ΙΑΒΑΣΗ ΟΡΙ Ν ΚΑΙ ΙΑΤΗΡΗΣΗ ΟΡΙ Ν ΜΕΤΑΞΥ Τ Ν ΑΛΒΑΝ Ν ΜΕΤΑΝΑΣΤ Ν ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΤΟΥ ΑΡΓΟΥΣ ΟΡΕΣΤΙΚΟΥ ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ

11-MIXAHL.qxd:Layout 1 3/1/10 4:24 PM Page 343 Εισαγωγ ΙΑΒΑΣΗ ΟΡΙ Ν ΚΑΙ ΙΑΤΗΡΗΣΗ ΟΡΙ Ν ΜΕΤΑΞΥ Τ Ν ΑΛΒΑΝ Ν ΜΕΤΑΝΑΣΤ Ν ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΤΟΥ ΑΡΓΟΥΣ ΟΡΕΣΤΙΚΟΥ ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ ΟΜΝΑ ΜΙΧΑΗΛ Την τελευτα α εικοσαετ α η ξαρση του εθνικισμού στα Βαλκ νια, οι εθνοτικ ς συγκρούσεις και οι γεωπολιτικ ς αλλαγ ς που ακολούθησαν δημιούργησαν μεταναστευτικ ρεύματα προς τις χ ρες με σταθερότερα πολιτικ και οικονομικ συστ ματα. Στην Ελλ δα, η εγκατ σταση μεταναστ ν χει πλουτ σει την εθνοτικ και πολιτισμικ της σύνθεση, δη - μιουργ ντας ν ες μορφ ς κοινωνικ ς αλληλεπ δρασης καθ ς και ν α πραγματικ /και συμβολικ όρια. Η παρούσα εργασ α βασ ζεται σε εθνογραφικ ρευνα που αφορ στους Αλβανούς μεταν στες και γινε στο ργος Ορεστικό της Καστορι ς (2005-2008). Οι Αλβανο μεταν στες στο πεδ ο φα νεται κατ τη διαδικασ α κατασκευ ς ταυτότητας να διασχ ζουν πραγματικ και/ συμβολικ όρια. Η διαδικασ α δι βασης των ορ ων διαπιστ νεται μ σα από τις στρατηγικ ς που χουν αναπτύξει για την ενσωμ τωσ τους στην ελληνικ κοινων α (γλωσσικ μετακ νηση /και γλωσσικ εγκατ λειψη, μετονομασ α, β πτιση), από τη στ ση τους απ ναντι στο ελληνικό σχολε ο, καθ ς και από τη διαδικασ α διαμόρφωσης «ν ας» εθνοτικ ς ταυτότητας. Από την λλη, η διατ ρηση των ορ ων από την πλευρ

11-MIXAHL.qxd:Layout 1 3/1/10 4:24 PM Page 344 344 ΛΑΪΚΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ ΣΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ της ελληνικ ς κοινότητας στο πεδ ο εκφρ ζεται πότε με πολιτισμικούς και πότε με εθνικιστικούς όρους, ενισχύοντας την αντ σταση ως προς την πλ ρη κοινωνικ ενσωμ τωση των Αλβαν ν. Αυτ η τ ση ενισχύεται β βαια και από το εξαντλητικό γραφειοκρατικό σύστημα νομιμοπο ησης των μεταναστ ν, γενικ, που αποτρ πει την ταχύτερη και ομαλότερη νταξ τους στην ελληνικ κοινων α. Τα φαινόμενα της δι βασης και διατ ρησης ορ ων στις «πραγματικ ς» κοινότητες χουν δυναμικ μορφ και εξελ σσονται παρ λληλα με τις ανθρ πινες σχ σεις. Αυτ τη δυναμικ σχ ση θα προσπαθ σουμε να αναδε ξουμε στην παρούσα εργασ α, καθ ς θα παρατηρ σουμε ότι η εν σχυση του φαινομ νου της διατ ρησης των ορ ων από πλευρ ς ελληνικ ς κοινότητας προκαλε εντονότερη προσπ θεια δι βασης των ορ ων από την πλευρ της αλβανικ ς κοινότητας. Η εθνοτικότητα εδ παρουσι ζεται ως μ α επιτελεστικ κοινωνικ συμπεριφορ, ως μ α εύπλαστη κοινωνικ κατασκευ, η οπο α βρ σκεται σε συνεχ διαπραγμ τευση από τα δια τα υποκε μενα στην καθημεριν τους αλληλεπ δραση. Αλβανο μεταν στες στην Ελλ δα Η μαζικ μεταν στευση των Αλβαν ν στην Ελλ δα κλιμακ θηκε κατ τη δεκαετ α του 1990. Αν και οι αριθμο δεν αποδ δουν απόλυτα την πραγματικότητα, κατ τα πρ τα τρ α χρόνια περ που 150.000 Αλβανο δι σχισαν τα ελληνοαλβανικ σύνορα σε αναζ τηση εργασ ας. Περ τα μ σα της δεκαετ ας του 1990, οι εκτιμ σεις για τον αριθμό των Αλβαν ν μεταναστ ν στην Ελλ δα κυμα νονταν από 200.000-400.000, με να μ σο όρο περ που 200.000 Αλβαν ν να απελαύνονται κ θε

11-MIXAHL.qxd:Layout 1 3/1/10 4:24 PM Page 345 ΙΑΒΑΣΗ ΟΡΙ Ν ΚΑΙ ΙΑΤΗΡΗΣΗ ΟΡΙ Ν 345 χρόνο από την ελληνικ Αστυνομ α 1. Ε ναι δύσκολο να εκτιμ σουμε τον ακριβ αριθμό των Αλβαν ν αυτ ν καθ ς πολλο απελαύνονταν και επ στρεφαν πολλ ς φορ ς ο καθ νας. Οι Barjaba και King (2005:12) αναφ ρουν ότι «πολλο μεταν στες που συλλαμβ νονταν και οδηγούνταν στα σύνορα επ στρεφαν αμ σως μετ, τσι λοιπόν τα αριθμητικ στοιχε α που προ κυπταν από την επιχε ρηση σκούπα περιλ μβαναν πολλαπλ ς καταμετρ σεις των διων ατόμων». Οι διοι επισημα νουν ότι ο χαρακτ ρας της αλβανικ ς μεταν στευσης στην Ελλ δα ε ναι σύνθετος και χει λλοτε εποχικ μορφ, λλοτε ε ναι μικρ ς δι ρκειας, λλοτε γ νεται σε καθημεριν β ση, εν φυσικ υπ ρχει και νας ολο να και αυξανόμενος αριθμός επ μακρόν διαμενόντων, που επιδι κουν να παραμε νουν μόνιμα στην Ελλ δα. Σύμφωνα με τις εκτιμ σεις του Fakiola (2003:540), το 1998 ο συνολικός αριθμός των Αλβαν ν στην Ελλ δα ταν 436.000 2. Ο διος εκτιμ επ σης ότι το 2003 οι νομιμοποιημ νοι και μη Αλβανο στην Ελλ δα ταν συνολικ περ που μισό εκατομμύριο, εν το ελληνικό Υπουργε ο Εργασ ας και Κοινωνικ ς Πολιτικ ς πληροφόρησε το Υπουργε ο Εργασ ας και Κοινωνικ ν Υποθ σεων της Αλβαν ας ότι «ο αριθμός των Αλβαν ν νόμιμων μεταναστ ν στην Ελλ δα εκε νων που πλ ρωναν κοινωνικ ασφ λιση πλησ αζε τις 400.000, στοιχε ο που οδηγε στο συμπ ρασμα ότι ο συνολικός αριθμός 1. Ο Fakiolas, R. (2003: 540) αναφ ρει ότι σύμφωνα με στοιχε α από τις απογραφ ς του 1991 και 2001 (Υπουργε ο Εργασ ας και Κοινωνικ ς Πολιτικ ς της Ελλ δας), οι ετ σιες διοικητικ ς και νομικ ς απελ σεις ταν κατ μ σο όρο 230.000. 2. Χωρ ς να συμπεριλαμβ νονται οι εθνοτικ λληνες της Αλβαν ας, οι οπο οι, σύμφωνα με τον Fakiolas, R. (2003: 540), υπολογ ζονται περ που σε 40.000-60.000.

