αλ δελ ιεηηνπξγήζνπλ απνιύησο ηα θξηηήξηα ηα νπνία ην πξνζηαηεύνπλ απέλαληη ζην ζεαηξηθό θνηλό. Σπγθεθξηκέλα ν Κ. Τζάηζνο από ηε κηα εξκήλεπε θαηά ηξόπν απόιπην ηελ ζξεζθεπηηθή πίζηε, δίλνληάο ηεο νξηζκέλν πεξηερόκελν 12 θη από ηελ άιιε ππέηαζζε θαλνληζηηθά ην ζέαηξν ζηελ πιαησληθή κεηαθπζηθή ηνπ: «Οξγίδνκαη όηαλ αθνύσ λα ιελ όηη ην ζέαηξν δηδάζθεη ςπραγσγόληαο ή ςπραγσγεί δηδάζθνληαο. Τν ζέαηξν δελ ππάξρεη νύηε γηα λα δηδάζθε, νύηε γηα λα ςπραγσγή. Ούηε κόλν κε ηε ινγηθή δνπιεύεη, γηα λα δηδάμε, νύηε κόλν κε ηα άινγα ζηνηρεία, γηα λα ςπραγσγήζε stricto sensu. Τν ζέαηξν, όπσο ε πνίεζε, ιπξηθή θαη επηθή, όπσο ε κνπζηθή θαη νη εηθαζηηθέο ηέρλεο, δίλεη κνξθή θαη ππόζηαζε, κέζα ζηε ζπλείδεζε ηνπ αλζξώπνπ, ζε λνήκαηα, πνπ νύηε κόλν ε ινγηθή, νύηε κόλν ε αίζζεζε κπνξνύλ λα ζπιιάβνπλ, λνήκαηα, πνπ κε ηε ζπλδπαζκέλε ζπλδξνκή όισλ ησλ δπλάκεώλ ηεο, κόλν κέζσ ζπκβόισλ, κπνξεί ε άμηα ζπλείδεζε λα πξνζπειάζε, πέξα από ηνλ ζπλεηξκηθό ιόγν θαη ηελ θνηλή αίζζεζε. Γελ δηδάζθεη ηελ αξεηή ην ζέαηξν, δελ λνπζεηεί απνθαιύπηεη ηελ νπζία ηνπ αλζξώπνπ, ηε ζέζε ηνπ κέζα ζην ξνπ ηεο δσήο θαη απέλαληη ηεο κνίξαο θαη ηνπ Θενύ. Γηδάζθεη, αλ ζέιεηε λα κεηαρεηξηζζνύκε απηέο ηηο ιέμεηο, όρη απηά πνπ νη πνιινί πεξηκέλνπλ από ην ζέαηξν θαη γηα ηα νπνία ην επαηλνύλ, αιιά άιια, άιινπ γέλνπο δηδάγκαηα. Γηδάζθεη κε ην ύςνο ησλ κεηαθπζηθώλ ηνπ ζπκβόισλ θαη αλεβάδεη ηνλ άλζξσπν, από έλαλ δξόκν πνιύ πιαηύηεξν από ό,ηη είλαη ν δξόκνο ηεο θνηλσληθήο εζηθήο, ζηνλ θόζκν όπνπ ε ζεξαπεία όισλ ησλ αμηώλ γίλεηαη πιήξσζε ηεο ςπρήο ηνπ» 13. Γηεξσηάηαη θαλείο, αλ ν Κ. Τζάηζνο είρε πνηέ δεη θαη είρε γειάζεη ζε κηα παξάζηαζε Καξαγθηόδε 14. 12 Πξβι. Κ. Σζάηζνο Πξνεδξηθά θείκελα γηα ηελ Διιάδα θαη ηελ επνρή καο. Πξόινγνο Κ. Τζηξόπνπινο, Οη Δθδόζεηο ησλ Φίισλ, 1990, ζει. 30 επ., 35 επ., 42 επ., ν Ίδηνο Ζ κπζηηθή ζπλέληεπμε ζηνλ Κ. Τζηξόπνπιν, Αζηξνιάβνο/Δπζύλε, 1997, ζει. 28-29. 137-138. 13 Κ. Σζάηζνο Θεσξία ηεο Τέρλεο, Τξίηε έθδνζε, Οη Δθδόζεηο ησλ Φίισλ, 1990, ζει. 14 Πξβι. Ν. Δγγνλόπνπινο Ο Καξαγθηόδεο, έλα ειιεληθό ζέαηξν ζθηώλ, Ύςηινλ, 1980, Γ. Ησάλλνπ Ο Καξαγθηόδεο, Δζηία, ηνκ. Α, 1971, ηνκ. Β, 1979, ηνκ. Γ 1996, Κ. Μπίξεο Ο Καξαγθηόδεο. Διιεληθό Λατθό Θέαηξν, 1952, Αηθ. Μπζηαθίδνπ Karagoz Τν ζέαηξν ζθηώλ ζηελ Διιάδα θαη ζηελ Τνπξθία, Δξκήο, 1982, Πεξηνδηθό «Θέαηξν», ηεπρ. 10, Ηνύιηνο 1963, passim, Ζ. Πεηξόπνπινο Υπόθνζκνο θαη Καξαγθηόδεο, Γξάκκαηα 1978, Φ. Πνιίηεο Θεαηξηθέο επηθπιιίδεο, Δθδόζεηο Γαιαμία, 1964, Β. Πνύρλεξ Σύληνκε αλαιπηηθή βηβιηνγξαθία ηνπ ζεάηξνπ Σθηώλ ζηελ Διιάδα, «Λανγξαθία» ΛΑ (31) 1976-1978, Αζήλα, 1978,. παζάξεο Απνκλεκνλεύκαηα θαη ε ηέρλε ηνπ Καξαγθηόδε, Πέξγακνο, 1960, Κ. Σζηπήξαο Ο ήρνο ηνπ Καξαγθηόδε. Σπκβνιή ζηε κειέηε ηεο δεκηνπξγίαο θαη ηεο εμέιημεο ηνπ ειιεληθνύ ιατθνύ ζεάηξνπ Σθηώλ, «Νέα Σύλνξα» - Α. Ληβάλε, 2001, Α. Υξπζηθνπνύινπ Ο αληηλνκηθόο κηζζόο ηνπ Καξαγθηόδε, Πνξεία, 2008. 6

