ΘΡΕΠΤΗΡΙΑ ΜΕΛΕΤΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ THREPTERIA STUDIES ON ANCIENT MACEDONIA

ΘΡΕΠΤΗΡΙΑ ΜΕΛΕΤΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ THREPTERIA STUDIES ON ANCIENT MACEDONIA Επιμελητές / Editors Μιχάλης Τιβέριος / Michalis Tiverios Παντελής Νίγδελης / Pantelis Nigdelis Πολυξένη Αδάμ-Βελένη / Polyxeni Adam-Veleni ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2012 / THESSALONIKI 2012

ΘΡΕΠΤΗΡΙΑ ΜΕΛΕΤΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ THREPTERIA STUDIES ON ANCIENT MACEDONIA

ΘΡΕΠΤΗΡΙΑ / ΜΕΛΕΤΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ THREPTERIA / STUDIES ON ANCIENT MACEDONIA Επιμελητές έκδοσης / Editors: Μιχάλης Τιβέριος / Michalis Tiverios Παντελής Νίγδελης / Pantelis Nigdelis Πολυξένη Αδάμ-Βελένη / Polyxeni Adam-Veleni Διορθώσεις δοκιμίων / Typographical assistance: Δημήτρης Σκουρέλλος / Dimitris Skourellos Μεταφράσεις στα αγγλικά / Translations in english: Deborah Kazazis Janet Koniordos Σελιδοποίηση Εκτύπωση / Paged and printed by: ΛΙΘΟΓΡΑΦΙΑ Ι. ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ Θ. ΨΑΡΡΑΣ Εκδόσεις Α.Π.Θ. ΑUTH PRESS ΙSBN: 978-960-9717-03-8 e-mail: authpress@ad.auth.gr Πωλήσεις / sales: www.logotypos.auth.gr Εικόνα εξωφύλλου: Εικονογραφημένη πρόσκληση σε μονομαχικούς αγώνες από τη Θεσσαλονίκη. Cover image: An illustrated invitatio ad munera gladiatoria from Thessaloniki.

ΘΡΕΠΤΗΡΙΑ ΜΕΛΕΤΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ THREPTERIA STUDIES ON ANCIENT MACEDONIA Επιμελητές / Editors Μιχάλης Τιβέριος / Michalis Tiverios Παντελής Νίγδελης / Pantelis Nigdelis Πολυξένη Αδάμ-Βελένη / Polyxeni Adam-Veleni ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2012 / THESSALONIKI 2012

Περιεχομενα / Contents ΠΡΌΛΟΓΟΣ / FOREWORD χαιρετισμόσ / tribute of honour Ευχαριστιεσ / acknowledgements VIII-ix x-xi x-xi Ι ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ / TOPOGRAPHY ARCHITECTURE 7 ΜΑΡΙΑ Λιλιμπάκη-Ακαμάτη ΙΩΑΝΝΗΣ M. Ακαμάτης Η Πέλλα από την εποχή του Χαλκού Εως τα ελληνιστικά χρόνια 8 MARIA Lilimbaki-Akamati ΙOANNIS Μ. Αkamatis PELLA FROM THE BRONZE TO THE HELLENISTIC AGE 9 Eυαγγελία Στεφανή «ὄρος Βέρμιον ἄβατον ὑπὸ χειμῶνος»: τοπίο και κατοίκηση στην ημιορεινή Ημαθία 26 Evangelia Stefani ὄρος Βέρμιον ἄβατον ὑπὸ χειμῶνος : Landscape and habitation in semi-mountainous Imathia 27 Φλώρα Καραγιάννη Η αστική οικία στη Μακεδονία κατά την ύστερη αρχαιότητα (4 ος 6 ος αι.) 64 Flora Karagianni The urban house in Macedonia in Late Antiquity (4 th 6 th cent.) 65 ΙΙ ΠΛΑΣΤΙΚΗ / SCULPTURE 101 Βικτώρια Αλλαμανή-Σουρή Γυναικεία προτομή του Βεροιαίου γλύπτη Ευάνδρου από τη Λάρισα της Θεσσαλίας 102 Victoria Allamani-Souri A female bust by the BeroiEan sculptor Evandros from Larissa, Thessaly 103 ΜΠαρΜΠάρα Σμιτ-ΔΟΥΝΑ Κεφαλή με πυργωτό στέμμα από τη Θεσσαλονίκη 128 BarBara SCHmiDt-Douna Head with turreted crown from Thessaloniki 129 Θεοδοσία Στεφανίδου-Τιβερίου Το Μεγαλο Αναγλυφο του Ιππεα Κυνηγου απο τη Θεσσαλονικη 142 Theodosia Stefanidou-Tiveriou The Great Mounted Horseman Relief from Thessaloniki 143 ΙΙΙ ΚΕΡΑΜΙΚΗ / POTTERY 171 Μιχάλης Τιβέριος Ταξινομηση ντοπιας κεραμικης στον μακεδονικο χωρο (κυριως τον παραθαλασσιο) κατα τους Υστερογεωμετρικους και Αρχαϊκους Χρονους 172 MICHALIS Tiverios Classification of local pottery (PRIMARILY FROM COASTAL SITES) in Macedonia in the Late Geometric and Archaic Periods 173 Eλένη Μανακίδου Ταφικά αγγεία της «μηλιακής» ομάδας από το παράλιο νεκροταφείο της αρχαίας Οισύμης 200 Eleni Manakidou Melian funerary vases from the coastal cemetery of ancient Oisyme 201

vi ΘΡΕΠΤΗΡΙΑ-ΜΕΛΕΤΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ STUDIES ON ANCIENT MACEDONIA Βασιλική Μισαηλίδου-Δεσποτίδου Μια Ερυθρομορφη Ληκυθος του ζωγραφου του Πανος απο την Αρχαια Αφυτη 214 Vasiliki Misailidou-Despotidou A Red-Figure Lekythos by the Pan Painter from Ancient Aphytis 215 Στυλιανή Δρούγου Ιωάννης Τουράτσογλου Η ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΚΕΡΑΜΙΚΗ ΣΤΟΝ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟ ΧΩΡΟ ΕΙΚΟΣΙ ΕΤΗ ΜΕΤΑ 240 Styliani Drougou Ioannis Touratsoglou HELLENISTIC POTTERY IN MACEDONIA TWENTY YEARS AFTER 241 ΙV ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ΜΙΚΡΟΤΕΧΝΙΑ ΝΟΜΙΣΜΑΤΙΚΗ / PAINTING MINOR ARTS NUMISMATICS 277 Πολυξενη Αδάμ-Βελένη Εικονογραφημένη ΠΡΟΣΚΛΗΣΗ ΣΕ ΜΟΝΟΜΑΧΙΚΟΥΣ ΑΓΩΝΕΣ από την Αγορά της Θεσσαλονίκης και ρωμαϊκά θεάματα στη Μακεδονία 278 Polyxeni Adam-Veleni An illustrated Invitatio ad munera gladiatoria from the Agora of Thessaloniki and Roman spectacles in Macedonia 279 Αικατερίνη Δεσποίνη Χρυσές σύριγγες 316 Aikaterini Despini Gold HEAD SPIRALS 317 Ελισάβετ Μπεττίνα Τσιγαρίδα Χρυσα κοσμηματα της Οψιμης Κλασικης και Πρωιμης Ελληνιστικης Εποχης απο την κεντρικη Μακεδονια 330 Elisavet Bettina Tsigarida Late Classical and Early Hellenistic Gold Jewelry from Central Macedonia 331 Κατερίνα Τζαναβάρη Η παραγωγή και διάδοση των ταναγραίων στη Μακεδονία 352 Κaterina Tzanavari The production and dissemination of Tanagra figurines in Macedonia 353 Χρήστος Γκατζόλης Επανεξέταση της χαλκής νομισματοκοπίας του Αλεξάνδρου Γ και του Κασσάνδρου υπό το πρίσμα νέων ανασκαφικών και θησαυρικών δεδομένων 380 Christos Gatzolis A re-examination of the bronze coinage of Alexander III and Cassander in the light of new excavation and hoard evidence 381 V ΙΕΡΑ / SANCTUARIES 399 ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Σισμανίδης Ο υστεροαρχαϊκός ναός του Διός Σωτήρος και της Αθηνάς Σώτειρας στα αρχαία Στάγειρα 400 KONSTANTINOS Sismanidis The late archaic temple of Zeus SotER and Athena Soteira at ancient Stageira 401 Ευρυδίκη Κεφαλίδου «Eκ Μεσημερίου, προπολεμικῶς»: ένα ιερό της αρχαίας Κρουσίδας και άλλα ευρήματα από τις συλλογές του Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης 414 EURYDICE Kefalidou From pre-war Mesimeri : A sanctuary of ancient Krousis and other finds from the collections of the Archaeological Museum of Thessaloniki 415