11-MIXAHL.qxd:Layout 1 3/1/10 4:24 PM Page 346 346 ΛΑΪΚΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ ΣΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ των Αλβαν ν στην Ελλ δα θα μπορούσε να ε ναι περ που 600.000» (Barjaba & Κing 2005: 13) Ο αριθμός αυτός αποκτ ιδια τερη σημασ α, ε ν συνυπολογ σουμε ότι ο συνολικός πληθυσμός της Ελλ δας ε ναι λιγότερος από 11 εκατομμύρια. Ο μεταναστευτικός πληθυσμός χει φτ σει περ που στο 10% του συνολικού εθνικού και 15% του οικονομικ ενεργού πληθυσμού της χ ρας 3. Αλβανο μεταν στες στην περιοχ ρευνας πεδ ου: μεθοδολογικ ς και θεωρητικ ς επισημ νσεις Οι νομο οι οπο οι συνορεύουν με την Αλβαν α (Καστορι ς, Φλ ρινας, Ιωανν νων) ε ναι γνωστό ότι αποτελούν π ρασμα νόμιμης και παρ νομης δι λευσης Αλβαν ν στην Ελλ δα. Η περιοχ ρευνας πεδ ου, το ργος Ορεστικό, ε ναι μια μικρ επαρχιακ πόλη, με πληθυσμό 7.000 περ που κατο κους, στον νομό Καστορι ς, σε απόσταση 30 χιλιομ τρων περ που από τα ελληνοαλβανικ σύνορα. Οι Αλβανο ρχισαν να εισρ ουν σε αυτ την περιοχ στις αρχ ς της δεκαετ ας του 1990. Σ μερα υπ ρχουν π νω από 1.000 νόμιμα εγκατεστημ νοι Αλβανο μεταν στες και περισσότεροι από 400-500 ε ναι οι εποχικο εργ τες, που ρχονται με δεια και μόνο για την περ οδο που υπ ρχει προσφορ εργασ ας στον αγροτικό τομ α. Υπ ρχουν επ σης και κ ποιοι που δεν διαθ τουν δεια διαμον ς περ που 200-300 τομα. Οι Αλβανο μεταν στες απο- 3. Σχετικ με τη Μεταν στευση και Αγροτικ Οικονομ α στην Ελλ δα βλ. Kasimis, C. & Papadopoulos, A. (2005:99-127) και Kasimis, C. & Papadopoulos, A. & Zacopoulou, E. (2003).

11-MIXAHL.qxd:Layout 1 3/1/10 4:24 PM Page 347 ΙΑΒΑΣΗ ΟΡΙ Ν ΚΑΙ ΙΑΤΗΡΗΣΗ ΟΡΙ Ν 347 τελούν το 90% του συνολικού μεταναστευτικού πληθυσμού του νομού Καστορι ς 4. ς αποτ λεσμα, οι Αλβανο στην περιοχ που μας απασχολε αποτελούν μια δυναμικ κοινότητα, η οπο α μ λιστα τον Απρ λιο του 2007 δρυσε και αλβανικό σύλλογο. Η παρούσα εργασ α παρουσι ζει στοιχε α μιας εθνογραφικ ς ρευνας που διενεργ θηκε αν μεσα σε αλβανικ ς και ελληνικ ς οικογ νειες στο ργος Ορεστικό. Η συλλογ στοιχε ων γινε κυρ ως με συμμετοχικ παρατ ρηση τρι ν και πλ ον ετ ν (2005-2008) καθ ς επ σης και με ημιδομημ νες και μη δομημ νες συνεντεύξεις. Ασχολε ται με το ζ τημα της δι βασης πραγματικ ν συμβολικ ν ορ ων από την πλευρ των Αλβαν ν μεταναστ ν κατ τη διαδικασ α διαμόρφωσης ταυτότητας, καθ ς και τις στρατηγικ ς που εφαρμόζουν κατ την παραπ νω διαδικασ α. Παρατηρ σαμε ότι η δι βαση ορ ων επιχειρε ται κυρ ως μ σω της εγκατ λειψης της μητρικ ς τους γλ σσας (ιδια τερα για τους μεταν στες δεύτερης γενι ς) και μ σω της β πτισ ς τους σε χριστιανούς ορθόδοξους. Οι παραπ νω στρατηγικ ς εφαρμόζονται ως μ σο γρηγορότερης αποδοχ ς τους από την ελληνικ κοινότητα. Από την λλη πλευρ, η διατ ρηση ορ ων χει αρχικ εκφραστε από την ελληνικ κοινότητα ναντι των Αλβαν ν μεταναστ ν ε τε ως μια διαδικασ α απόδοσης ταυτότητας ε τε ως πολιτισμικ επιμον φορτισμ νη από αρνητικ στερεότυπα εναντ ον τους, ενισχύοντας τσι τις πρακτικ ς δι βασης ορ ων από την πλευρ των Αλβαν ν. Στην παρούσα εργασ α, η διαδικασ α διαμόρφωσης ταυτότητας για τους Αλβανούς και απόδοσης ταυτότητας για τους λληνες εξετ ζονται υπό το φως της ννοιας της «εθνοτικό- 4. Κ ντρο Εξυπηρ τησης Πολιτ ν (ΚΕΠ) ργους Ορεστικού.

11-MIXAHL.qxd:Layout 1 3/1/10 4:24 PM Page 348 348 ΛΑΪΚΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ ΣΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ τητας». Η ννοια αυτ στην μεν πρ τη περ πτωση προσεγγ ζεται, σύμφωνα με την πρόταση του Moerman (1965: 1215-19), ως μ α «ημικ» κατηγορ α αυτοταυτοπο ησης και αμοιβα ας ταυτοπο ησης, η οπο α διατηρε ται μ σα από την κοινωνικ αλληλεπ δραση, στη δε δεύτερη περ πτωση, σύμφωνα με την αν λυση του Campbell (1999: 11), η οπο α εισηγε ται ότι «[η εθνοτικότητα] περιλαμβ νει την απόδοση μειονοτικ ς ταυτότητας από την πλευρ της πλειονότητας, μια σχ ση και διαδικασ α στεν συνδεδεμ νη με ζητ ματα εξουσ ας, ιεραρχ ας, κοινωνικ ς διαστρωμ τωσης και εντ λει με το διο το θνος-κρ τος». Παρ όλα αυτ, η συζ τηση για τη δι βαση και/ διατ ρηση ορ ων μεταξύ μιας πλειονοτικ ς και μιας μειονοτικ ς ομ δας, οι οπο ες προ ρχονται από δύο εθνικ κρ τη που στο παρελθόν ε χαν εμπλακε σε εδαφικ ς διεκδικ σεις, αναγκαστικ περιλαμβ νει και τη συζ τηση για τον εθνικισμό. Από την λλη, η συζ τηση για τη δι βαση και/ διατ ρηση των ορ ων των εθνοτικ ν ομ δων, που εμπλ κονται σε πολιτικ διαμ χη μ σα σε μια εθνικ κοινότητα, μας οδηγε στη συζ τηση για τον ορισμό της εθνοτικότητ ς τους. Από αυτ την οπτικ, σύμφωνα με τους Kaplani και Mai (2005), «αν ο εθνικισμός ε ναι απλ μια εθνοτικ ιδεολογ α, η οπο α απαιτε το δικα ωμα στο δικό της κρ τος για λογαριασμό της εθνοτικ ς ομ δας, τότε η εθνικ ταυτότητα θα μπορούσε να ιδωθε ως μια ειδικ περ πτωση εθνοτικ ς ιδεολογ ας. τσι, οι εθνοτικ ς και λλες εθνικ ς ταυτότητες γ νονται αντιληπτ ς όχι ως δοσμ νες και αμετ βλητες πολιτισμικ ς οντότητες λλα ως το ρευστό αποτ λεσμα διαφόρων ανταγωνιστικ ν προσπαθει ν για σκηση δύναμης και ελ γχου» (Kaplani και Mai 2005: 156-7). Οι ταυτότητες που διαμορφ νουν οι Αλβανο μεταν στες, που μελετ σαμε, εμφαν ζουν π ρα από το στοι-