Ζ Σέρλε μεθηλάεη από ηε ζέζε όηη δελ ππάξρνπλ ηέηνηα απόιπηα ηεθκήξηα θαη όηη ζηελ πεξηνρή ηεο ζύιιεςήο ηεο, ηεο ζθελνζεηηθήο θαη ελδπκαηνινγηθήο ζύιιεςεο ηεο αξραίαο θσκσδίαο, δελ λνείηαη ε επηβνιή θαλόλσλ θαη ζπζηάζεσλ ζηνλ ζθελνζέηε, ζηνλ ελδπκαηνιόγν, ζηνλ εζνπνηό, ζην όλνκα απηήο ή εθείλεο ηεο ζθνπηκόηεηαο 15. Σπγθεθξηκέλα ν Κ. Κνπλ μεθηλνύζε από ηηο ζέζεηο όηη (α) δελ θάλεη ζέαηξν γηα ην ζέαηξν νύηε θαη γηα λα δήζεη αιιά γηα λα πινπηίζεη ηνλ εαπηό ηνπ, ην θνηλό πνπ ηνλ παξαθνινπζεί θαη λα βνεζήζεη λα δεκηνπξγεζεί έλαο πιαηύο, ςπρηθά πινύζηνο θαη αθέξαηνο πνιηηηζκόο ζηνλ ηόπν καο 16, (β) όηη έλαο θαιιηηέρλεο δελ ηνικά λα ζέζεη πεξηνξηζηηθνύο λόκνπο ζηελ ηέρλε 17, (γ) όηη γηα λα δώζεηο αηζζεηηθή ζπγθίλεζε ζήκεξα πξέπεη λα αλαηξέμεηο ζε λέεο κνξθέο, ζε λέα λνήκαηα, ζε ζύγρξνλα κέζα έθθξαζεο βγαικέλα από ηηο αλάγθεο ηεο εζσηεξηθήο θαη εμσηεξηθήο πξαγκαηηθόηεηαο 18, (δ) όηη πξέπεη λα απνθύγεη από ηε κηα ηελ παξάδνζε ελόο ξνκαληηθνύ αθαδεκατζκνύ, κε ηνλ θιαζηθό ζηόκθν, ηελ ηερλεηή θαη επηηεδεπκέλε απαγγειία θξεζέληνπ, ληνθνπκέληνπ θιπ., θαινύπηα εγθεθαιηθά πνπ δελ αληαπνθξίλνληαη ζε θακηά αλζξώπηλε, ζε θακηά δσηθή αιήζεηα θαη από ηελ άιιε ην ζέαηξν ηνπ βνπιεβάξηνπ κε ηνπο γλσζηνύο θιηζεδαξηζκέλνπο ηξόπνπο εκθάληζεο 19, (ε) όηη ε Διιάδα 15 Πξβι. R. Escarpit Τν ρηνύκνξ. Que sais-je, κεηάθξαζε Η. Γαιαλόο, Η. Εαραξόπνπινο, 1963, H. Bergson Τν γέινην. Μεηάθξαζε Ν. Καδαληδάθε, Δθδνηηθόο Οίθνο Γ. Φέμε, 1914, ν Ίδηνο Τν γέιην. Μεηάθξαζε Β. Τνκαλάο, Δμάληαο-Νήκαηα, 1998, Θ. Καξδήο Ζ ζάηηξα θαη ε παγθόζκηα ηζηνξία ηεο. Από ηνπο πξνγόλνπο ηνπ Αξηζηνθάλε κέρξη ηνπο απνγόλνπο ηνπ Σνπξή, Δθδόζεηο Καζηαληώηε, 2005, Κ. Κσζηίνπ Παξσδία. Από ηελ αλαθύθισζε ζηελ αλάπιαζε, Revue des Δtudes Νeν-helleniques, 1997/VI 2, Daedalus, Paris-Athènes, ζει. 251 επ., M. Merchant Κσκσδία. Μεηάθξαζε Α. Παξίζε, Δξκήο, 1984, J. Milner Davis Φάξζα. Μεηάθξαζε Η. Ράιιε - Κ. Υαηδεδήκνπ, Δξκήο, 1984, D. Muecke Δηξσλεία. Μεηάθξαζε Κ. Πύξδαο, Δξκήο, 1974, Δ. Παπαλνύηζνο Θέαηξν θαη Πιήζνο, ζηνπ Ίδηνπ Δπίθαηξα θαη αλεπίθαηξα, Ίθαξνο, 1962, ζει. 156 επ., ν Ίδηνο Αηζζεηηθή, Δθδόζεηο Νόεζε, 2003, ζει. 301 επ., 309 επ., Γ. Πεθάλεο Εεηήκαηα αηζζεηηθήο ηνπ ειιεληθνύ ζεάηξνπ ζηελ αξρή ηεο ηξίηεο ρηιηεηίαο, «Revue des Δtudes Νeo-helleniques», 1997/VI, 2, Daedalus, ζει. 221 επ., L. Pirandello Ζ αηζζεηηθή ηνπ ρηνύκνξ. Μεηάθξαζε Δ. Νηαξαθιίηζα, Πνιύηξνπνλ, 2005, A. Pollard Σάηηξα. Μεηάθξαζε Θ. Παπακάξγαξεο, Δξκήο, 1972, σκαηείν Διιήλσλ Ζζνπνηώλ Κύθινο δηαιέμεσλ. Τν ζέαηξν, Γίθξνο, 1960, ζει. 7 επ. (Α. Σεξδάθεο), 22 επ. (Π. Υάξεο), 36 επ. (Γ. Κνπξλνύηνο), 44 επ. (Σ. Μνπδελίδεο), 63 επ. (Γ. Βαθαιό), 73 επ. (Π. Καηζέιεο), 78 επ. (Μ. Πισξίηεο), 83 επ. (Γ. Μπξάη), 100 επ. (Κ. Πξάηζηθα), 110 επ. (Μ. Ακαξηώηνπ), Ph. Thompson Τν γθξνηέζθν. Μεηάθξαζε Η. Ράιιε - Κ. Υαηδεδήκνπ, Δξκήο, 1984, Γ. Φσηόπνπινο Δλδπκαηνινγία ζην ειιεληθό ζέαηξν, Δκπνξηθή Τξάπεδα, 1986, Γ. Υνπΐδηλγθα Ο άλζξσπνο θαη ην παηρλίδη (Homo judens). Μεηάθξαζε η. Ρνδάθεο - Γ. Λπθηαξδόπνπινο. Δθδόζεηο «Γλώζε», 1989, ζει. 119 επ., 235 επ. 16 Κ. Κνπλ Κάλνπκε ζέαηξν γηα ηελ ςπρή καο. Δθδόζεηο Καζηαληώηε, 1987, ζει. 12. 17 Κ. Κνπλ ν.π. ζει. 16 θαη 21. 18 Κ. Κνπλ ν.π. ζει. 25. 19 Κ. Κνπλ ν.π. ζει. 27. 7