ΘΡΕΠΤΗΡΙΑ-ΜΕΛΕΤΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ STUDIES ON ANCIENT MACEDONIA vii VΙ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΑ / CEMETERIES 465 Άννα Παντή Έθιμα ταφής στον Θερμαϊκό κόλπο και στη Χαλκιδική κατά τους αρχαικούς χρόνους 466 Anna Panti Burial customs in the Thermaic Gulf and Chalcidice in the archaic period 467 ΑνΑΣΤΑΣΙΑ Χρυσοστόμου ΠΑΥΛΟΣ Χρυσοστόμου Οι χρυσοφόροι Μακεδόνες των αρχαϊκών χρόνων από το δυτικό νεκροταφείο του Αρχοντικού Πέλλας 490 AnASTASIA Crysostomou PAVLOS Chrysostomou The gold-wearing Archaic Macedonians from the western cemetery of Archontiko, Pella 491 VΙΙ ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΠΙΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΘΡΩΠωΝΥΜΙΑ / HISTORY EPIGRAPHY ONOMASTICS 519 Ιωάννης Κ. Ξυδόπουλος Άνω Μακεδονία 520 Ioannis Κ. Xydopoulos Upper Macedonia 521 ΓΙΑΝΝΗΣ Ζ. Τζιφόπουλος Από το σύνταγμα των επιγραφών της βορείου Πιερίας: οι μεταθανάτιες δοξασίες στη Μακεδονία και τα βακχικά-ορφικά ελάσματα 540 Yannis Z. Tzifopoulos From the Corpus of Inscriptions of Northern Pieria: Afterlife Beliefs in Macedonia and the Bacchic-Orphic Lamellae 541 Μιλτιάδης Χατζόπουλος Το Πολιτιστικο και Πολιτικο Περιβαλλον των Νεων Κυριαρχων της Ανατολης 560 Miltiades Hatzopoulos The Cultural and Political Environment of the New Rulers of the East 561 Νεκτάριος Πουλακάκης Μία νέα επιγραφή από το Νησί της Ημαθίας 572 NEKTARIOS Poulakakis A new Inscription From Nisi, Imathia 573 Παντελής Μ. Νίγδελης Ενισχύοντας τα έσοδα των νέων της Αμφίπολης. Μία νέα επιγραφή των αυτοκρατορικών χρόνων 592 PANTELIS M. NIGDELIS Increasing the revenues of the neoi of Amphipolis. A NEW INSCRIPTION FROM THE IMPERIAL AGE 593 Άννα Παναγιώτου-Τριανταφυλλοπούλου Η ανθρωπωνυμία των Μακεδόνων κατά την αρχαϊκή, κλασική και πρώιμη ελληνιστική περίοδο 604 Anna Panayotou-Triantaphyllopoulou The Macedonian Onomasticon during Archaic, Classical and Early Hellenistic PERIODS 605 VIII Πινακεσ / PLATES 621 IX ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ / BIBLIOGRAPHY 639

viii ΠΡΟΛΟΓΟΣ / FOREWORD ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η επιστημονική έρευνα της αρχαίας Μακεδονίας τις τελευταίες δεκαετίες δημιούργησε νέα δεδομένα και έδωσε νέες προοπτικές στη μελέτη του ιστορικού αυτού χώρου. Οι συστηματικές ανασκαφές έφεραν στο φως έναν τεράστιο πλούτο πληροφοριών και πυροδότησαν το ενδιαφέρον όχι μόνον της ελληνικής αλλά και της διεθνούς επιστημονικής κοινότητας και κατ επέκταση του ευρύτερου παγκόσμιου κοινού. Το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης με τις ανασκαφικές του έρευνες στις Αιγές, την παλιά μακεδονική πρωτεύουσα, στο Δίον, την ιερή πόλη των Mακεδόνων, στην Πέλλα, την πρωτεύουσα του Φιλίππου και του Μεγάλου Αλεξάνδρου, και σε άλλες θέσεις της μακεδονικής γης, έχει καίρια συμβολή στην αποκάλυψη μακεδονικών θησαυρών, ενώ παράλληλα, με τη διοργάνωση και τη διεξαγωγή επιστημονικών συνεδρίων και εκθέσεων, έχει ενισχύσει ουσιαστικά την επιστημονική έρευνα της αρχαίας Μακεδονίας. Είναι όμως η πρώτη φορά που το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης δείχνει έμπρακτα το ενδιαφέρον του για τη δημοσιοποίηση των επιστημονικών συμπερασμάτων της αρχαιολογικής και γενικότερα της ιστορικής έρευνας της αρχαίας Μακεδονίας, με την έκδοση του τόμου με τίτλο «Θρεπτήρια» από τον νεοσύστατο εκδοτικό του οίκο. Η μελέτη και δημοσίευση των νέων, πολύτιμων ευρημάτων και η μετάδοση των επιστημονικών συμπερασμάτων στο κοινωνικό σύνολο αποτελούν υποχρέωση των αρχαιολόγων και των ιστορικών που δραστηριοποιούνται στον χώρο της Μακεδονίας. Η παραγωγή νέας γνώσης η οποία προκύπτει από την επεξεργασία του πρωτογενούς υλικού και φέρει τη σφραγίδα της εγκυρότητας, αποτελεί την προϋπόθεση για τη σωστή αξιοποίηση των επιστημονικών πορισμάτων τόσο στον στενό όσο και στον ευρύτερο χώρο της ελληνικής αλλά και της διεθνούς κοινότητας. Αυτή τη σφραγίδα φέρουν οι 25 επιστημονικές συμβολές έγκριτων αρχαιολόγων και ιστορικών που δημοσιεύονται στον τόμο αυτόν, ο οποίος μπορεί να χαρακτηρισθεί και ως πανηγυρικός αφού η έκδοσή του συμπίπτει με τα εκατό χρόνια της απελευθέρωσης της Θεσσαλονίκης και γενικότερα της Μακεδονίας από τα δεσμά της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Εύχομαι ο εκδοτικός οίκος του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου να συνεχίσει τη διαδρομή του με εκδόσεις αντίστοιχου κύρους και επιστημονικού ενδιαφέροντος. Ιωάννης Α. Μυλόπουλος πρύτανης ΑΠΘ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ / FOREWORD ix FOREWORD In recent decades scientific research on Ancient Macedonia has created a new factual framework and provided new perspectives for the study of this historic land. Systematic excavation has brought to light a vast wealth of information and kindled the interest of the international as well as the Greek academic community, and by extension the broader global public. With its programme of excavations at Aigai, the old royal capital of Macedon, at Dion, the sacred city of the Macedonians, at Pella, the capital of Philip and of Alexander the Great, and other cities across the ancient land of Macedonia, the Aristotle University of Thessaloniki has made a vital contribution to the discovery of Macedonia s treasures, while with the organisation and hosting of scientific congresses and exhibitions it has substantially advanced scientific research on Ancient Macedonia. Now, and for the first time, the Aristotle University of Thessaloniki has demonstrated in practice its interest in publishing the conclusions of archaeological and general historical research on Ancient Macedonia, with the publication of Threpteria by its newly founded press. The study and publication of important new finds and the communication of scientific conclusions to society at large is an obligation incumbent on the archaeologists and historians who work in Macedonia. The production of new knowledge which is derived from work on primary material and bears the stamp of authority is a precondition for the proper utilisation of scientific findings, alike within the narrow and the broader arena of both the Greek and the international community. This seal is borne by the twenty-five scientific contributions by prestigious archaeologists and historians that comprise the collection published in this volume, which may be hailed as celebratory, since its appearance coincides with the one hundredth anniversary of the liberation of Thessaloniki, and Macedonia in general, from the fetters of the Ottoman Empire. I wish the AUTh Editions a long career in publishing works of similar academic weight and scientific interest. Ioannis A. Mylopoulos Rector of the Aristotle University of Thessaloniki

x ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ / TRIBUTE OF HONOUR Ευχαριστιεσ / Acknowledgments ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ To Aριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ) με την προσήκουσα επιστημονική ευθύνη και πληρότητα βρίσκεται στην ευχάριστη θέση να παρουσιάσει τον τόμο με τίτλο «Θρεπτήρια» που περιλαμβάνει Μελέτες για την Αρχαία Μακεδονία. Στον τόμο υπάρχουν 25 πρωτότυπες εργασίες, γραμμένες από μέλη της Πανεπιστημιακής Κοινότητας και των Εφορειών Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων Μακεδονίας. Η αρχική οργανωτική προσπάθεια για τη δημιουργία του τόμου ξεκίνησε από μέλη της παλαιάς Επιτροπής Εντύπων και Ψηφιακών Εκδόσεων του ΑΠΘ και συγκεκριμένα από τους ομότιμους καθηγητές Κ. Αρβανιτάκη, Ε.Ε. Κριεζή, Δ. Λυπουρλή, Ε. Τσιγαρίδα και Χ. Τσολάκη. Το λειτουργικό πλαίσιο που οδηγούσε στην έκδοση του τόμου διαμορφώθηκε από τις προτάσεις μελών της Πανεπιστημιακής Κοινότητας. Το δύσκολο όμως έργο της πραγμάτωσης αυτής της εκδοτικής προσπάθειας, που περιλαμβάνει τη συνεχή αμφίδρομη επικοινωνία με τους συγγραφείς των εργασιών, την παροχή οδηγιών κατά τη συγγραφή, ώστε να υπάρχει μία ομογενοποιημένη παρουσίαση, την απαραίτητη διόρθωση και την τελική επίπονη συνεννόηση για μια τέλεια τυπογραφική παρουσίαση ανέλαβε επιτροπή από τον καθηγητή Μ. Τιβέριο, τον αναπληρωτή καθηγητή Π. Νίγδελη και τη διευθύντρια του Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης Π. Αδάμ-Βελένη. Η έκφραση ευχαριστιών προς την επιτροπή αυτή πρέπει να θεωρείται η ελάχιστη ανταπόδοση για το δύσκολο και σημαντικό έργο της. Το απαραίτητο οικονομικό βάρος για την έκδοση καλύφθηκε κυρίως από το Πανεπιστήμιο. Η Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών συνέβαλε στα έξοδα με μικρή χορηγία και για τον λόγο αυτό της εκφράζονται ευχαριστίες. Η έκδοση του Τόμου πρέπει να θεωρείται βέβαιο ότι θα εκτιμηθεί από την επιστημονική κοινότητα, καθώς όλα τα άρθρα παρουσιάζονται και με τη μετάφρασή τους στα Αγγλικά. Η κριτική του Τόμου θα είναι ευπρόσδεκτη, καθώς θα συμβάλει στην επιστημονική δικαίωση αναφορών, που κατά καιρούς εμφανίζονται παραλλαγμένες. Ε.Ε. Κριεζής Ομότιμος Καθηγητής ΑΠΘ Ευχαριστίες Οι επιμελητές του παρόντος τόμου θα ήθελαν να ευχαριστήσουν τις πρυτανικές αρχές του Α.Π.Θ. οι οποίες ευχαρίστως χρηματοδότησαν την έκδοση και μετάφρασή του μέσα σε μία δύσκολη οικονομική συγκυρία. Εκφράζουν επίσης τις ευχαριστίες τους προς τον Πρόεδρο της ΕΜΣ κ. Ι. Μέρτζο, ο οποίος δέχθηκε να καλύψει ένα τμήμα των εξόδων της έκδοσης. Τέλος ευχαριστούν τις κ.κ. Θ. Στεφανίδου Τιβερίου, Κ. Τζαναβάρη, Β. Σαριπανίδου και Δ. Τερζοπούλου για τη βοήθειά τους στο στήσιμο των εικόνων και πινάκων του έργου και τη διόρθωση των δοκιμίων.

ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ / TRIBUTE OF HONOUR Ευχαριστιεσ / Acknowledgments xi TRIBUTE OF HONOUR With due academic conscientiousness and integrity, the Aristotle University of Thessaloniki is pleased to present Threpteria, a volume of studies on Ancient Macedonia comprising twentyfive original essays written by members of the university community and the Ephorates of Pre-historic and Classical Antiquities of Macedonia. The preliminary organisation for the creation of this volume was the work of five members of the University s old Print & Digital Publications Committee, emeriti professors K. Arvanitakis, E.E. Kriezis, D. Lypourlis, E. Tsigaridas and Ch. Tsolakis. The working outline that led to its publication was developed from the proposals of members of the university community. The actual realisation of the project, however, a difficult task which included continuous two-way communication with the authors of the essays, the development of guidelines for uniformity of appearance, the inevitable corrections, and the last laborious consultations to ensure a flawless final result, was handled by a committee of three: Professor M. Tiverios, Associate Professor P. Nigdelis, and Dr P. Adam-Veleni, Director of the Archaeological Museum of Thessaloniki. An expression of gratitude to this committee must be considered the very least return one can make for their difficult and important work. The necessary financial outlay for the realisation of this volume was covered entirely by the University. The Society for Macedonian Studies provided a small contribution towards the cost, which is gratefully acknowledged. This volume will doubtless be appreciated by the academic community, since each essay is presented with a translation into English. Criticism of this publication will be most welcome, as contributing to the vindication of references that from time to time appear in variant forms. E.E. Kriezis Emeritus Professor, Aristotle University of Thessaloniki Acknowledgments The editors of this volume would like to thank the Rector and Senate of the Aristotle University of Thessaloniki, which readily financed its publication and translation despite the very difficult economic conjuncture. They also express their gratitude to Mr I. Mertzos, President of the Society for Macedonian Studies, who agreed to cover part of the cost of the project, and to colleagues Th. Stefanidou-Tiveriou, K. Tzanavari, V. Saripanidou and D. Terzopoulou for their help with text editing and with the layout of the illustrations and tables.