11-MIXAHL.qxd:Layout 1 3/1/10 4:24 PM Page 349 ΙΑΒΑΣΗ ΟΡΙ Ν ΚΑΙ ΙΑΤΗΡΗΣΗ ΟΡΙ Ν 349 χε ο της ρευστότητας που προαναφ ραμε και τη δι σταση της δι βασης πολιτισμικ ν (εθνοτικ ν) ορ ων με στόχο την ενσωμ τωσ τους στην ελληνικ κοινων α. Μ σα από τη διαδικασ α της δι βασης των ορ ων από τη μερι τους επιτελε ται η διαμόρφωση ν ων ταυτοτ των σε να πλα σιο συνεχούς διαπραγμ τευσης της θ σης τους μ σα στη συγκεκριμ νη κοινότητα. Η εθνοτικότητα εδ εξετ ζεται ως μια επιτελεστικ κοινωνικ συμπεριφορ (Β ικου 2001: 305-327), ως μια κοινωνικ κατασκευ, η οπο α βρ σκεται σε συνεχ διαμόρφωση από τους διους τους Αλβανούς μεταν στες στην καθημεριν τους αλληλεπ δραση. Εξετ ζουμε π ς οι Αλβανο βλ πουν ζητ ματα όπως διαμόρφωση ταυτότητας, εκπα δευση, κοινωνικ κινητικότητα και κοινωνικ ενσωμ τωση. Αυτό που μας ενδιαφ ρει ε ναι να δούμε τους τρόπους με τους οπο ους εκφρ ζουν το α σθημα του «αν κειν» και στις δύο κοινότητες (την αλβανικ και την ελληνικ ). Παρ λληλα, εξετ ζουμε τη δι βαση ορ ων μ σα από στρατηγικ ς και πρακτικ ς διαμόρφωσης εθνοτικ ς ταυτότητας. Παρατηρ σαμε ότι η διαδικασ α διαμόρφωσης ταυτότητας των Αλβαν ν μεταναστ ν δεύτερης γενι ς που γενν θηκαν στην Ελλ δα λθαν στην Ελλ δα όταν ταν πολύ μικρο ε ναι διαφορετικ από εκε νη των Αλβαν ν μεταναστ ν πρ της γενι ς. Η μεταν στευση ε ναι μια κατ σταση όπου οι νθρωποι αλλ ζουν τον τρόπο ζω ς τους και υιοθετούν καινούριες πρακτικ ς, στε να βοηθηθούν στην προσαρμογ τους στον ν ο τόπο. Οι Αλβανο πληροφορητ ς στο πεδ ο διαπραγματεύονται την εθνοτικότητ τους αν λογα με τον βαθμό και την νταση της σχ σης που διατηρούν με τη χ ρα προ λευσ ς τους, συμπεριλαμβανομ νων των οικογενειακ ν δεσμ ν, των προσδοκι ν τους για κοινωνικ κινητικότητα τόσο των ιδ ων όσο και των παιδι ν τους στην Ελλ δα καθ ς και του π ς βι νουν

11-MIXAHL.qxd:Layout 1 3/1/10 4:24 PM Page 350 350 ΛΑΪΚΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ ΣΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ το «αν κειν» και στις δύο κοινότητες. τσι, λοιπόν, καταγρ ψαμε σημαντικ απόκλιση στον τρόπο που εκφρ ζεται η εθνοτικότητα, γεγονός που αντιστοιχε στα δι φορα στ δια συμβολικ ς δι βασης ορ ων. Το «αν κειν» σε μια συλλογικ εθνοτικότητα (την αλβανικ κοινότητα) εκφρ ζεται συχν από τους Αλβανούς στο πεδ ο, εν γενικ αποφεύγουν να διακηρύσσουν ανοιχτ την αλβανικ εθνικ ταυτότητα. Πραγματικ και συμβολικ δι βαση συνόρων/ορ ων των Αλβαν ν μεταναστ ν Οι όροι «σύνορο» και «όριο» συχν χρησιμοποιούνται για να δηλ σουν το διο πρ γμα όπως, για παρ δειγμα, όταν το πολιτικό σύνορο αναφ ρεται στο όριο του θνους-κρ τους. Θα ταν χρ σιμο παρ όλα αυτ να διευκριν σουμε ότι όταν το «όριο» του γεωγρ φου ε ναι μια γραμμ (Prescott 1978: 31), το «όριο» του ανθρωπολόγου εμπερι χει την ταυτότητα της κοινότητας (Cohen 1985: 12). Με αυτ την ννοια, όπως υποστηρ ζει ο Kavanagh (1994: 75), «οι ορισμο αυτο του ορ ου δεν ε ναι απαρα τητα σε αντιδιαστολ μεταξύ τους, καθ ς τα σύνορα αν μεσα στα εθνικ -κρ τη ε ναι τόσο όρια με τη μορφ γραμμ ν σημειωμ νων στο δαφος όσο και συμβολικ όρια μιας κοινότητας». τσι, για τους Αλβανούς στο πεδ ο η διαδικασ α της μεταν στευσης συμπεριλαμβ νει τόσο τη φυσικ δι βαση (π ρασμα) του γεωγραφικού συνόρου/ορ ου όσο και τη νοητικ δι βαση των συμβολικ ν ορ ων της κοινότητας. Από τις αρχ ς της δεκαετ ας του 90 μ χρι σ μερα, το π ρασμα των γεωγραφικ ν ορ ων στη συνοριακ γραμμ της περιοχ ς ρευνας γ νονταν κυρ ως παρ νομα μ σα από τα

11-MIXAHL.qxd:Layout 1 3/1/10 4:24 PM Page 351 ΙΑΒΑΣΗ ΟΡΙ Ν ΚΑΙ ΙΑΤΗΡΗΣΗ ΟΡΙ Ν 351 βουν και συχν ακολουθούσε τη ρο του ποταμού Αλι κμονα μ χρι τη Β ροια και τη Θεσσαλον κη. Στο π ρασμα αυτό οι Αλβανο φηναν π σω τους σημ δια, όπως βρεγμ να ρούχα και παπούτσια με τα οπο α δι βηκαν το ποτ μι, στοιχε α που συχν βοηθούσαν τη Συνοριακ Αστυνομ α να εκτιμ σει πόσο συχν χρησιμοποιούνταν αυτ τα περ σματα. Καθ νας από τους πληροφορητ ς, που σ μερα πια ε ναι νόμιμα εγκατεστημ νοι στην περιοχ, χει να μας διηγηθε πολλ ς ιστορ ες αλλεπ λληλων παρ νομων διαβ σεων συνόρων και απελ σεων πριν καταφ ρει τελικ να αποκτ σει δεια διαμον ς, στε να μπορε πλ ον να διασχ ζει νόμιμα τα σύνορα από το τελωνε ο της Κρυσταλοπηγ ς. νας μ λιστα μας απαρ θμησε π νω από ε κοσι συλλ ψεις και απελ σεις καθ ς και π ντε φυλακ σεις σε διαφορετικ ς φυλακ ς κατ την περ οδο 1993-1998. Η συμβολικ δι βαση εθνοτικ ν ορ ων και η διαμόρφωση ταυτότητας συντελε ται μ σα στην κοινότητα κατ την καθημεριν αλληλεπ δραση. Αυτό που διαπιστ νουμε εδ ε ναι ότι η διαμόρφωση εθνοτικ ς ταυτότητας εξαρτ ται από τις συνθ κες κ τω από τις οπο ες διαμορφ νεται. Ε ναι ενδιαφ ρον να παρατηρ σουμε τις εντ σεις που αναπτύσσονται στο ε δος αυτό συλλογικ ς ταυτότητας που διαμορφ νεται από τους Αλβανούς μεταν στες στην καθημερινότητ τους. Παρατηρ σαμε ότι συχν κ ποιοι από αυτούς στο πεδ ο χαρακτηρ ζουν κ ποιους λλους ομοεθνε ς τους ως λιγότερο «Αλβανούς». Αυτ η δι κριση η οπο α φα νεται εντελ ς παρ δοξη για ναν μη Αλβανό παρατηρητ, γ νεται στην β ση της εθνοτικότητας, καθ ς αυτο που χαρακτηρ ζονται ως λιγότερο «Αλβανο» κατηγορούνται ότι χουν γ νει «λληνες», ε τε γιατ χουν πολλ χρόνια στην Ελλ δα και χουν επιτύχει σε μεγ λο βαθμό την ενσωμ τωσ τους στην ελλη-