πνπ ππάξρεη ζήκεξα ζα νδεγήζεη εκάο ηνπο Έιιελεο λα απνθύγνπκε ό,ηη λεθξό ζηελ εμσηεξηθή κνξθή ηνπ αξραίνπ ζεάηξνπ θαη λα παξηζηάλνπκε ειεύζεξα, ζθεληθά θαη ζθελνζεηηθά, πξνζαξκνζκέλν ζην ζεαηξηθό ρώξν θαη ηηο απαηηήζεηο ηνπ ζεαηή ηεο επνρήο καο, έλα έξγν πνπ γξάθηεθε πξηλ από δύν ρηιηάδεο ρξόληα θαη παξακέλεη ζηελ νπζία ηνπ δσληαλό 20, (δ) όηη αλ ζέινπκε λα αλαπαξαζηήζνπκε ην ζέαηξό καο δεκηνπξγηθά, ηόηε πξέπεη λα πξνζπαζήζνπκε λα αληρλεύζνπκε όιεο ηηο παξαζηάζεηο πνπ πξνζιάκβαλαλ εθείλνη [ν Αηζρύινο, ν Σνθνθιήο, ν Δπξηπίδεο, ν Αξηζηνθάλεο], ζπλεηδεηά ή αζπλείδεηα 21, (ε) όηη είκαζηε έλα πξννδεπηηθό ζέαηξν, ρσξίο παξσπίδεο, ρσξίο θνκκαηηθή έληαμε. Σπγθξόηεκα κε πίζηε ζηηο δεκνθξαηηθέο ηδέεο. Τα παηδηά αλήθνπλ ζε όινπο ηνπο ρώξνπο ηεο πξννδεπηηθήο παξάηαμεο θη εγώ πξνζσπηθά είκαη έλαο άλζξσπνο πνπ κηζώ ηελ εθκεηάιιεπζε αλζξώπνπ από άλζξσπν, ηα ζπζηήκαηα πνπ δίλνπλ άληζεο επθαηξίεο, ηηο ππεξδπλάκεηο, ηα κνλνπώιηα, ηε βία 22, (ζ) όζν γηα ηνλ Αξηζηνθάλε, ζαηηξίδεη ζηνπο «Όξληζεο» όια ηα θαθά ηνπ αλζξώπηλνπ λνπ θαη ηεο θαηαζθεπαζκέλεο θνηλσλίαο. Αθόκα θαη ε ρξνληθά πηα άθαηξε ζάηηξα πξαγκάησλ θαη πξνζώπσλ, πνπ δεκηνπξγνύλ αλία ζε ζεκεξηλό ζεαηή θαη πνπ ρξένο ηνπ ζθελνζέηε είλαη είηε λα ηελ παξαιείςεη, ή λα ηελ αλαπιεξώζεη κε ζύγρξνλνπο ζσζηνύο θαη θαίξηνπο παξαιιειηζκνύο, απνηεινύλ κέξνο ηνπ θνηλσληθνπνιηηηθνύ δηαγξάκκαηνο πνπ κε ην γέιην ζα παξαζύξεη ν πνηεηήο ηνπο ζεαηέο ζε πην νπζηαζηηθνύο ζηόρνπο 23, (η) ην θαιό ζέαηξν λνκίδσ είλαη πάληα πνιηηηθό. Τν ζέαηξν εμάιινπ από ηελ αξραηόηεηα είλαη πνιηηηθό. Πνιηηηθό όκσο δελ ζεκαίλεη θνκκαηηθό 24. Όζν γηα ηνλ ηεξέα πνπ εκθαλίδεηαη ζηελ παξάζηαζε όπσο πην πάλσ πεξηγξάςακε θαη ηνπο ζενύο ζηνπο νπνίνπο απηόο ζπζηάδεη, αο δνύκε πσο ηνπο αληηκεηώπηζαλ ηξεηο άιινη ζεαηξάλζξσπνη. Ο πξώηνο, είλαη ν γλσζηόο ζθελνζέηεο ηνπ Δζληθνύ Θεάηξνπ, ν Α. Σνισκόο: «Πξώηνο κνπζαθίξεο [ζηνπο «Όξληζεο»] είλαη έλαο ηεξέαο πνπ ζέιεη λα θάλεη ηελ ζπζία ζύκθσλα κε ηελ θνύθηα θαη θιύαξε ξνπηίλα» 25. Ο δεύηεξνο, είλαη έλαο δηαπξεπήο ζεαηξνγξάθνο, ν Douglas Mac Dowell: «Πξώηνο, έξρεηαη ν ηεξέαο. Ο Πεηζέηαηξνο ηνλ θέξλεη γηα λα 20 Κ. Κνπλ ν.π. ζει. 40. 21 Κ. Κνπλ ν.π. ζει. 94. 22 Κ. Κνπλ ν.π. ζει. 119. 23 Κ. Κνπλ ν.π. ζει. 124. 24 Κ. Κνπλ ν.π. ζει. 129. 25 Α. νισκόο Ο δσληαλόο Αξηζηνθάλεο, Γίθξνο, 1961, ζει. 225. 8

δηεπζύλεη ηε ζξεζθεπηηθή ηειεηή ηεο ίδξπζεο ηεο λέαο πόιεο [Νεθεινθνθθπγίαο]. Ο ηεξέαο αξρίδεη κε κηα καθξνζθειή πξνζεπρή, επηθαινύκελνο βεβαίσο ηα πνπιηά αληί γηα ηνπο ζενύο, αιιά ν θαηάινγνο είλαη ηόζν καθξύο, πνπ ζην ηέινο ν Πεηζέηαηξνο ηνλ δηαθόπηεη θαη ηνλ δηώρλεη, θνβνύκελνο πσο ν ηξάγνο ηεο ζπζίαο δελ ζα θηάζεη γηα όινπο» 26. Καη ν ηξίηνο είλαη έλαο εμίζνπ δηαπξεπήο ζεαηξνγξάθνο, ν Th. Hubbard: «Δίλαη όκσο ραξαθηεξηζηηθό ην γεγνλόο όηη νη ζενί ζηνπο νπνίνπο γίλεηαη ε ζπζία, δελ είλαη ζε θακκία πεξίπησζε νη παξαδνζηαθνί ζενί ηεο θξαηηθήο ζξεζθείαο ησλ Αζελώλ αιιά «λένη ζενί» (ζη. 848), ζαλ ην θαηλόλ δαηκόληνλ πνπ θαηεγνξήζεθε όηη ιάηξεπε ν Σσθξάηεο (Νεθέιεο, ζη. 247-74). Οη Όξληζεο σο ζύλνιν ζπλεηδεηνπνηνύλ, όρη κόλν ηελ εγθαηάιεηςε ηεο αζελατθήο δεκνθξαηίαο, αιιά θαη ηελ απόξξηςε ηεο παξαδνζηαθήο ζξεζθείαο θαη επιάβεηαο ηεο πόιεσο εηο όθεινο ελόο λένπ, ηερλεηά θαηαζθεπαζκέλνπ ζπζηήκαηνο, επεξεαζκέλνπ από ηνλ ξηδηθό ππνθεηκεληζκό ησλ ζνθηζηηθώλ δηδαγκάησλ» 27. δ. Ύζηεξα από ηηο πην πάλσ αλαιύζεηο, θξνλνύκε όηη πξέπεη