Νεκτάριος Πουλακάκης Μια νεα επιγραφη απο το Νησι Ημαθιας (ΣΧ. 1-2, ΕΙΚ. 1-9) Η αρχαιολογική έρευνα στην Ημαθία συνεχίζει να φέρνει στο φως πλήθος ευρημάτων, μεταξύ των οποίων και επιγραφικές μαρτυρίες. Μία νέα επιγραφή από την περιοχή έρχεται να προστεθεί στο μεγάλο πλήθος των επιγραφών της Ημαθίας που έχουν καταγραφεί ήδη από τον 19ο αι. έως και πολύ πρόσφατα και έχουν δημοσιευθεί 1. Προέρχεται από το Νησί του Δήμου Αλεξάνδρειας, περιοχή στην οποία από παλιά έχουν εντοπισθεί και περισυλλεγεί αρχαιότητες και έχει ανασκαφεί ένα υστερορωμαϊκό λουτρό (Εικ. 1) 2. Κατά την διάρκεια αυτοψίας μας τον Μάρτιο του 2007 στο Νησί ο ιερέας του χωριού πατήρ Θ. Δελήγκαρος μας υπέδειξε μεγάλο μαρμάρινο εγγώνιο λίθο, ενσωματωμένο εξωτερικά στο νότιο τοίχο του παλαιού ιερού Ναού των Αγίων Αναργύρων, ο οποίος έφερε δυσδιάκριτα ίχνη γραμμάτων. Ο λίθος, όπως και όλος ο τοίχος του ναού ήταν επιχρισμένα με λευκό ασβέστη, ωστόσο διαπιστώθηκε η ύπαρξη γραμμάτων (Εικ. 2). Προχωρήσαμε έτσι στον καθαρισμό του λίθου της επιγραφής (Εικ. 3), η οποία στη συνέχεια σχεδιάσθηκε 3 (Σχ. 1) και κατασκευάσθηκε έκτυπο από σιλικόνη, αλλά και γύψινο εκμαγείο της 4. Φωτογραφήθηκε, επίσης, με μεγάλη δυσκολία, καθώς, λόγω της μεγάλης φθοράς της, ήταν δυνατόν να διαβασθεί και να σχεδιασθεί μόνον τη νύχτα με τη χρήση πλάγιου φωτισμού, επειδή το διάχυτο φως της ημέρας απαγόρευε κάθε δυνατότητα ανάγνωσης 5. Ο λίθος της επιγραφής είναι εντοιχισμένος στην εξωτερική πλευρά του νότιου τοίχου του ναού και απέχει 0,53 μ. από τη νοτιοδυτική γωνία του. Είναι από μάρμαρο, μέτριου έως χονδρού κόκκου. Το σωζόμενο μήκος του είναι 2,66 μ., το ύψος του 0,70 μ. και το πάχος του άγνωστο, καθώς δεν είναι ορατός στην εσωτερική πλευρά του τοίχου του ναού. Καθώς, όμως, το πάχος του τοίχου είναι 0,80 μ., θα πρέπει να είναι μικρότερο από τη διάσταση αυτή. Η αριστερή πλευρά του είναι λαξευμένη κάθετα, ενώ η δεξιά του πλευρά είναι σπασμένη όχι σε ευθεία γραμμή. Μετά από καθαρισμό του κονιάματος στο μέσο περίπου του λίθου διαπιστώθηκε ότι είναι σπασμένος λοξά και στρέφεται προς τα μέσα κατά 0,25 μ. τουλάχιστον και με γωνία περ. 45 ο (Εικ. 4). Επομένως, ο λίθος της επιγραφής δεν σώζεται ακέραιος. Σε απόσταση 1,07 μ. από τη δυτική παρειά του λίθου, 0,05 μ. από τη βόρεια και 0,15 μ. περίπου από τη νότια, διαμορφώνεται μια ορθογώνια επιφάνεια, διαστάσεων 1,55 0,49 μ., η οποία έχει λαξευτεί βαθύτερα κατά 0,002-0,003 μ. από την υπόλοιπη επιφάνεια του λίθου (Εικ. 5). Στο κέντρο αυτής της βαθύτερης λαξευμένης επιφάνειας αναπτύσσεται η επιγραφή στα λατινικά 6. 1 Στο σύνταγμα των επιγραφών της Βέροιας που δημοσιεύθηκε από τους Λ. Γουναροπούλου και Μ. Χατζόπουλο περιλαμβάνονται όλες οι μέχρι τότε δημοσιευμένες επιγραφές, βλ. Γουναροπούλου Χατζόπουλος 1998, με αναλυτική βιβλ. στις σελ. 19-24. 2 Για τις αρχαιότητες από το Νησί βλ. αναλυτικότερα παρακάτω. 3 Το σχέδιο της επιγραφής έγινε από τον σχεδιαστή Θ. Τηλιόπουλο. 4 Η συντηρήτρια της ΙΖ ΕΠΚΑ Γ. Μπαλάφα καθάρισε την επιγραφή και κατασκεύασε το έκτυπο από σιλικόνη και το γύψινο εκμαγείο, τα οποία φυλάσσονται στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Βέροιας. 5 Πολύτιμη ήταν η βοήθεια του σχεδιαστή Θ. Τηλιόπουλου και του αρχαιολόγου Στ. Λιούλια στη φωτογράφιση και την προσπάθεια ανάγνωσης της επιγραφής. 6 Για τη διάδοση της λατινικής στις ελληνόφωνες επαρχίες της αυτοκρατορίας βλ. Rochette 1997. Για τη χρήση της λατινικής στη Μακεδονία βλ. το σημείωμα των επιγραφών της Βέροιας, Γουναροπούλου Χατζόπουλος 1998, 510.