11-MIXAHL.qxd:Layout 1 3/1/10 4:24 PM Page 352 352 ΛΑΪΚΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ ΣΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ νικ κοινότητα ε τε γιατ χουν παντρευτε με λληνες. Η δι κριση αυτ από μ ρους των Αλβαν ν φα νεται να υποδηλ νει ενδοκοινοτικό ανταγωνισμό σε δύο επ πεδα: στο ποιος χει επιτύχει καλύτερη ενσωμ τωση και στο ποιος διατηρε καλύτερα την «αλβανικότητ» του. Κατ τη γν μη μου, το πρ το βαρα νει περισσότερο για τους διους, καθ ς ταυτόχρονα συνεπ γεται επιτυχ δι βαση των συμβολικ ν ορ ων, μεγαλύτερο βαθμό ενσωμ τωσης και καλύτερο βιοτικό επ πεδο, εν στα μ τια των ομοεθν ν του η απ λεια της «αλβανικότητας» ε ναι το αντ τιμο που πρ πει να πληρ σει όποιος πετυχα νει καλύτερη και γρηγορότερη ενσωμ τωση. Στο σύνολό τους σχεδόν οι μεταν στες με τους οπο ους εργαστ καμε επιδι κουν να ενισχύσουν τη θ ση τους μ σα στην ελληνικ κοινότητα, χτ ζοντας μια ταυτότητα αποδεκτ τόσο από την κοινότητα των ομοεθν ν τους όσο και των Ελλ νων. Αυτ η διαδικασ α β βαια δεν ε ναι καθόλου εύκολη, καθ ς οι Αλβανο χουν θεωρηθε υπεύθυνοι για την αύξηση της εγκληματικότητας στην περιοχ από τη δεκαετ α του 90 και ύστερα, γεγονός που δημιούργησε αισθ ματα δυσπιστ ας και καχυποψ ας καθ ς και την αν πτυξη στερεοτύπων εναντ ον τους 5. Από την πλευρ της, η κοινότητα υποδοχ ς εντατικοπο ησε τη διατ ρηση των ορ ων ως απ ντηση στο φαινόμενο αυτό και με τον καιρό η λ ξη «Αλβανός» απ κτησε αρνητικ ς υποδηλ σεις. Στο πεδ ο δεν παρατηρ σαμε καμ α περ πτωση κ ποιου Αλβανού που να χει παντρευτε με Ελλην δα. Ο γ μος Αλβαν δων γυναικ ν με λληνες αποτελε ναν τρόπο δι βασης κοινωνικ ν ορ ων και ενσωμ τωσ ς τους στην ελληνικ κοινότητα και συχν προκαλε επικριτικ σχόλια και αντα- 5. Βλ πε σχετικ Καρύδης, Β. (2004), Παύλου, Μ. (2001).

11-MIXAHL.qxd:Layout 1 3/1/10 4:24 PM Page 353 ΙΑΒΑΣΗ ΟΡΙ Ν ΚΑΙ ΙΑΤΗΡΗΣΗ ΟΡΙ Ν 353 γωνιστικ αισθ ματα από την πλευρ των ομοεθν ν τους. Μια νεαρ Αλβαν δα, εγκατεστημ νη το 2007 δη δεκα ξι χρόνια στην Ελλ δα και παντρεμ νη με λληνα, αν φερε: «Αυτο που δεν τα καταφ ρνουν να χουν φ λους λληνες και να τους δεχθούν ζηλεύουν εμ ς που ε μαστε παντρεμ νοι με λληνες, κ νουμε παρ α με λληνες και ε μαστε καλ βολεμ νοι εδ. Υπ ρχει μεγ λος ανταγωνισμός μεταξύ των Αλβαν ν για τις δουλει ς. Αυτο που τα καταφ ρνουν καλ τους κατηγορούν οι λλοι που δεν χουν καταφ ρει να χουν μόνιμες δουλει ς να τους δεχτούν οι λληνες. Μας κατηγορούν εμ ς ότι χουμε γ νει λληνες, εν εκε νοι ε ναι Αλβανο». Το παραπ νω σχόλιο επιλ χθηκε, γιατ αποτυπ νει καθαρ την εθνοτικ δι σταση που πα ρνει η διαδικασ α ενσωμ τωσης των Αλβαν ν στην ελληνικ κοινότητα, όπως επ σης αναδεικνύει με σαφ νεια και την ανταγωνιστικ σχ ση που προκύπτει μ σα από αυτ τη διαδικασ α αν λογα με τον βαθμό ενσωμ τωσης. Η πληροφορ τρια σχολι ζει το ζ τημα της εργασ ας και της εθνοτικότητας σε σχ ση με τις εθνοτικ ς ομ δες και τα κοινωνικ τους όρια, ωσ ν τα δύο αυτ στοιχε α να προσδ δουν την ιδιότητα του μ λους. Αναφ ρεται στη βασικ αιτ α για την οπο α οι Αλβανο ρχονται στην περιοχ και τον ζει τον ανταγωνιστικό χαρακτ ρα των μεταξύ τους σχ σεων στο επ πεδο της εργασ ας. λλοι πληροφορητ ς σχολ ασαν επ σης τις αρνητικ ς συν πειες που χει αυτός ο ανταγωνισμός στις οικογενειακ ς και φιλικ ς σχ σεις.

11-MIXAHL.qxd:Layout 1 3/1/10 4:24 PM Page 354 354 ΛΑΪΚΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ ΣΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ Η γλωσσικ μετακ νηση ως στρατηγικ δι βασης εθνοτικ ν (πολιτισμικ ν) ορ ων Οι αλβανικ ς οικογ νειες που συμμετε χαν στην ρευνα βρ σκονταν στην Ελλ δα συν θως με διετ δεια διαμον ς, με εξα ρεση μια οικογ νεια όπου η μητ ρα και τα δυο παιδι της ε χαν π ρει την ελληνικ ιθαγ νεια ως εθνοτικ λληνες της Αλβαν ας, εν ο πατ ρας της οικογ νειας ε χε πενταετ δεια διαμον ς. Οι νδρες, ανεξαρτ του μορφωτικού επιπ δου, εργ ζονται κυρ ως προσφ ροντας υπηρεσ ες χαμηλ ς ειδ κευσης, καθ ς και στον κατασκευαστικό και αγροτικό τομ α. Οι γυνα κες εργ ζονται ως καθαρ στριες, καθ ς και στη φροντ δα παιδι ν και ηλικιωμ νων. λοι οι Αλβανο ενθαρρύνουν τα παιδι τους να μαθα νουν την ελληνικ γλ σσα και τα εγγρ φουν συστηματικ στα νηπιαγωγε α, στε να ε ναι τα ελληνικ τους σε καλό επ πεδο, όταν π νε στο δημοτικό σχολε ο. Τα παιδι, όταν ξεκινούν τη φο τησ τους στο νηπιαγωγε ο, μιλούν ελ χιστα ως καθόλου ελληνικ. Γονε ς που χουν παιδι στην ηλικ α αυτ μιλούν αποκλειστικ αλβανικ στο σπ τι. Τα παιδι τους πολύ σύντομα, μετ την πρ τη χρονι, αυξ νουν τη χρ ση της ελληνικ ς γλ σσας εις β ρος της αλβανικ ς. Σε οικογ νειες με μεγαλύτερα παιδι στο δημοτικό ακόμα στο γυμν σιο και το λύκειο, η ελληνικ γλ σσα φα νεται να χει καταλ βει χ ρο από την αλβανικ και μ σα στο σπ τι, ειδικότερα όταν δεν υπ ρχουν παππούδες και γιαγι δες στην οικογ νεια, οι οπο οι να μιλούν αποκλειστικ και μόνο αλβανικ. Η υποχ ρηση της αλβανικ ς συμβα νει καθ ς τα παιδι μεγαλ νουν και ενσωματ νονται όλο και περισσότερο στην ελληνικ κοινότητα. Οι Αλβανο πληροφορητ ς στο πεδ ο δι κεινται θετικ ως