θαη κπνξνύκε λα αζθήζνπκε ηελ αθόινπζε θξηηηθή ζηνλ Κ. Τζάηζν. Ο Κ. Τζάηζνο, αλ θαη έκπεηξνο αλαιπηήο ησλ αληηλνκηώλ ηνπ ιόγνπ ελ γέλεη 28, ελδερνκέλσο δελ αληειήθζε όηη, λαη κελ αλάκεζα ζηηο αηζζεηηθέο θαηεγνξίεο ηνπ «ηξαγηθνύ» θαη ηνπ «θσκηθνύ» ππάξρεη αληηλνκία 29, όκσο έηζη θαη μεπεξάζνπκε απηή ηελ αληηλνκία θαη βξεζνύκε νξηζηηθά ζηελ πεξηνρή ηνπ «θσκηθνύ», δελ ρσξεί επάλνδνο ζηελ θαηεγνξία ηνπ «ηξαγηθνύ» γηα νπνηνδήπνηε θπζηθό ή κεηαθπζηθό ιόγν. Ο Αξηζηνηέιεο είλαη ζαθήο: «Τν γαξ γεινίνλ εζηίλ ακάξηεκα ηη θαη αίζρνο αλώδηλνλ θαη νπ θζαξηηθόλ». Έλα παηγλίδη είλαη αλώδπλν, 26 D. Mac Dowell Aristophanes and Athens, Oxford University Press, 1995. Από ην πξόγξακκα ηνπ Δζληθνύ Θεάηξνπ, Αξηζηνθάλε Όξληζεο. Καιιηηερληθόο Γηεπζπληήο Ν. Κνύξθνπινο. Πξόεδξνο ΓΣ, Δ. Αξβειέξ, Πξώηε παξάζηαζε Σάββαην 17 Ηνπιίνπ 1999, ζει. 30. 27 Th. Hubbard The Mask of comedy. Aristophanes and the Intertextual Parabasis, Cornell University Press, 1991. Από ην ίδην ν.π. πξόγξακκα ηνπ Δζληθνύ Θεάηξνπ ζει. 43. 28 Πξβι. Κ. Σζάηζνο Αη αληηλνκίαη ηνπ πξαθηηθνύ ιόγνπ, ζην: Αθαδεκία Αζελώλ. Έθηαθηνο Σπλεδξία ηεο 27.1.1962. Υπνδνρή ηνπ αθαδεκατθνύ Κ. Τζάηζνπ. Αλάηππνλ ηνκ. 27 (1962) (= ν Ίδηνο Μειέηαη θηινζνθίαο ηνπ δηθαίνπ, ΗΗ, Δπηκέιεηα Μ. Καξάζεο, Κιαζηθή Ννκηθή Βηβιηνζήθε, 2008, ζει. 389 επ.). 29 Δ. Παπαλνύηζνο Αηζζεηηθή, λέα έθδνζε, Δθδόζεηο Νόεζε, 2003, ζει. 301 επ. Πξβι. Μ. Καξάζεο Γίθαην θαη αηζζεηηθή. Πξνιεγόκελα ζε κηα «Αηζζεηηθή ηνπ Γηθαίνπ», Δθδόζεηο Αλη. Σάθθνπια, 2004, ζει. 119 επ., 122 επ. 9

κήηε ζ απηόλ πνπ ην πξνθαιεί, κήηε ζ απηόλ πνπ ην δέρεηαη θέξλεη πόλν 30. Ο ζπγγξαθέαο, ν ζθελνζέηεο, ν ελδπκαηνιόγνο, ν εζνπνηόο ηεο θσκσδίαο, δελ ιεηηνπξγνύλ κέζα ζε απζηεξά πιαίζηα ηνπ «ηξαγηθνύ», ζνβαξνύ ή ηεξνύ αιιά κέζα ζε πιαίζηα «θσκηθά» παηγληώδε, ζθσπηηθά, δηαζθεδαζηηθά. Ο ιόγνο δελ είλαη ζηνηρείν δηαηήξεζεο ελόο status quo αιιά ζηνηρείν δπλάκεη αλαηξεπηηθό θαη ηξόπνο γηα απνκπζνπνίεζε θαη ακθηζβήηεζε απηώλ πνπ πξεζβεύνπλ όηη ε αιήζεηα ηνπο είλαη ε κνλαδηθή αιήζεηα. Ο ιόγνο ζηελ αξραία θσκσδία, όπσο θαη ζην ζέαηξν ζθηώλ, ραξαθηεξίδεηαη από παξαδνμόηεηεο, παξαβάζεηο, αλαηξνπέο, αληηθάζεηο, αληηζέζεηο, ακθηζεκίεο. Οη αληηζέζεηο γεληθόηεξα, αθνξνύλ όρη κόλν ην ιόγν ηνπ ζεάκαηνο θαη ηε ζθελνζεζία, αιιά θαη ηελ εηθαζηηθή παξάζηαζε ησλ πξνζώπσλ 31. Αλ έρνπκε ζπλεζίζεη λα βιέπνπκε ηνλ θόζκν όξζην, θξπκκέλν κέζα ζε κηα γιώζζα θαη έλα ινγηθό θώδηθα, ε θσκσδία θαη ν Καξαγθηόδεο ηνλ αλαπνδνγπξίδνπλ, ηνλ δηαζηξέθνπλ γηα λα ηνλ δνύκε κε κηα θαηλνύξγηα καηηά. Τν θνηλό κέζα ζηελ θσκσδία βξίζθεη ην ρώξν γηα λα γεινηνπνηήζεη ηα θαθώο θείκελα θαη ηελ όπνηα εμνπζία θαη λα εληζρύζεη ην νξζώο ζθέπηεζζαη. Ο Αξηζηνθάλεο όπσο θαη ν Καξαγθηόδεο, δηαθσκσδεί ηε ζνβαξή πιεπξά ηεο δσήο, ηελ επίζεκε όςε ηεο, ζρεηηθνπνηεί ηελ ηξαγηθόηεηά ηεο, ιεηαίλεη ηηο αληηθάζεηο ηεο θαη ηα απόιπηα λνήκαηά ηεο, δελ δεζκεύεηαη από θξαηνύζεο θνηλσληθέο ή εζηθέο αμίεο θαη δε κεηξηέηαη κε ηα ζπλήζε κέηξα θαη ζηαζκά. Παίδεη κε ηε ζρεηηθόηεηα ησλ πξαγκάησλ, ηελ αληηθαηηθόηεηα ηνπ αλζξώπνπ θαη ηεο δσήο κε ην πςειό θαη ην ρακειό, ηε ζνβαξόηεηα θαη ηελ ειαθξόηεηα, ην εξσηθό θαη ην αληηεξσηθό, κε ηελ επζέβεηα