N. Poulakakis A new Inscription From Nisi, Imathia (DRAWS 1-2, FIGS 1-9) Archaeological exploration in Imathia continues to bring to light a wealth of new finds, including inscriptions. A new inscription from the region is now added to the abundance of inscriptional material from Imathia that has been recorded and published since the 19 th cent 1. It comes from the village of Nisi in the Municipality of Alexandria, an area where antiquities were discovered long ago and where a Late Roman bathhouse has been excavated (Fig. 1) 2. During a visit to the site in March 2007, the village priest, Father Th. Delingarοs, showed us a large squared marble block, set into the outer face of the South wall of the old Church of Sts. Anargyroi, which bore indistinct traces of lettering. The whole wall, including this block, had been whitewashed, but it was clear that the stone bore an inscription (Fig. 2). We cleaned the block (Fig. 3) and had a drawing 3 (Draw. 1), a silicon offprint and a plaster cast made 4. The stone was also photographed, albeit with considerable difficulty, since the inscription was so badly worn that it could only be read and copied at night using indirect lighting, for the broad light of day washed it out almost entirely 5. The stone with the inscription is set into the outside wall on the South side of the church, 0.53 m. from the Southwest corner. It is a block of marble with a medium to coarse grain, 2.66 m. long by 0.70 m. high: its depth is unknown, since the stone cannot be seen on the inside face of the wall, but must be less than 0.80 m., which is the thickness of the wall. The left side of the stone is chiselled to a vertical face; the right side is not straight, but broken. Once the plaster had been cleaned away, the stone was found to have a diagonal break roughly in the middle, turned inwards at an angle of about 45 ο over a distance of at least 0.25 m. (Fig. 4). The stone is therefore not intact. At a distance of 1.07 m. from its west face, 0.05 m. from the north and roughly 0.15 m. from the south, a rectangular recess measuring 1.55 0.49 m. has been chiselled to a depth of 0.002-0.003 m. (Fig. 5). The Latin inscription is carved into the centre of this surface 6. The inscription reads as follows (Figs 6-9): IMP(ERATOR) CAESARAVGVSTVS[----] The height of the letters is 0.10 m.; they are spaced 0.01 0.04 m. apart. They spell three official imperial titles in the nominative case: 7 IMP(ERATOR), CAESAR, and AVGVSTVS. A punctuation mark following the P separates the first two words; no other punctuation mark 1 The Corpus of Inscriptions from Beroia published by L. Gounaropoulou and M. Hatzopoulos contains all the inscriptions that had been published by that time, see Γουναροπούλου Χατζόπουλος 1998, with detailed bibl. at pp. 19-24. 2 For the antiquities from Nisi see details below. 3 The drawing of the inscription was made by draughtsman Th. Tiliopoulos. 4 The stone was cleaned by conservator G. Balafa of the 17 th Ephorate of Pre-historic and Classical Antiquities (17 th EPKA), who also made the silicon offprint and the plaster cast now stored in the Archaeological Museum of Beroia. 5 Draughtsman Th. Tiliopoulos and archaeologist St. Lioulias were of invaluable assistance in photographing and reading the inscription. 6 For the use of Latin in the Greek-speaking provinces of the Empire, see Rochette 1997. For the use of Latin in Macedonia, see the note on the inscriptions of Beroia, Γουναροπούλου Χατζόπουλος 1998, 510. 7 Generally for the use of the nominative case in dedicatory Latin inscriptions see Sandys 1969, 279-80. More specifically, for the use of the nominative case on the plinths of statues of Roman emperors, see Munk Højte 2005, 23-4.

574 Νεκτάριος Πουλακάκης Μία νέα επιγραφή από το Νησί της Ημαθίας Η επιγραφή έχει ως εξής (Εικ. 6-9): IMP(ERATOR) CAESARAVGVSTVS[----] Τα γράμματα είναι κεφαλαία, ύψ. 0,10 μ. Η απόσταση μεταξύ τους είναι 0,01 0,04 μ. Αναφέρονται τρεις επίσημοι τίτλοι ενός αυτοκράτορα σε ονομαστική πτώση 7 : IMP(ERATOR), CAESAR και AVGVSTVS. Μετά το P ακολουθεί στίξη που χωρίζει τις δύο πρώτες λέξεις, ενώ μεταξύ των υπολοίπων δεν διαπιστώθηκαν σημεία στίξης. Η ανάγνωσή τους, παρά την έντονη φθορά τους είναι βέβαιη. Τα γράμματα της επιγραφής μέχρι και το G του AVGVSTVS διακρίνονται ευκρινώς, ενώ τα υπόλοιπα του τίτλου διαβάζονται πολύ δυσκολότερα. Ακολουθούν τέσσερα γράμματα, τα οποία δεν μπορούν να διαβασθούν με βεβαιότητα, αλλά η ανάγνωση τους ποικίλλει ανάλογα με τον φωτισμό. Mε επιφύλαξη είναι δυνατόν να αναγνωριστούν τα εξής: το πρώτο Χ ή V, το δεύτερο Ν, το τρίτο Α και το τέταρτο S ή Ι. Οι παραπάνω αναγνώσεις επιδέχονται και άλλες πιθανές λύσεις. Η επιγραφή θα πρέπει να τοποθετούνταν για λόγους συμμετρίας στο κέντρο του λίθου, αλλά και στο κέντρο της ορθογώνιας επιφάνειας που λαξεύθηκε βαθύτερα. Σώζεται σε μήκος 1,34 μ. και είναι ακέραιη, επειδή στη δεξιά πλευρά ο λίθος διαμορφώνει μια επίπεδη επιφάνεια χωρίς γράμματα, πλ. περ. 0,10 μ. (Εικ. 4). Το πρώτο γράμμα της (I) απέχει 0,24 μ. από το αριστερό όριο της βαθύτερης επιφάνειας, ενώ το τελευταίο γράμμα εφάπτεται στο αντίστοιχο δεξιό όριο. Επομένως, δεν έχει τοποθετηθεί συμμετρικά στην παραπάνω επιφάνεια. Επιπλέον, διαπιστώθηκε ότι πάνω και κάτω από το πρώτο γράμμα μετά το τελικό S του AVGVSTVS υπάρχει μια ελαφρά λάξευση, η οποία δημιουργεί μια επιφάνεια προς τα δεξιά σε ελαφρώς μεγαλύτερο βάθος. Το στοιχείο αυτό, καθώς και η έλλειψη συμμετρίας στην τοποθέτησή της στην βαθύτερα λαξευμένη ορθογώνια επιφάνεια, αποδεικνύουν ότι δεν χαράχθηκε ενιαία αλλά σε δύο διαφορετικές φάσεις. Είναι πολύ πιθανόν ότι αρχικά χαράχθηκαν μόνον οι τρεις αυτοκρατορικοί τίτλοι IMP(ERATOR), CAESAR, AVGVSTVS, συμμετρικά τοποθετημένοι στην ορθογώνια βαθύτερη επιφάνεια (Σχ. 1). Στη συνέχεια η αρχική ορθογώνια επιφάνεια λαξεύθηκε τόσο όσο χρειάσθηκε πιο δεξιά, κατά 0,24 μ., με εμφανές το σημείο από όπου άρχισε η κατακόρυφη λάξευση, για να προστεθούν τέσσερα ακόμα γράμματα, που απέδιδαν το όνομα ή τον τίτλο του ίδιου ή ενός άλλου αυτοκράτορα. Δεν είναι σαφές γιατί απαιτήθηκε η επιπλέον λάξευση της επιφάνειας μετά το γράμμα S του ΑVGVSTVS, καθώς δεν είναι πιθανόν να υπήρχαν στο χώρο αυτό επιπλέον γράμματα της αρχικής επιγραφής, αφού θα απουσίαζε η συμμετρική τοποθέτησή τους στον λίθο. Η επιγραφή σώθηκε σε πολύ κακή κατάσταση. Η φθορά της είναι τόσο μεγάλη που δεν δικαιολογείται μόνον από την έκθεση του λίθου στις καιρικές συνθήκες ή τη φθορά από τον ασβέστη που είχε επιχριστεί, καθώς η υπόλοιπη επιφάνειά του δεν είναι το ίδιο φθαρμένη. Εξάλλου, θα πρέπει να παρατηρηθεί ότι η επιγραφή δεν είναι το ίδιο κατεστραμμένη σε όλη της την έκταση. Το μεγαλύτερο τμήμα της μέχρι και το γράμμα g του AVGVSTVS AVgVSTVS πα- ρουσιάζει μικρότερη φθορά από το υπόλοιπο τμήμα της που είναι σχεδόν εξολοκλήρου κατεστραμμένο. Επιπλέον, διακρίνονται σε κάποια σημεία των γραμμάτων ίχνη που είναι δυνατόν να προέρχονται από την επέμβαση εργαλείου (βελόνι;). Τα παραπάνω δεδομένα δείχνουν ότι πιθανόν έγινε προσπάθεια απόσβεσης της επιγραφής σε μεταγενέστερο χρόνο και μάλιστα περισσότερο του δεξιού της τμήματος, όπου θα αναφέρονταν κάποιος διακριτικός τού αυτοκράτορα τίτλος. Έχουμε δηλαδή μια περίπτωση damnatio memoriae του αυτοκράτορα στον οποίο είχε αφιερωθεί το μνημείο στη δεύτερη φάση του. Δεν αποκλείεται, όμως, να πρόκειται απλά για κακοποίηση των γραμμάτων που θα πραγματοποιήθηκε σε μεταγενέστερο χρόνο χωρίς πρόθεση συστηματικής απόσβεσης ολόκληρης της επιγραφής. Πάντως, κάποια χρονική στιγμή αποκόπηκε και τμήμα της δεξιάς 7 Γενικά για τη χρήση της ονομαστικής στις αφιερωματικές λατινικές επιγραφές βλ. Sandys 1969, 279-80. Ειδικότερα, για τη χρήση της ονομαστικής πτώσης στα βάθρα Ρωμαίων αυτοκρατόρων βλ. Munk Højte 2005, 23-4.