11-MIXAHL.qxd:Layout 1 3/1/10 4:24 PM Page 355 ΙΑΒΑΣΗ ΟΡΙ Ν ΚΑΙ ΙΑΤΗΡΗΣΗ ΟΡΙ Ν 355 προς τη γλωσσικ αυτ μετακ νηση που συντελε ται προς τα ελληνικ. Μ λιστα, θεωρούν ότι ε ναι φυσικό και καλό για τη μελλοντικ κοινωνικ κινητικότητα των παιδι ν τους να αποκτ σουν καλ γν ση της ελληνικ ς γλ σσας. Τα παιδι των Αλβαν ν μεταναστ ν των οικογενει ν που μας απασχόλησαν, δεύτερη γενι μεταν στες και πολλ από αυτ γεννημ να στην Ελλ δα, αποκτούν πολύ γρ γορα ικαν επ ρκεια στην ελληνικ γλ σσα και κοινωνικοποιούνται εύκολα με τους λληνες μαθητ ς και συνομηλ κους τους, τόσο μ σα στο σχολε ο όσο και ξω από αυτό. Η δι βαση των κοινωνικ ν ορ ων για τη γενι αυτ επιτυγχ νεται φυσικ και σταδιακ καθ ς και η διατ ρηση ορ ων από την λλη πλευρ αμβλύνεται με τον χρόνο. Η γλωσσικ μετακ νηση διευκολύνει τη δι βαση των κοινωνικ ν ορ ων και φα νεται ότι αυτό σε συνθ κες μεταν στευσης ε ναι σημαντικότερο από τη διατ ρηση της μητρικ ς τους γλ σσας. Η αλβανικ ως μειονοτικ γλ σσα, δεν εξασφαλ ζει υλικ πρόοδο και κοινωνικ κινητικότητα και ως εκ τούτου η γλωσσικ μετακ νηση, ως μια διαδικασ α δι σχισης κοινωνικ ν ορ ων, αποκτ πολιτισμικό περιεχόμενο (Sanders 2002: 329). Η DeBernardi (1994: 872-73) ισχυρ ζεται ότι «η εγκατ λειψη της μειονοτικ ς γλ σσας χ ριν της γλ σσας της πλειο - νότητας εν οτε μπορε να ε ναι μ α πραγματιστικ επιλογ από οικονομικ πλευρ», εν, από την λλη πλευρ, η διατ ρησ της ειδικότερα χωρ ς την υποστ ριξη κ ποιου φορ α «μπορε να επισημα νει εθνοτικ ς διαφορ ς σε πολυεθνοτικ ς κοινων ες». Ε ναι ενδιαφ ρον να παρατηρ σουμε ότι αν και η γλ σσα υπ ρξε το βασικότερο ενωτικό στοιχε ο για τον αλβανικό εθνικισμό και το ζ τημα της γλ σσας γινε βασικό πολιτικό α τημα (Misha 2002: 41), οι μεταν στες Αλβανο δεν επιδεικνύουν καμ α αντ σταση στο φαινόμενο της εγκατ λει-

11-MIXAHL.qxd:Layout 1 3/1/10 4:24 PM Page 356 356 ΛΑΪΚΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ ΣΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ ψης της μητρικ ς τους γλ σσας, αντιμετωπ ζοντ ς το μ λιστα ως μια αναπόφευκτη συν πεια της μεταν στευσης και ως το αντ τιμο για μια καλύτερη ζω στην Ελλ δα. Εξ λλου, οι περισσότεροι από τους πληροφορητ ς μας θεωρούν το ενδεχόμενο του να επιστρ ψουν τα παιδι τους στην Αλβαν α απ θανο, εν για τους διους ελ χιστα πιθανό. Ε ναι επ σης σημαντικό να αναφερθε ότι δεν χουν δε ξει κ ποιο ενδιαφ ρον προς την κατεύθυνση δρυσης ιδιωτικού αλβανικού σχολε ου, αν και στον νομό Καστορι ς ζούνε πλ ον μόνιμα π νω από 2.500 Αλβανο μεταν στες. Θρησκε α, β φτιση, εθνοτικότητα και δι βαση εθνοτικ ν ορ ων Η σχ ση των Αλβαν ν μεταναστ ν με τη θρησκε α 6, αλλ και ο τρόπος με τον οπο ο διαχειρ ζονται τη θρησκευτικότητ τους, παρουσι ζει εξαιρετικό ενδιαφ ρον. Οι Αλβανο στο πεδ ο, σχεδόν στο σύνολό τους, λλαξαν τα ονόματ τους σε ελληνικ, δη από το πρ το καιρό που λθαν στην Ελλ δα. ταν πλ ον εγκαταστ θηκαν μόνιμα στην Ελλ δα, στην πλειοψηφ α τους ρχισαν να βαφτ ζουν τα παιδι τους χριστιανούς ορθόδοξους και σε ορισμ νες περιπτ σεις να βαφτ ζονται και οι διοι. Η πρακτικ της αλλαγ ς ονομ των ε ναι συν θης και σε λλα μ ρη της Ελλ δας και συμβα νει κυρ ως για πρακτικούς λόγους, όπως ισχυρ ζονται οι διοι. Χαρακτηριστικ, Αλβανός πληροφορητ ς στο πεδ ο αν φερε ότι: 6. Σχετικ με το ζ τημα της θρησκε ας βλ. Kaplani, G. (2002).

11-MIXAHL.qxd:Layout 1 3/1/10 4:24 PM Page 357 ΙΑΒΑΣΗ ΟΡΙ Ν ΚΑΙ ΙΑΤΗΡΗΣΗ ΟΡΙ Ν 357 «Αλλ ζαμε τα ονόματ μας, γιατ κανε ς δεν μπορούσε να πει τα δικ μας και μπερδεύονταν οι λληνες. Οι διοι μ ς διναν ελληνικ ονόματα, αυτο τα δι λεγαν. Να, εμ να με ε παν Σπύρο, τον αδελφό μου ημ τρη. Ο λλος αδελφός μας που ε ναι στην Αθ να, ο Victor, χει όνομα εύκολο, που ε ναι και ελληνικό και δεν το λλαξε και ο τ ταρτος αδελφός μας ο Β ρο, ο Ενβ ρ, κι αυτόν τον μαθαν εύκολα: Β ρο». Οι πρ της γενι ς μεταν στες συν θως αρκούνται στη μετονομασ α και λ γοι ε ναι αυτο που βαφτ στηκαν με τα χριστιανικ τους ονόματα. Στα παιδι τους όμως παρατηρ σαμε ότι κ ποιοι τούς δ νουν κατευθε αν ελληνικ ονόματα μόλις γεννιούνται και αργότερα τα βαφτ ζουν, και λλοι τούς δ νουν αρχικ αλβανικ ονόματα και μετ αντιμετωπ ζουν το πρόβλημα ότι τα παιδι ε ναι δηλωμ να με λλο όνομα στην Αλβαν α και βαφτισμ να με λλο όνομα στην Ελλ δα. Υπ ρχουν δε και ορισμ νοι που προσπαθούν να βρουν ονόματα που ε ναι κοιν και στις δύο γλ σσες. Κ ποιος πληροφορητ ς σχολι ζοντας την επιλογ των ονομ των για τα παιδι του μας ε πε: «Ε χαμε ονομ σει τον Τζερ λντο με αλβανικό όνομα και τ ρα που θ λουμε να τον βαφτ σουμε χουμε πρόβλημα. Τι θα γ νει, θα χει το παιδ λλο όνομα στην Αλβαν α κι λλο εδ ; Πρ πει ν αλλ ξουμε όλα τα χαρτι και το διαβατ ριο; Γι αυτό στη Μαριν λλα μετ δ σαμε κατευθε αν ελληνικό όνομα, ξ ραμε την τραγουδ στρια και μας ρεσε αυτό το όνομα». Η ευκολ α με την οπο α οι Αλβανο βαφτ ζονται αποτελε να φαινόμενο το οπο ο ερμηνεύεται από τη χαλαρ σχ ση τους με τη θρησκε α γενικότερα. Οι Αλβανο μεταν στες, στην πλειοψηφ α τους, αυτολογοκρ νονται στο να δηλ σουν το θρ σκευμ τους και γενικ χαρακτηρ ζονται από «χαμηλ ως ανύ-