θαη ηελ αζέβεηα, κε ην όλεηξν θαη ηελ πξαγκαηηθόηεηα, κε ην θαιό θαη ην θαθό, ην όκνξθν θαη ην άζρεκν. Απνηέιεζκα είλαη, πξόζσπα θαη πξάμεηο, θαηεβαίλνληαο από ην βάζξν ηνπο πνπ ηνπο ζηήλεη ε αλάγθε ηεο ζπγθεθξηκέλεο ηζηνξηθήο επνρήο, ηνπνζεηνύληαη ρσξίο δάθλεο θαη ηηκέο ζηελ πξαγκαηηθή ζέζε ηνπο 32. «Κείλν πνπ κε ηξώεη θείλν πνπ κε ζώδεη, είλαη πνπ νλεηξεύνπκαη ζαλ ηνλ Καξαγθηόδε» ζα ηξαγνπδήζεη ν Γ. Σαββόπνπινο θαη εκείο ζα πξνζζέζνπκε: «θαη ζαλ ηνλ Αξηζηνθάλε». Σην θάησ θάησ ηεο γξαθήο, ην δήηεκα είλαη δήηεκα ζπλαηζζεκαηηθήο λνεκνζύλεο 33. 30 Αξηζηνηέιεο Πεξί Πνηεηηθήο, θεθ. 5 1, 1449 α, ζηίρνη 34-35. 31 Α. Υξπζηθνπνύινπ Ο αληηλνκηθόο κύζνο ηνπ Καξαγθηόδε, Πνξεία, 2008, ζει. 85-86. 32 Α. Υξπζηθνπνύινπ ν.π. ζει. 212, 213, 215-216. 33 D. Goleman Ζ ζπλαηζζεκαηηθή λνεκνζύλε. Γηαηί ην «EQ» είλαη πην ζεκαληηθό από ην «IQ», Μεηάθξαζε Α. Παπαζηαύξνπ, Δπηκέιεηα Η. Ν. Νέζηνξνο, Υξ. Ξελάθε, β έθδνζε, Διιεληθά Γξάκκαηα, 1997. 10

Πξηλ θαηαδηθάζνπκε ηε ζάηηξα, αο ζθεθηνύκε όηη όηαλ ελνριείηαη θαλείο από ηελ θαηάρξεζε ηεο ζπκπεξηθνξάο ελόο ηεξαηείνπ πνπ ζπρλά εγθαηαιείπεη ηελ νπζία θαη θαηαθεύγεη ζηνπο ηύπνπο θαη δελ ππάξρεη άιινο ηξόπνο γηα λα εθδειώζεη ηελ αληίζεζή ηνπ, θαηαθεύγεη αλαγθαζηηθά ζην κόλν κέζν πνπ ηνπ παξέρνπλ νη δπλάκεηο ηνπ, ζηε ζάηηξα 34. Δπηπιένλ, ην δήηεκα ήηαλ θαη είλαη δήηεκα ζπληαγκαηηθήο λνκηκόηεηαο. Δίλαη ζπληαγκαηηθά αζεκειίσηε θαη κεζνδνινγηθά αζηήξηθηε ε ανξηζηόινγε επίθιεζε ηνπ ζπκθέξνληνο ηεο εθθιεζίαο θαη ησλ ιεηηνπξγώλ ηεο, πξνθεηκέλνπ λα παξαθακθζνύλ ζπληαγκαηηθά θαηνρπξσκέλεο αηνκηθέο ειεπζεξίεο, όπσο είλαη ε ειεπζεξία ηεο θαιιηηερληθήο έθθξαζεο θαη ε απαγόξεπζε ηεο πξνιεπηηθήο θαη θαηαζηαιηηθήο ινγνθξηζίαο. Σε παξόκνηεο πεξηπηώζεηο αλαθύπηεη έθδεινο θίλδπλνο, ώζηε κηα επηρεηξεκαηνινγία ππεξζπληαγκαηηθνύ θαη νπζίαλ αληηζπληαγκαηηθνύ ραξαθηήξα λα θαηηζρύζεη απέλαληη ζε ζπληαγκαηηθά εγγπεκέλεο ειεπζεξίεο ησλ πνιηηώλ. Άιισζηε είλαη αλεπίηξεπηε εζηθά θαη πνιηηηθά αιιά θαη ζπληαγκαηηθά ε ζεώξεζε ηεο «ζξεζθείαο» σο βάζεο ηνπ θξάηνπο. Παξόκνηα εξκελεία είλαη πνιιαπιά ηξσηή: Καηά πξώηνλ, ζπγρέεη ζεκαζηνινγηθά ηε ζπληαγκαηηθά θαηνρπξσκέλε ζξεζθεπηηθή ειεπζεξία κε ηε ζξεζθεία απηή θαζ εαπηήλ. Σπγρέεη δει. έλα ζπληαγκαηηθό δηθαίσκα κε έλα ζενινγηθό δήηεκα. Όκσο ην Κξάηνο θαη ε θξαηηθή εμνπζία δελ κπνξεί λα ζξεζθεύεηαη. Τν ζξεζθεύεζζαη, όρη κόλν είλαη απνιύησο πξνζσπηθό ελέξγεκα θαζελόο, αιι επηπιένλ είλαη δηθαίσκα ηνπ αηόκνπ θαη όρη ππνρξέσζε. Σηε ζπλέρεηα, ε ζξεζθεία δελ ππνζηαζηνπνηείηαη ζε πεξησπή ζεκειίνπ ηνπ θξάηνπο, κε κόλν επηρεηξεκαηνινγηθό ζηήξηγκα όηη ζην ειιεληθό Σύληαγκα γίλεηαη αλαθνξά ζε «επηθξαηνύζα ζξεζθεία». Όηη επηθξαηεί νξηζκέλν ζξήζθεπκα, ζεκαίλεη απιώο όηη έρεη ην πνιππιεζέζηεξν θνηλό πηζηώλ. Ούηε όηη επηβάιιεηαη επί ηεο θνηλσλίαο, νύηε όηη επηθξαηεί έλαληη ησλ άιισλ ζξεζθεπκάησλ, νύηε όηη απαγνξεύεη ηελ αλαπαιινηξίσηε επρέξεηα νπνηνπδήπνηε λα αιιάμεη ζξήζθεπκα νπνηεδήπνηε, δηθαίσκα πνπ έρνπλ ηόζν νη πηζηνί ηεο επηθξαηνύζαο ζξεζθείαο, όζν θαη νη πηζηνί ησλ ινηπώλ ζξεζθεηώλ. Ζ αλαγόξεπζε νξηζκέλνπ ζξεζθεύκαηνο σο ζεκέιην ηεο ειιεληθήο πνιηηείαο δελ είλαη έξγν ηεο νπνηαζδήπνηε εμνπζίαο. Απνηειεί απιώο απόξξνηα ηεο πξνζσπηθήο θνζκνζεσξίαο ηνπ πξνζώπνπ ην νπνίν νθείιεη λα απέρεη ησλ κεηαθπζηθώλ credo ηνπ, αλ αζθεί ην ιεηηνύξγεκα ηνπ 34 Δ. Παπαλνύηζνο Ζ ζάηηξα, ζηνπ: Ίδηνπ Τν δίθαην ηεο ππγκήο. Δθδόζεηο «Γσδώλε», 1975, ζει. 161 επ., ηδίσο ζει. 163. 11