NEKTARIOS Poulakakis A new Inscription From Nisi, Imathia 575 can be seen. Although the stone is badly worn, these words are definite. The letters up to and including the G of AVGVSTVS are clear, while the rest of that word is much harder to read. These titles are followed by four letters that cannot be read with certainty and appear differently depending on the light. They may tentatively be identified as (1) Χ or V, (2) Ν, (3) Α, and (4) S or Ι, but these are not the only possible readings. For the sake of symmetry the inscription ought to have been centred on the stone and the rectangular recess. It spans a distance of 1.34 m., and is intact, because on the right side the stone forms a flat surface without lettering, about 0.10 m. wide (Fig. 4). The first letter of the inscription (I) is 0.24 m. from the left edge of the recess, while the last letter touches the right edge; it was, therefore, not centred on the prepared surface. Moreover, above and below the first letter after the final S of AVGVSTVS there is a small cut, creating a slightly deeper recess to the right. This, together with the lack of symmetry in its placement on the recessed surface, shows that the inscription was carved as a unit, but at two different times. It is highly probable that the three imperial titles IMP(ERATOR), CAESAR, AVGVSTVS were carved first, neatly centred on the recessed surface (Pl. 1). Subsequently, this prepared surface must have been extended as far as necessary to the right (0.24 m.), with the startingpoint for the vertical cut remaining clearly visible. This would be in order to add another four letters that represented the name or title of the same or another emperor. It is not clear why it was necessary to cut away the surface after the S of ΑVGVSTVS, since there could not have been any more letters in the initial inscription, for that would have destroyed the symmetry of the lettering on the stone. The inscription survives in very poor condition. The damage is so great that it cannot be explained solely by weathering or by the effect of the whitewashing, since the remaining surface of the stone is not as badly worn. It should also be noted that the damage to the inscription is not the same over its whole length. Most of it, up to and including the letter G of AVGVSTVS, is less severely damaged than the remainder that is almost completely destroyed. In addition, there are marks on some of the letters that may have been made by a tool (a point chisel?). These observations suggest that at some point an attempt was made to efface the inscription, particularly its final part, which would have cited some special distinguishing title. What we have here, in other words, appears to be a case of damnatio memoriae of the emperor to whom the monument had been dedicated in its second phase. It is, of course, possible, that these letters were simply destroyed at some later date, with no attempt to expunge the whole inscription. However, at some point part of the right-hand side of the stone was broken off and in the Early 19 th cent. it was used along with other recovered material in the construction of the church. As we have already mentioned, the inscription ought to have been placed in the centre of the block for the sake of symmetry. Since the distance from the left face of the stone to the edge of the recessed surface, on which the inscription was carved, is 1.07 m., it is logical to assume that the corresponding distance to the right face was also 1.07 m. Since the engraved surface is 1.55 m. long, the block must have had a total overall length of around 3.69 m. (Draw. 2). The block is more than 0.25 m. thick, as we found out when it was cleaned, and less than 0.80 m., i.e. the depth of the wall into which it is set. This confirmed depth precludes the possibility that the block is part of a marble plaque affixed to the base of a monument. Moreover, the weight of the stone must have been considerable. Since it is not a plaque but rather a solid block of stone used to support an architectural member or a free-standing monument, it must have been at least 0.50 m. or more deep. This means that it would have weighed between 3.33 and 3.69 tons depending on the specific gravity of the marble 8. The great size (3.69 0.70 0.50 m.?) and weight of this stone suggests that it did not 8 The specific gravity of marble, depending on the particular type, ranges from 2.58 2.86 m., see Τσιραμπίδης 1996, 311. We are most grateful to Mr. V. Melfos for the reference.