11-MIXAHL.qxd:Layout 1 3/1/10 4:24 PM Page 358 358 ΛΑΪΚΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ ΣΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ παρκτη θρησκευτικότητα» (Τσιτσελ κης 2004: 272-274). Η στ ση τους αυτ εν μ ρει ερμηνεύεται από τον μειωμ νο ρόλο που παιξε η θρησκε α στη διαμόρφωση του αλβανικού εθνικισμού, καθ ς οι ηγ τες της αλβανικ ς επαν στασης θεωρούσαν τις θρησκευτικ ς διαιρ σεις όχι μόνο παρ γοντα ριδας αλλ επ σης όχημα εξωτερικ ς επιρρο ς 7. Αυτό εξηγε τον ιδια τερο χαρακτ ρα του αλβανικού εθνικισμού με δυτικού και όχι βαλκανικού τύπου χαρακτηριστικ (Misha 2002: 45). Πολλ ς εξηγ σεις χουν δοθε για τη μικρ ως ανύπαρκτη σχ ση της θρησκε ας με τον αλβανικό εθνικισμό και σύμφωνα με τον Duijzings (2002: 60) ο βασικός λόγος ε ναι ότι από την αρχ «το αλβανικό εθνικό κ νημα λθε αντιμ τωπο με ισχυρ ς εσωτερικ ς θρησκευτικ ς διαιρ σεις, καθότι οι Αλβανο ασπ ζονται τρεις διαφορετικ ς π στεις: το Ισλ μ, την Ορθοδοξ α και τον Ρωμαιοκαθολικισμό. Ε ν προσθ σουμε και τον Μπεκτασισμό 8 ως μια ξεχωριστ θρησκευτικ κοινότητα [ ] τότε χουμε μια τετραπλ θρησκευτικ δια ρεση». Οι Αλβανο εθνικιστ ς ισχυρ στηκαν ότι οι θρησκευτικ ς διαφορ ς χουν χωρ σει την αλβανικ κοινων α και αποτ λεσαν εμπόδιο στην εθνικ ενότητα. Οι ορθόδοξοι Αλβανο στον νότο, για παρ δειγμα, «υπόκειντο σε μια διαδικασ α ελληνοπο ησης, εν οι ορθόδοξοι σουν τες μουσουλμ νοι αποκαλούνταν Τούρκοι». τσι, κατ το τ λος του 19ου αι να λαβε χ ρα μια προσπ θεια ουδετεροπο ησης «της πολιτισμικ ς και πολιτικ ς κληρονομι ς αυτ ν των θρησκευτικ ν παραδόσεων» (Duijzings 2002: 61). Ο «Αλβανισμός» προπα- 7. Σχετικ με τον ελληνικό και αλβανικό εθνικισμό βλ. Michail, D. (2008α) and Michail, D. (2008β). 8. Σχετικ με το Μπεκτασισμό στα Βαλκ νια και την Αλβαν α βλ. Birge, (1994) και Michail (2009)

11-MIXAHL.qxd:Layout 1 3/1/10 4:24 PM Page 359 ΙΑΒΑΣΗ ΟΡΙ Ν ΚΑΙ ΙΑΤΗΡΗΣΗ ΟΡΙ Ν 359 γανδ στηκε ως να ε δος «κοσμικ ς θρησκε ας» και υπό τον κομμουνισμό γινε «η πιο ριζοσπαστικ προσπ θεια να εξοβελιστε η θρησκε α από την πολιτικ αρ να», όταν ο Ενβ ρ Χότζα «δημιούργησε το πρ το θεο κρ τος στον κόσμο» (Duijzings 2002: 62). Το δόγμα όμως της εθνικ ς ενότητας εν ντια στη θρησκευτικ διαφοροπο ηση συχν αμφισβητε ται, καθότι χει καταγραφε ότι οι τοπικ ς κοινότητες εν οτε αναπτύσσουν ισχυρ ς θρησκευτικ ς ταυτότητες. πως δη αν φερα, οι περισσότεροι Αλβανο μεταν στες στο πεδ ο επιλ γουν να βαφτ ζουν τα παιδι τους /και να βαφτ ζονται κι οι διοι χριστιανο ορθόδοξοι. Επιλ γουν νονούς/ ς αν μεσα στους λληνες και προσπαθούν να δημιουρ - γ σουν δεσμούς με την κοινότητα και να μετατρ ψουν τις απρόσωπες σχ σεις σε θεσμοποιημ νες προσωπικ ς. Ο πνευματικός αυτός δεσμός ρχεται να γεφυρ σει τις δύο κοινότητες και να ενδυναμ σει την αυτοεκτ μηση των Αλβαν ν μεταναστ ν, που μοιραζόμενοι να ν ο σύστημα αξι ν φα νεται ότι τελικ αποκτούν κοινωνικό γόητρο και ενδυναμ νουν την αμοιβα α εμπιστοσύνη και αποδοχ μ σα στην ελληνικ κοινότητα. O Mai (2005) παρατηρε ότι αυτ η πολύ διαδεδομ νη πρακτικ στην Ελλ δα, δεν συναντ ται στη γειτονικ Ιταλ α, η οπο α αποτελε τη δεύτερη μετ την Ελλ δα χ ρα με τους περισσότερους Αλβανούς μεταν στες. Το γεγονός αυτό επιβεβαι νει την αρχικ μας υπόθεση ότι οι πρακτικ ς δι βασης και η διαμόρφωση ταυτότητας από πλευρ ς των Αλβαν ν μεταναστ ν προσαρμόζονται και αναπτύσσονται σε συν ρτηση με την κοινων α στην οπο α επιδι κουν να ενσωματωθούν και φυσικ π ντα σύμφωνα με τον τρόπο που οι διοι αντιλαμβ νονται την κοινων α, στε να επιλ ξουν και τις πρακτικ ς δι βασης των ορ ων της.