Υπνπξγνύ, γηαηί κέζα ζ απηό δελ πεξηιακβάλεηαη θαη ην λα εθιακβάλεη ηνπο πνιίηεο σο πηζηνύο ή κε πηζηνύο. Δπηπιένλ, δελ πεξηιακβάλεηαη κεηαμύ ησλ εμνπζηώλ ηνπ Υπνπξγνύ λα απνθαζίδεη εηεξόλνκα θαη εθ ησλ άλσ γηα ινγαξηαζκό ησλ πνιηηώλ ηη είλαη θαιό λα επηιέμνπλ σο ςπραγσγία θαη ηη όρη. Απηή ε απόθαζε πξνζβάιιεη επνκέλσο ηελ απηνλνκία ησλ πνιηηώλ αθόκε θαη απηώλ πνπ αθνινπζνύλ ηελ επηθξαηνύζα ζξεζθεία αθ ελόο σο ππνθεηκέλσλ δηθαίνπ θαη αθ εηέξνπ σο εζηθώλ ππνθεηκέλσλ. Αλ κεξίδα πνιηηώλ εθηηκά όηη ζπγθεθξηκέλε παξάζηαζε ή ζθελνζεζία πξνζβάιιεη ηα δηθά ηεο ζξεζθεπηηθά θξνλήκαηα, δύλαηαη βεβαίσο λα επηθξίλεη ηελ επίκαρε παξάζηαζε ή ζθελνζεζία, απνηξέπνληαο ηνπο νκόθξνλεο πξνο απηή πνιίηεο ζηελ παξαθνινύζεζε ηεο παξάζηαζεο. Σε θακία πεξίπησζε όκσο, κεξίδα πνιηηώλ, όζν κεγάιε θαη αλ είλαη, δελ δηθαηνύηαη λα εθπξνζσπείηαη από θξαηηθό ιεηηνπξγό θαη λα επηδηώμεη γεληθεπκέλε απαγόξεπζε ηεο επίκαρεο παξάζηαζεο. Τέινο, ε πην πάλσ εξκελεία αληηζηξαηεύεηαη θαηάθσξα ηε θηιειεύζεξε θπζηνγλσκία ηνπ πνιηηεύκαηνο, αθνύ ε δήζελ ζξεζθεπηηθή βάζε ηνπ θξάηνπο, ζα θαηαληνύζε θξαγκόο ζηελ απόιαπζε αηνκηθώλ ειεπζεξηώλ θαη ζηε κεηαηξνπή ηνπ πνιηηεύκαηόο καο από θηιειεύζεξν ζε ζενθξαηηθό 35. Θα επξόθεηην γηα αζύγλσζηε ακεξηκλεζία, αλ ε λνκηθή εξκελεία απέιεγε ζε θαιθίδεπζε ησλ αηνκηθώλ θαη ησλ πνιηηηθώλ ειεπζεξηώλ ράξηλ νξηζκέλσλ δήζελ ππεξζεηηθώλ αξρώλ δηθαίνπ. Ζ ειιεληθή θαη ε μέλε ηζηνξία ησλ ζεζκώλ είλαη θαηάθνξηε από παξόκνηα αξλεηηθά παξαδείγκαηα. Αο κε ιεζκνλνύκε όηη ζηε λεόηεξε πνιηηηθή ηζηνξία νη εθηξνπέο ζε ιύζεηο δηθηαηνξηθέο έγηλαλ ζρεδόλ πάληνηε ζην όλνκα ηνπ 35 Βι. θαη γηα ηα επόκελα Κ. ηακάηεο Ζ ζεκειίσζε ησλ λνκηθώλ θξίζεσλ. Έλα θξηηηθά πξαθηηθό πξόηππν εξκελείαο ηνπ δηθαίνπ, δ έθδνζε, Δθδόζεηο Σάθθνπια, 2006, ζει. 529-531. Πξβι. Ν. Αιηβηδάηνο Κξάηνο, εθθιεζία θαη ζξεζθεπηηθή ειεπζεξία, «Σύγρξνλα Θέκαηα» ηεπρ. 73, Ηνύληνο 2000, ζει. 7 επ., Δ. Βεληδέινο Οη ζρέζεηο θξάηνπο θαη εθθιεζίαο, Παξαηεξεηήο, 2000, Γ. Κνληνγηώξγεο Τν Ηεξαηείν. Ζ δεζπνηηθή κεηάιιαμε ηεο ειιαδηθήο εθθιεζίαο. Διιεληζκόο θαη Φξηζηηαληζκόο, Epicom, 2000, Γ. Κσλζηαληίλνπ Από ην γξάκκα ηνπ λόκνπ: Δπηθξαηνύζα ζξεζθεία θαη εξκελεία, «Σύγρξνλα Θέκαηα», ηεπρ. 76-77/Ηαλ.-Ηνπι. 2001, ζει. 38 επ., Α. Μάλεζεο - Κ. Βαβνύζθνο Αη ζρέζεηο θξάηνπο θαη εθθιεζίαο θαηά ην λένλ Σύληαγκα, ΝνΒ 1975, ζει. 1031 επ., Α. Μαληηάθεο Οη ζρέζεηο ηεο εθθιεζίαο κε ην Κξάηνο-Έζλνο. Σηε ζθηά ησλ ηαπηνηήησλ, Νεθέιε, 2000, Κ. Μαπξηάο Σπληαγκαηηθό δίθαην. Τέηαξηε έθδνζε. Δθδόζεηο Αλη. Σάθθνπια, 2005, ζει. 803 επ., Φ. ππξόπνπινο Τν ζύζηεκα ησλ ζρέζεσλ Δθθιεζίαο θαη Πνιηηείαο ζηελ Διιάδα, ΔΓΓΓ 1981, ζει. 337 επ., Μηρ. ηαζόπνπινο Μειέηεο Η. Γεληθή ζεσξία ηνπ Γηθαίνπ. Αλζξώπηλα Γηθαηώκαηα. Γηθαζηηθή Δμνπζία θαη Σύληαγκα. Δθδόζεηο Αλη. Σάθθνπια, 2007, ζει. 295 επ., 353 επ., 373 επ., 417 επ., Γ. σηεξέιεο Θξεζθεία θαη εθπαίδεπζε. Καηά ην ζύληαγκα θαη ηελ επξσπατθή ζύκβαζε. Από ηνλ θαηερεηηζκό ζηελ πνιπθσλία. Δθδόζεηο Αλη. Σάθθνπια, 1993, Γ. Σζάηζνο Σπληαγκαηηθό δίθαην, Β Έθδνζε, Αλη. Σάθθνπια, 1992, ζει. 502 επ., ν Ίδηνο Ζ αλαζεώξεζε ηνπ Σπληάγκαηνο. Τέζζεξα θείκελα. Δθδνηηθόο Οίθνο Α. Ληβάλε, 2006, ζει. 59 επ. 12