576 Νεκτάριος Πουλακάκης Μία νέα επιγραφή από το Νησί της Ημαθίας πλευράς του λίθου, ενώ κατά την κατασκευή του ναού των Αγ. Αναργύρων στις αρχές του 19ου αι. μ.χ. ενσωματώθηκε στον νότιο τοίχο του μαζί με άλλα αρχιτεκτονικά μέλη. Η επιγραφή, όπως αναφέρθηκε, θα πρέπει να τοποθετούνταν για λόγους συμμετρίας στο κέντρο του λίθου. Καθώς η απόσταση από την αριστερή παρειά του λίθου μέχρι το όριο της βαθύτερης επιφάνειας όπου χαράχθηκε η επιγραφή είναι 1,07 μ., τότε είναι λογικό να υποθέσουμε ότι και η αντίστοιχη απόσταση ως τη δεξιά παρειά του είναι επίσης 1,07 μ. Το μήκος της επιφάνειας χάραξης της επιγραφής είναι 1,55 μ. Επομένως, το συνολικό μήκος του λίθου θα πρέπει να υπολογισθεί στα 3,69 μ. (Σχ. 2). Το πλάτος του λίθου είναι περισσότερο από 0,25 μ., όπως διαπιστώθηκε κατά τον καθαρισμό του και λιγότερο από 0,80 μ., το πλάτος δηλαδή του τοίχου, όπου είναι εντοιχισμένος. Το διαπιστωμένο του πλάτος αποκλείει την πιθανότητα να ανήκει σε μαρμάρινη πλάκα που είχε χρησιμοποιηθεί ως επένδυση κάποιου βάθρου. Επιπλέον, το βάρος του λίθου θα πρέπει να είναι αρκετά μεγάλο. Καθώς δεν πρόκειται για πλάκα μαρμάρου αλλά για λίθο για να υποστηρίξει αρχιτεκτονικό μέλος ή ελεύθερο μνημείο, το πλάτος του θα πρέπει να ήταν τουλάχιστον 0,50 μ. ή ακόμα περισσότερο. Συνεπώς, το βάρος του μπορεί να υπολογισθεί, ανάλογα και με το ειδικό βάρος του μαρμάρου 8, από 3,33 ως 3,69 τόνους. Το μεγάλο μέγεθος (3,69 0,70 0,50 μ.;) και βάρος του λίθου αποκλείει μάλλον τη δυνατότητα να ανήκε σε κάποιο επιστύλιο ή άλλο αρχιτεκτονικό μέλος, ενώ καθιστά πιο πιθανή την υπόθεση ότι προέρχεται από βάθρο, πάνω στο οποίο θα ήταν τοποθετημένο το άγαλμα του αυτοκράτορα. Αξιοσημείωτο είναι ότι το μήκος του τιμητικού βάθρου για τη στήριξη του αγάλματος που είχε αφιερωθεί από την πόλη της Βέροιας και τους «εγκεκτημένους» Ρωμαίους στον αυτοκράτορα Κλαύδιο υπολογίζεται από τον Ι. Τουράτσογλου στα 3,60 μ., πολύ κοντά δηλαδή στο μήκος του βάθρου από το Νησί 9. Δεν υπάρχουν στοιχεία για τον προσδιορισμό του είδους και του υλικού κατασκευής του αγάλματος που είχε στηθεί πάνω στο βάθρο, αφού η πάνω πλευρά δεν είναι σήμερα ορατή και δεν μπορούμε να γνωρίζουμε αν έφερε τόρμους για την ένθεση χάλκινου αγάλματος ή την τοποθέτηση πλίνθου μαρμάρινου. Ωστόσο, το μεγάλο μήκος του βάθρου και η επιγραφή που αναφέρει έναν αυτοκράτορα, καθιστά πιθανή την υπόθεση ότι στο βάθρο ήταν τοποθετημένος ένας έφιππος ανδριάντας σε πλάγια όψη και όχι ένα μεμονωμένο άγαλμα ή ένα σύνταγμα περισσότερων μελών της αυτοκρατορικής οικογένειας 10. Τα παραπάνω δεδομένα είναι σημαντικά, καθώς από τα γνωστά βάθρα που έφεραν έφιππους ανδριάντες αυτοκρατόρων δύο μόνον είναι μεγαλύτερα σε μήκος, αυτό του Μάρκου Αυρηλίου στη Ρώμη (μήκ. 3,87 μ.) 11 και το βάθρο του έφιππου ανδριάντα του Κωστάντιου Β (μήκ. 4,80 μ.) 12. Πρόκειται, επομένως, στην περίπτωσή μας για το βάθρο ενός μεγάλου μνημείου ενός έφιππου ανδριάντα που στήθηκε για να τιμήσει έναν σημαντικό αυτοκράτορα. Ας σημειωθεί ότι από τους έφιππους ανδριάντες ρωμαίων αυτοκρατόρων μόνο ένας σώζεται από το ανατολικό τμήμα της αυτοκρατορίας. Πρόκειται για τον χάλκινο έφιππο ανδριάντα του Οκταβιανού Αυγούστου στην Αθήνα που σώθηκε αποσπασματικά 13. Βέβαια, δεν μπορεί να αποκλεισθεί η πιθανότητα το βάθρο να στήριζε όχι τον έφιππο ανδριάντα αλλά κάποιο άλλο ανάθημα αφιερωμένο από τον αυτοκράτορα, όπως έχει υποστηριχθεί για ορισμένες βάσεις με επιγραφές που αναφέρουν τον αυτοκράτορα σε ονομαστική πτώση 14. Σε ποιόν αυτοκράτορα είχε αφιερωθεί το παραπάνω μνημείο δεν είναι εύκολο να προσδι- 8 Το ειδικό βάρος του μαρμάρου, ανάλογα με το είδος του, κυμαίνεται από 2,58 2,86 μ., βλ. Τσιραμπίδης 1996, 311. Για την παραπομπή θερμά ευχαριστώ τον κ. Β. Μέλφο. 9 Τουράτσογλου 1977, 487. 10 Γενικά για τους έφιππους ανδριάντες βλ. Bergemann 1990. 11 Ό.π., P 51, 105-8, πίν. 7b, 78-80. 12 Ό.π., Ε 5, 121-2, πίν. 94f και 4a. 13 Βρέθηκε στη θαλάσσια περιοχή μεταξύ των νήσων Εύβοιας και Αγίου Ευστρατίου, και βρίσκεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, ό.π., P 5, 57-9, πίν. 14-6, Ρωμιοπούλου 1997, αρ. 15, 28-9 Καλτσάς 2001, αρ. 664, 318. 14 Munk Højte 2005, 24.

NEKTARIOS Poulakakis A new Inscription From Nisi, Imathia 577 belong to an architrave or other architectural member. It probably came from a base for a statue of the emperor. It is worth noting that I. Touratsoglou has suggested that the length of the base supporting the statue of the Emperor Claudius erected by the city of Beroia and landowners of Roman origin must have been 3.60 m., namely very close to the length of the base from Nisi 9. There is no evidence about the type and building material of the statue that stood on the base. This is because the base s top side is not visible anymore, so we cannot be certain whether it had dowel holes to secure a bronze statue or to insert a plinth of a marble statue. However, the length of the base and the inscription referring to an emperor suggest that it was intended for a longer equestrian statue rather than a single standing figure or an imperial family group 10. These details are important, because of the known bases for equestrian statues of emperors only two are longer: Marcus Aurelius in Rome (3.87 m.) 11 and Constans II (4.80 m.) 12. What we have here, in other words, is the base of a monumental equestrian statue erected in honour of an important emperor. We should note that of all the equestrian statues of Roman emperors only one exists in the eastern part of the Empire, the bronze statue of Octavian Augustus in Athens, which has survived in part 13. Nevertheless, it is still possible that the base would have supported some other form of monument to the emperor, as has also been argued for certain bases with inscriptions naming the emperor in the nominative case 14. On the basis of the inscription alone, it is not easy to determine which emperor was named on the monument. To begin with, palaeographic criteria are of no particular help in dating the inscription, due to the damage of the letters. Furthermore, comparative data can only help when there are many other dated inscriptions within a specific area, which is though not the case here. And even then it would have been impossible to be sure, because there are differences between workshops and/or their individual craftsmen some would follow new trends while others would adhere to more classical types of lettering. The only usable information, therefore, is the titles themselves. The three imperial titles in the initial inscription are formal titles of Roman emperors used for the first time by Augustus 15. Gaius Julius Caesar Octavianus adopted the name of his uncle Julius Caesar in 44 BC 16, and acquired the title of imperator in 40 BC 17. In January 27 BC the Roman Senate bestowed on him the title Augustus, which he adopted as part of his official name 18. All the Roman emperors after Augustus adopted these titles for formal use. However, in this specific order and without any other indications of name, they were used only by Octavian after 27 BC. All the other emperors used an additional name with this set of titles, at the beginning, in the middle or at the end 19. Consequently, since the initial inscription identified the statue with just these three words (IMP, CAESAR, AVGVSTVS), we must assume that in all probability the monument was originally either dedicated to the first Roman emperor, Augustus, who was portrayed on horseback 20, or that it was a monument erected by him. 9 Τουράτσογλου 1977, 487. 10 Generally for equestrian statues see Bergemann 1990. 11 Op.cit., P 51, 105-8, pls 7b, 78-80. 12 Op.cit., Ε 5, 121-2, pls 94f and 4a. 13 It was found in the sea between the islands of Euboia and Agios Eustratios and stands in the National Archaeological Museum, op.cit., P 5, 57-9, pls 14-6; Ρωμιοπούλου 1997, nos. 15, 28-9; Καλτσάς 2001, nos. 664, 318. 14 Munk Højte 2005, 24. 15 For Octavian Augustus see Gardthausen 1964; Bowersock 1965; Bengtson 1981; Kienast 1982; 1990, 61-8; Galinsky 1996, Zanker 2006. 16 For the title of Caesar, see Lesuisse 1961, 271-87; Kienast 1990, 23-4. 17 Kienast 1990, 62. 18 For the title of Augustus, op.cit., 24-6. 19 For the official titles used by the Roman emperors, see Syme 1958, 172-88, Schmitthenner 1969, 264-90; Sandys 1969, 230; Almar 1990, 393-430, with a list of the emperors and their official imperial titles. 20 For a list of illustrations of equestrian statues of Augustus on coins, see Bergemann 1990, 171-2.