11-MIXAHL.qxd:Layout 1 3/1/10 4:24 PM Page 360 360 ΛΑΪΚΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ ΣΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ ιατ ρηση ορ ων από την κοινότητα υποδοχ ς Εν η δι βαση ορ ων, όπως παρατηρ σαμε, συντελε ται ως προς τη γλ σσα και τη θρησκε α κυρ ως, η διατ ρηση ορ ων από την λλη πλευρ, εκφρ ζεται ως αντ σταση στην ενσωμ τωση των Αλβαν ν στην ελληνικ κοινότητα αλλ όχι σε ζητ ματα γλ σσας και θρησκε ας. Η ελληνικ κοινότητα στο πεδ ο, αντ θετα, φα νεται να διατηρε θετικ στ ση απ ναντι στα ζητ ματα αυτ. Η αντ σταση μ λιστα της ελληνικ ς κοινων ας στην κοινωνικ αλλαγ που επιφ ρει η εισρο μεταναστ ν, όπως χει καταγραφε και από λλους μελετητ ς, συχν εκφρ ζεται ως πολιτισμικ εμμον περιχαρ κωση της εθνικ ς ομοιογ νειας. Μια ακρα α μορφ της περιχαρ κωσης αυτ ς ε ναι η πεπο θηση στην πολιτισμικ κατωτερότητα των Αλβαν ν. Η στ ση των Ελλ νων στο πεδ ο ταν συχν δηλωτικ τ τοιων πεποιθ σεων και οι κοινωνικ ς επαφ ς των δύο κοινοτ των περιορισμ νες, καθόσον δεν ενθαρρύνονταν από την ελληνικ πλευρ. Επιπλ ον, ε ναι ενδιαφ ρον να εξετ σουμε τους τρόπους με τους οπο ους οι εκπαιδευτικ ς στρατηγικ ς μπορούν να αντανακλούν αντ σταση στην αποδοχ εθνοτικ ν και πολιτισμικ ν διαφορ ν, ενθαρρύνοντας ταυτόχρονα ως αντ δραση τη διαδικασ α σχηματισμού τοπικ ς και/ εθνοτικ ς ταυτότητας αν μεσα στους μαθητ ς. Αυτ η κοινωνικ αντ σταση στην Ελλ δα χει π ρει ποικ λες μορφ ς. Μ α από αυτ ς εκφρ στηκε με εθνικιστικούς όρους στις σχολικ ς εορτ ς και παρελ σεις όπου αρκετ ς φορ ς χει αμφισβητηθε το δικα ωμα των Αλβαν ν αριστούχων μαθητ ν να σηκ νουν την ελληνικ σημα α 9. Ο πολιτισμός του σχολε ου εν οτε δεν συμβα- 9. Βλ. Kaplani, G. & Mai, N. (2005: 153-171).

11-MIXAHL.qxd:Layout 1 3/1/10 4:24 PM Page 361 ΙΑΒΑΣΗ ΟΡΙ Ν ΚΑΙ ΙΑΤΗΡΗΣΗ ΟΡΙ Ν 361 δ ζει με τον πολιτισμό της κοινων ας, καθ ς πρεσβεύουν αντιφατικ κοινωνικ μοντ λα, τα οπο α μ λιστα κατ τόπους ενισχύονται από λλες μορφ ς τοπικ ς εξουσ ας. Το ζ τημα χει συχν π ρει ακρα ες μορφ ς κοινωνικ ς αντ στασης που εκδηλ θηκαν με εθνικιστικ β α κατ των μεταναστ ν μαθητ ν και των οικογενει ν τους. Το φαινόμενο αυτό κορυφ θηκε το 2000 με την περ πτωση του Αλβανού μαθητ Οδυσσ α Τσεν ι και αποκλιμακ θηκε σταδιακ στα επόμενα χρόνια, εν λλες μορφ ς αντ στασης και διατ ρησης ορ ων με εθνικιστικό στερεοτυπικό περιεχόμενο διατηρ θηκαν. Στο πεδ ο, αρκετ ς φορ ς Αλβανο πληροφορητ ς μ ς αν φεραν πολλ περιστατικ όπου στο σχολε ο, ειδικ στο δημοτικό, τα παιδι τους διαμαρτύρονταν ότι οι λληνες συμμαθητ ς τους συχν τους αποκαλούσαν «Αλβανούς». Ε ναι προφαν ς ότι τα παιδι αλβανικ ς καταγωγ ς προσλαμβ νουν αυτό τον χαρακτηρισμό αρνητικ όχι γιατ δεν χουν επ γνωση της διαφορετικότητ ς τους αλλ γιατ αντιλαμβ νονται ότι ο χαρακτηρισμός αποδ δεται με αρνητικό τρόπο και επιθετικό ύφος. Αυτό σημα νει ότι τα παιδι ελληνικ ς καταγωγ ς παρουσι ζονται ως φορε ς των αρνητικ ν στερεοτύπων που οι οικογ νει ς τους και η ελληνικ κοινότητα διατηρε σε σχ ση με τους Αλβανούς. νας Αλβανός πατ ρας μ ς αν φερε χαρακτηριστικ : «Ο γιος μου πότε ερχόταν από το σχολε ο χαρούμενος πότε λυπημ νος. Τον ρωτούσαμε τι χει και μας λεγε ότι τα παιδι τον λ νε Αλβανό. Μα Αλβανός ε σαι, του λ γαμε εμε ς. Γιατ ε μαι Αλβανός, αφού μιλ ω ελληνικ, μας λεγε αυτός. Νόμιζε πως μα μιλ ει ελληνικ γ νεται λληνας» (γελ ντας).

11-MIXAHL.qxd:Layout 1 3/1/10 4:24 PM Page 362 362 ΛΑΪΚΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ ΣΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ Μια μητ ρα ενός κοριτσιού στο δημοτικό μ ς αν φερε τα εξ ς: «Συχν την κόρη μας την φ ναζαν τα λλα παιδι Αλβαν δα σαν βρισι. Στενοχωριόταν στην αρχ, μετ όμως τους απαντούσε: Ναι ε μαι και ε μαι περ φανη!. Μια φορ φερε από την Αλβαν α δ ρα για τα παιδι. Τα λλα παιδι δ χθηκαν τα δ ρα. Και ρούχα όταν ψων ζει από την Αλβαν α το λ ει, δεν ντρ πεται». Οι Αλβανο μεταν στες στο πεδ ο, αν και συχν εκφρ ζουν δυσαρ σκεια ως προς τις αντιστ σεις που συναντούν στην προσπ θει τους για ομαλ ενσωμ τωση, επισημα νουν την πεπο θησ τους ότι αυτό ε ναι να μεταβατικό στ διο κι ότι τα παιδι τους θα χουν καλύτερες προοπτικ ς από τους διους στην Ελλ δα. Συχν, παρατηρούν τις θετικ ς αλλαγ ς που χουν συντελεστε τόσο σε θεσμικό όσο και σε κοινωνικό επ πεδο και θεωρούν ότι στην Ελλ δα αισθ νονται ασφαλ στεροι απ ό,τι στην Αλβαν α. Εκδηλ νουν β βαια δυσπιστ α απ ναντι στο κρατικό μηχανισμό, αλλ επισημα νουν ότι εμπιστεύονται το εκπαιδευτικό σύστημα για την κοινωνικ κινητικότητα των παιδι ν τους. Συμπερ σματα Η παρούσα εργασ α προσ γγισε τους τρόπους δι βασης εθνοτικ ν και κοινωνικ ν ορ ων από τους Αλβανούς μεταν στες μιας επαρχιακ ς πόλης πολύ κοντ στα ελληνοαλβανικ σύνορα σε σχ ση με ζητ ματα εκπα δευσης, γλ σσας και θρησκε ας. Από τη μ α μερι, παρατηρ σαμε ότι οι Αλβανο μεταν στες διαπραγματεύονται τη συμμετοχ τους στην κοινότητα

11-MIXAHL.qxd:Layout 1 3/1/10 4:24 PM Page 363 ΙΑΒΑΣΗ ΟΡΙ Ν ΚΑΙ ΙΑΤΗΡΗΣΗ ΟΡΙ Ν 363 σύμφωνα με το πολιτικό, κοινωνικό και οικονομικό περιβ λλον του τόπου υποδοχ ς και χουν αναπτύξει πρακτικ ς και στρατηγικ ς δι βασης ορ ων, τ τοιες που πιστεύουν ότι αρμόζουν στο κοινωνικό και πολιτισμικό περιβ λλον της κοινότητας στην οπο α επιδι κουν να ενσωματωθούν. Οι μεταναστευτικ ς ταυτότητες γ νονται κατανοητ ς στο επ πεδο της καθημεριν ς αλληλεπ δρασης και χουν νόημα μόνο μ σα στη συγκεκριμ νη κοινότητα και σε μια συγκεκριμ νη κοινωνικ συγκυρ α. Οι γονε ς ενθαρρύνουν τα παιδι τους να μ θουν την ελληνικ γλ σσα και μ σω της αλλαγ ς ονομ των και της β πτισης επιδι κουν τη γρηγορότερη κοινωνικ ενσωμ τωση και κινητικότητα. Από την λλη, με τον καιρό, η ελληνικ κοινότητα φα νεται να αμβλύνει τη διατ ρηση των κοινωνικ ν της ορ ων, αλλ η αντ σταση ως προς τη δι βαση των εθνοτικ ν ορ ων παραμ νει ακόμα ισχυρ. Τα κοινωνικ όρια παραμ νουν όσο η προσπ θεια για δι βασ τους ε ναι μονομερ ς ε ναι οι Αλβανο εκε νοι που μαθα νουν ελληνικ, βαπτ ζονται και υιοθετούν σε μεγ λο βαθμό το σύστημα αξι ν της χ ρας υποδοχ ς και συναντ αντιστ σεις από την λλη μερι. Σε κ θε περ πτωση όμως, η συνεργασ α σε οικονομικό και κοινωνικό επ πεδο σημα νει ότι αυτ τα όρια, όπου και όταν προβ λλονται, ε ναι διαπραγματεύσιμα και ως εκ τούτου όχι αδύνατον να ξεπεραστούν.