«ζπκθέξνληνο ηνπ Έζλνπο» ή άιισλ κεηαθπζηθώλ «αμηώλ», «ππέξηεξσλ» δήζελ από ηε δεκνθξαηηθή ζπληαγκαηηθή λνκηκόηεηα 36. Δίλαη ζπληαγκαηηθά αζεκειίσηε θαη κεζνδνινγηθά έσιε ε ανξηζηόινγε επίθιεζε ηνπ «εζληθνύ ζπκθέξνληνο», πξνθεηκέλνπ λα παξαθακθζνύλ ζπληαγκαηηθά θαηνρπξσκέλεο αηνκηθέο ειεπζεξίεο, όπσο ε ειεπζεξία ηεο επηζηεκνληθήο γλώκεο (άξζ. 16 Σπλη.) θαη ε απαγόξεπζε πξνιεπηηθήο θαη θαηαζηαιηηθήο ινγνθξηζίαο (άξζ. 14 Σπλη.). Σε παξόκνηεο πεξηπηώζεηο αλαθύπηεη έθδεινο θίλδπλνο, ώζηε κία επηρεηξεκαηνινγία «ππεξζπληαγκαηηθνύ» θαη νπζίαλ αληηζπληαγκαηηθνύ ραξαθηήξα λα θαηηζρύζεη απέλαληη ζε ζπληαγκαηηθά εγγπεκέλεο ειεπζεξίεο ησλ πνιηηώλ. Παξαδείγκαηνο ράξηλ, είλαη αλεπίηξεπηε εζηθά θαη πνιηηηθά ε ζεώξεζε ηεο «ζξεζθείαο» σο «βάζεο ηνπ θξάηνπο». «Ζ ζξεζθεία δελ είλαη θαζαξά αηνκηθή ππόζεζε, όισο εζσηεξηθή ζρέζε ηεο ςπρήο πξνο ηνλ Θεό, πεξί ηεο νπνίαο ην θξάηνο κπνξεί λα αδηαθνξήζεη, αιιά απνηειεί ηε βάζε ηνπ θξάηνπο ( )» απνθάλζεθε απόθαζε ειιεληθνύ δηθαζηεξίνπ (ππ αξ. 17115/1988 Μνλ. Πξση. Αζελώλ, ζε δηαδηθαζία αζθαιηζηηθώλ κέηξσλ ελαληίνλ ηεο πξνβνιήο θηλεκαηνγξαθηθήο ηαηλίαο κε ζέκα ηε δσή ηνπ Ηεζνύ Φξηζηνύ). Παξόκνηα εξκελεία είλαη πνιιαπιά ηξσηή. α) Καηά πξώηνλ, ζπγρέεη ζεκαζηνινγηθά ηε ζπληαγκαηηθά θαηνρπξσκέλε ζξεζθεπηηθή ειεπζεξία (άξζ. 13 ηνπ Σπληάγκαηνο) κε ηε ζξεζθεία απηή θαζ εαπηήλ. Σπγρέεη δειαδή έλα ζπληαγκαηηθό δηθαίσκα κε έλα ζενινγηθό δήηεκα. Όκσο ην Κξάηνο δελ κπνξεί λα ζξεζθεύεηαη. Τν ζξεζθεύεζζαη, όρη κόλνλ είλαη απνιύησο πξνζσπηθό ελέξγεκα θαζελόο, αιιά επί πιένλ είλαη δηθαίσκα ηνπ αηόκνπ θαη όρη ππνρξέσζε. Ζ ζξεζθεπηηθή ειεπζεξία πεξηιακβάλεη, εμ άιινπ, θαη ηελ αλαπαιινηξίσηε επρέξεηα νπνηνπδήπνηε λα αιιάμεη ζξήζθεπκα νπνηεδήπνηε, δηθαίσκα πνπ έρνπλ θπζηθά θαη νη πηζηνί ηεο επηθξαηνύζαο ζξεζθείαο. β) Αθνινύζσο, κε δεύηεξε ελλνηνινγηθή αθξνβαζία, ε απόθαζε ππνζηαζηνπνηεί ηε «ζξεζθεία» ζε πεξησπή ζεκειίνπ ηνπ θξάηνπο, κε κόλν επηρεηξεκαηνινγηθό ζηήξηγκα όηη ζην ειιεληθό Σύληαγκα γίλεηαη αλαθνξά ζε «επηθξαηνύζα ζξεζθεία». Όηη επηθξαηεί νξηζκέλν ζξήζθεπκα, ζεκαίλεη απιώο όηη έρεη ην πνιππιεζέζηεξν θνηλό πηζηώλ. Ούηε όηη επηβάιιεηαη επί ηεο θνηλσλίαο, νύηε όηη επηθξαηεί έλαληη ησλ άιισλ ζξεζθεπκάησλ. 36 Κξηηηθά ηνπνζεηεκέλνη επίζεο απέλαληη ζε παξόκνηεο ηδεαιηζηηθέο επηλνήζεηο, κεηαμύ πνιιώλ άιισλ, νη Bernd Rüthers, Wir denken die Rechtsbegriffe um Weltanschauung als Auslegungsprinzip, Zürich, 1987, ηδίσο ζ. 98, R. Christensen Was heist Gesetzesbindung?, ν.π., ζ. 179 επ. E.-W. Böckenförde, ν.π., ζ. 69 επ., 81-91 θαηά παξαπνκπή Κ. ηακάηε Ζ ζεκειίσζε ησλ λνκηθώλ θξίζεσλ, δ έθδνζε, Αλη. Σάθθνπιαο, 2006, ζει. 529. 13

Ζ αλαγόξεπζε νξηζκέλνπ ζξεζθεύκαηνο ζε ζεκέιην ηεο ειιεληθήο Πνιηηείαο απνηειεί απιώο απόξξνηα ηεο πξνζσπηθήο θνζκνζεσξίαο ηνπ δηθαζηή. Σηεξίδεηαη ζε έλα κεηαθπζηθό credo, ζε κία εμσζπληαγκαηηθή «αμία», αλεπίδεθηε έιινγεο δηαβνύιεπζεο θαη πάλησο εληειώο μέλε πξνο ηηο νξγαλσηηθέο βάζεηο ηεο (ειιεληθήο) ζπληαγκαηηθήο ηάμεο. Μεηαηξέπεη ην δήηεκα ηνπ ζεκειίνπ ηεο έλλνκεο ηάμεο ζε ζέκα πίζηεο θαη όρη πηα επηζηεκνληθήο γλώζεο, εθιακβάλνληαο επίζεο ηνπο πνιίηεο σο πηζηνύο. γ) Τξίηνλ, ελ πξνθεηκέλσ δηθαζηηθό όξγαλν ηνπ Κξάηνπο απνθαζίδεη εηεξόλνκα θαη εθ ησλ άλσ γηα ινγαξηαζκό ησλ πνιηηώλ ηη είλαη θαιό λα επηιέμνπλ σο ςπραγσγία θαη ηη όρη. Ζ απόθαζε απηή πξνζβάιιεη, επνκέλσο, ηελ απηνλνκία ησλ πνιηηώλ αθόκε θαη απηώλ πνπ αθνινπζνύλ ηελ επηθξαηνύζα ζξεζθεία -, αθ ελόο σο ππνθεηκέλσλ δηθαίνπ θαη αθ εηέξνπ σο εζηθώλ ππνθεηκέλσλ. Αλ κεξίδα πνιηηώλ εθηηκά όηη ζπγθεθξηκέλε θηλεκαηνγξαθηθή ηαηλία πξνζβάιιεη ηα δηθά ηεο ζξεζθεπηηθά θξνλήκαηα, δύλαηαη λα επηθξίλεη ηελ επίκαρε ηαηλία ζηε δεκόζηα ζθαίξα επηθνηλσλίαο, απνηξέπνληαο ηνπο νκόθξνλεο πξνο απηή πνιίηεο, πξαγκαηηθνύο ή δπλεηηθνύο, από ηελ παξαθνινύζεζε ηεο ηαηλίαο. Σε θακία πεξίπησζε, όκσο, κεξίδα πνιηηώλ, όζν κεγάιε θη αλ είλαη, δελ δηθαηνύηαη λα επηδηώμεη γεληθεπκέλε απαγόξεπζε ηεο πεξαηηέξσ πξνβνιήο ηεο ηαηλίαο. Τνπιάρηζηνλ όρη κέζα ζε θηιειεύζεξε θαη δεκνθξαηηθή πνιηηεία πνπ παίξλεη ζηα ζνβαξά ηηο ζεκειηώδεηο αξρέο ηεο. δ) Τέινο ε αλσηέξσ εξκελεία αληηζηξαηεύεηαη θαηάθσξα ηε θηιειεύζεξε θπζηνγλσκία ηνπ πνιηηεύκαηνο, αθνύ ε δήζελ «ζξεζθεπηηθή βάζε ηνπ θξάηνπο» ζα θαηαληνύζε θξαγκόο ζηελ απόιαπζε αηνκηθώλ ειεπζεξηώλ. Σηελ πεξίπησζε απηή ζηγόκελεο ειεπζεξίεο θαηά κία ζπζηεκαηηθή θαη ζπλάκα ηεινινγηθή εξκελεία ηνπ Σπληάγκαηνο είλαη ε θαιιηηερληθή δεκηνπξγία, ε αθώιπηε απόιαπζε ησλ έξγσλ ηέρλεο από ην θνηλό, ζε πλεύκα ακνηβαίαο αλνρήο (toleration) πξνο αλζξώπνπο δηαθνξεηηθώλ αηζζεηηθώλ πξνηηκήζεσλ θαη ζξεζθεπηηθώλ πεπνηζήζεσλ, θαζώο επίζεο ε ειεπζεξία ζπλείδεζεο ησλ αιιόδνμσλ, αιιόζξεζθσλ ή αξλεζίζξεζθσλ Διιήλσλ πνιηηώλ. Ο ηδεαηόο ηύπνο (Idealtypus) ηνπ θηιειεύζεξνπ θαη θνζκηθνύ θξάηνπο, ζπλπθαζκέλνο θηινζνθηθά κε ηα λάκαηα ηνπ επξσπατθνύ Γηαθσηηζκνύ, δηαθξίλεηαη γηα αμηνινγηθή νπδεηεξόηεηα απέλαληη ζηα ζξεζθεπηηθά θαη ηα θνζκνζεσξεηηθά θξνλήκαηα ησλ πνιηηώλ. Αληίζεηα πξνο απηή ηελ αδηαηίκεηε θηινζνθηθή θαη πνιηηηθή θιεξνλνκηά, ε αλσηέξσ εξκελεία απνθαίλεηαη όηη ην ζξήζθεπκα δελ είλαη αθξαηθλώο πξνζσπηθό ζέκα θαζελόο, αδηάθνξν ζηελ θξαηηθή εμνπζία, αιιά ζρεδόλ θξαηηθή ππόζεζε. Καηά έλα ζρεδόλ κπζηηθηζηηθό ηξόπν, κάιηζηα, ε εξκελεία απηή αλαγνξεύεη ηειηθά ζπγθεθξηκέλν ζξήζθεπκα ζε «βάζε» 14

ηεο ππόζηαζεο ηνπ ειιεληθνύ Κξάηνπο, σο εάλ επξόθεηην γηα ζενθξαηηθό πνιίηεπκα! Σε πνιηηεία ζεζκνπνηεκέλεο ειεπζεξίαο δελ λνείηαη θαλ «αληίζεζε», πνιύ ιηγόηεξν επηβνιή, ησλ πηζηώλ ηεο επηθξαηνύζαο ζξεζθείαο πξνο ηνπο πηζηνύο άιισλ ζξεζθεηώλ ή πξνο ηνπο κε ζξεζθεπόκελνπο πνιίηεο. Σηελ αλσηέξσ ππόζεζε, όκσο, δελ πξόθεηηαη θαλ γηα ππόλνηα παξόκνηαο αληίζεζεο. Πξόθεηηαη απιώο γηα κία κηζαιιόδνμε ή έζησ κε αλεθηηθή ζπκπεξηθνξά κεξίδαο πνιηηώλ απέλαληη ζην ζξεζθεπηηθό θξόλεκα θαη ηηο αηζζεηηθέο πξνηηκήζεηο όισλ ησλ άιισλ. Σηνπο ηειεπηαίνπο ζπγθαηαιέγνληαη αζθαιώο θαη εθείλνη νη πηζηνί ηεο θξαηνύζαο ζξεζθείαο πνπ ζα επηζπκνύζαλ λα θξίλνπλ κόλνη ηνπο ην πεξηερόκελν ηεο ηαηλίαο θαη ην βηβιίν ζην νπνίν απηή βαζίζζεθε, ζεβόκελνη ηηο δηαθνξεηηθέο πεπνηζήζεηο θαη πξνηηκήζεηο ησλ άιισλ πνιηηώλ.» 15