11-MIXAHL.qxd:Layout 1 3/1/10 4:24 PM Page 364 364 ΛΑΪΚΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ ΣΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ Βιβλιογραφ α Barjaba, K. & King, R. (2005). Introducing and theorising Albanian migration. Στο R. King, N. Mai & S. Schwandner-Sievers (Εds.), The new Albanian migration. Sussex: Academic Press. Β ικου, Μ. (2001). Η επιτελεστικ κατασκευ της εθνοτικ ς ταυτότητας: Ελληνο-Αλβανο μεταν στες και η καθημεριν τους εμπειρ α στη γειτονι μιας ελληνικ ς πόλης. Στο Α. Μαρβ κης,. Παρσ νογλου & Μ. Παύλου (Επιμ.), Μεταν στες στην Ελλ δα. Αθ να: Ελληνικ Γρ μματα. Birge, J. K. (1994). The Bektashi order of Dervishes. London: Luzac Oriental. Campbell, J. R. & Rew, A. (1999). The political economy of identity and affect. Στο J. R. Campbell & A. Rew (Eds.), Identity and affect. London: Pluto Press. Cohen, A. P. (1985). The symbolic construction of community. London: Tavistock. DeBernardi, J. (1994). Social aspects of language use. Στο T. Ingold (Εd.), Companion Encyclopedia of Anthropology: Humanity, culture and social life. London: Routledge. Duijzings, G. (2002). Religion and the politics of Albanianism : Naim Frasheri s Bektashi writings. Στο S. Schwandner-Sievers & B. J. Fischer (Εds.), Albanian identities: Myth and history. London: Indiana University Press. Fakiolas, R. (2003). Regularising undocumented immigrants in Greece: Procedures and effects. Journal of Ethnic and Migration Studies, 29(3), 535-561. Kaplani, G. (2002). Θρησκε α και αλβανικ εθνικ ταυτότητα. Σύγχρονα Θ ματα, 81: 50-57. Kaplani, G. & Mai, N. (2005). Greece belongs to Greeks : The case of the Greek flag in the hands of an Albanian student. Στο R. King, N. Mai & S. Schwandner-Sievers (Eds.), The new Alba - nian migration. Brighton: Sussex Academic Press. Καρύδης, Β. (2004). Το ζ τημα της δεύτερης γενι ς: γκλημα και

11-MIXAHL.qxd:Layout 1 3/1/10 4:24 PM Page 365 ΙΑΒΑΣΗ ΟΡΙ Ν ΚΑΙ ΙΑΤΗΡΗΣΗ ΟΡΙ Ν 365 μεταν στευση Στο Μ. Παύλου &. Χριστόπουλος (Επιμ.), Η Ελλ δα της μεταν στευσης: Κοινωνικ συμμετοχ, δικαι ματα και η ιδιότητα του πολ τη. Αθ να: ΚΕΜΟ. Kasimis, C. & Papadopoulos, A. (2005). The multifunctional role of migrants in the Greek countryside: Implications for the rural economy and society. Journal of Ethnic and Migration Studies, 31(1), 99-127. Kasimis, C., Papadopoulos, A., & Zacopoulou, E. (2003). Migrants in rural Greece. Sociologia Ruralis, 43(2), 167-184. Kavanagh, W. (1994). Symbolic boundaries and real borders on the Portuguese-Spanish frontier. Στο H. Donnan & T. M. Wils - on (Eds.), Border approaches: Anthropological perspectives on frontiers. New York: University Press of America. Mai, N. (2005). The Albanian diaspora-in-the-making: Media, migration and social exclusion. Journal of Ethnic and Migration Studies, 31(3), 543-561. Michail, D. (2008a). Albanian immigrants in Western Macedonia - Kastoria Greece: A challenge for rethinking Greek nationalism. Στο E. Marushiakova (Ed.), Dynamics of national identity and transnational identities in the process of European integration. Newcastle-upon-Tyne: Cambridge Scholars Publishing. Michail, D. (2008b). Constructing identity among the Albanian immigrant students in Western Macedonia - Kastoria-Greece. Paper presented at the Convention of the Association for the Study of Nationalities (ASN), Columbia University, New York, 10-12 April 2008. Michail, D. (2009). Bektashism [Bektasilik] in the Balkans and in Western Thrace: Brief historical background and ethnographic observation. Στο O. Sagner (Ed.) (2008). Christians and Musl - ims: Interethnic coexistence in Southeastern Europe. Münhen: Südoste Europa-Studien Verlag. Misha, P. (2002). Invention of a nationalism: Myth and amnesia. Στο S. Schwandner-Sievers & B. J. Fischer (Eds.), Albanian identities: Myth and History. Indiana University Press.

11-MIXAHL.qxd:Layout 1 3/1/10 4:24 PM Page 366 366 ΛΑΪΚΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ ΣΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ Moerman, M. (1965). Ethnic identification in a complex civiliza - tion: Who are the Lue? American Anthropologist, 67(5), 1215-1229. Παύλου, M. (2001). Ρατσιστικός λόγος και μεταν στες στον Τύπο μιας υποψ φιας μητρόπολης. Στο Α. Μαρβ κης,. Παρσ νογλου & Μ. Παύλου (Eπιμ.), Μεταν στες στην Ελλ δα. Αθ να: Ελληνικ Γρ μματα. Prescott, J. R. V. (1978). Boundaries and frontiers. London: Croom Helm. Sanders, J. M. (2002). Ethnic boundaries and identity in plural societies. Annual Review of Sociology, 28, 327-357. Τσιτσελ κης, K. (2004). Η θρησκευτικ ελευθερ α των μεταναστ ν: Η περ πτωση των Μουσουλμ νων. Στο Μ. Παύλου &. Χριστόπουλος (Eπιμ.), Η Ελλ δα της μεταν στευσης: Κοινωνικ συμμετοχ, δικαι ματα και η ιδιότητα του πολ τη. Αθ να: ΚΕΜΟ.

11-MIXAHL.qxd:Layout 1 3/1/10 4:24 PM Page 367

11-MIXAHL.qxd:Layout 1 3/1/10 4:24 PM Page 368 TΟ ΒΙΒΛΙΟ «ΛΑΪΚΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ ΚΑΙ ΣΥΝΟΡΑ ΣΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ» ΔΗΜΙ- ΟΥΡΓΗΘΗΚΕ ΣΤΙΣ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΩΝ ΕΚΔΟΣΕΩΝ «ΠΕΔΙΟ Α.Ε.» TA ΦΙΛΜ ΚΑΙ ΤΟ ΜΟΝΤΑΖ ΕΚΑΝΕ Ο Π. ΚΟΝΤΟΜΗΝΑΣ. Η ΕΚΤΥΠΩΣΗ ΕΓΙΝΕ ΑΠΟ ΤΗ «Χ. ΖΑΧΑΡΟΠΟΥΛΟΣ Δ. ΣΙ- ΤΑΡΑΣ ΚΑΙ ΣΙΑ Α.Ε.Ε.» ΤΟΝ ΦΕΒΡΟΥ- ΑΡΙΟ ΤΟΥ 2010 ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΩΝ ΕΚΔΟΣΕΩΝ «ΠΕΔΙΟ Α.Ε.»