578 Νεκτάριος Πουλακάκης Μία νέα επιγραφή από το Νησί της Ημαθίας οριστεί από την ίδια την επιγραφή. Καταρχάς, τα παλαιογραφικά κριτήρια δεν βοηθούν ιδιαίτερα στον χρονολογικό προσδιορισμό της επιγραφής λόγω της πολύ μεγάλης φθοράς των γραμμάτων. Εξάλλου, τα συγκριτικά δεδομένα μπορούν να βοηθήσουν, μόνον όταν υπάρχει μεγάλος αριθμός ακριβώς χρονολογημένων επιγραφών σε μια συγκεκριμένη περιοχή, κάτι το οποίο δεν συμβαίνει στην περίπτωσή μας. Ακόμα και τότε δεν είμαστε σίγουροι, καθώς υπάρχουν διαφορές ανάμεσα στα εργαστήρια ή και τους τεχνίτες ενός εργαστηρίου, καθώς άλλοι ακολουθούν πιο νεωτεριστικές τάσεις, ενώ άλλοι επιμένουν σε πιο κλασικιστικούς τύπους γραφής. Οι αναφερόμενοι τίτλοι αποτελούν, επομένως, το μοναδικό αξιοποιήσιμο στοιχείο. Οι τρεις αυτοκρατορικοί τίτλοι που αναφέρονται στην αρχική επιγραφή του βάθρου αποτελούν τυπικούς τίτλους Ρωμαίων αυτοκρατόρων που χρησιμοποιούνται για πρώτη φορά από τον Οκταβιανό Αύγουστο 15. Ο Γάιος Ιούλιος Καίσαρας Οκταβιανός αποκτά τον τίτλο impera- tor το 40 π.χ. 16, ενώ ήδη το 44 π.χ. έχει υιοθετήσει στην ονομασία του το όνομα του θείου του Ιούλιου Καίσαρα 17. Τον Ιανουάριο του έτους 27 π.χ. η ρωμαϊκή σύγκλητος του απονέμει τον τίτλο Augustus που υιοθετείται στην επίσημη ονομασία του 18. Οι αυτοκράτορες μετά τον Οκταβιανό Αύγουστο και σε όλη την αυτοκρατορική ρωμαϊκή περίοδο υιοθετούν στην επίσημη τιτλοφορία τους τίτλους αυτούς. Ωστόσο, με τη συγκεκριμένη σειρά και χωρίς άλλα προσδιοριστικά του ονόματός τους απαντώνται μόνο στην επίσημη τιτλοφορία του Οκταβιανού Αυγούστου μετά το 27 π.χ. Όλοι οι άλλοι αυτοκράτορες προσδιορίζονται με ένα επιπλέον όνομα στην αρχή, στο τέλος ή ανάμεσα στους τίτλους αυτούς 19. Επομένως, αφού η αρχική επιγραφή προσδιόριζε τον εικονιζόμενο ανδριάντα με τρεις μόνο λέξεις (IMP, CAE- SAR, AVgVSTVS) AVGVSTVS) θα πρέπει να θεωρήσουμε ως πολύ πιθανό ενδεχόμενο ότι το μνημείο αρχικά είχε αφιερωθεί στον πρώτο Ρωμαίο αυτοκράτορα Οκταβιανό Αύγουστο, τον οποίο και θα απεικόνιζε έφιππο 20, ή πρόκειται για μνημείο που είχε αφιερωθεί από τον ίδιο. Η ανέγερση ενός αυτοκρατορικού ανδριάντα, όπως είναι γνωστό, μπορούσε να γίνει με πολλές αφορμές. Σχετίζονταν με την άνοδο ενός αυτοκράτορα στο θρόνο, τους εορτασμούς για τη συμπλήρωση δέκα (decennalia) ή είκοσι (vicennalia) χρόνων στο αξίωμα, με κάποια επίσκεψή του στην πόλη ή στην επαρχία, με συγκεκριμένη τιμητική διάκριση που πετύχαινε η πόλη για τη φιλική της διάθεση απέναντι στον αυτοκράτορα ή άλλα σημαντικά γεγονότα. Άλλοτε διακεκριμένοι πολίτες της μεριμνούσαν αναλαμβάνοντας εξολοκλήρου τη δαπάνη ανέγερσης ενός τέτοιου μνημείου για να δηλώσουν την εύνοιά τους σ αυτόν 21. Δεν υπάρχουν στοιχεία για την αφορμή ανέγερσης του συγκεκριμένου μνημείου, ούτε μας είναι γνωστό ποιος ανέλαβε να το ανεγείρει 22. Η παρουσία ενός μνημείου αφιερωμένου στον Οκταβιανό Αύγουστο στην περιοχή αυτή της Μακεδονίας είναι σημαντική, καθώς οι μαρτυρίες για τη σχέση του με την επαρχία είναι σχετικά λίγες 23. Γνωρίζουμε ότι ο πατέρας του Αυγούστου Γάιος Οκτάβιος, συγκλητικός, υπηρέτησε ως ανθύπατος στη Μακεδονία, όπου νίκησε τους Βησσούς και τους Θράκες. Οι στρατιώτες του για να τον τιμήσουν τον ανακήρυξαν imperator 24. Στη Βεργίνα (Αιγές) βρέθηκε το 1963 και δημοσιεύθηκε πρόσφατα από τον Ι. Τουράτσογλου σιδερένιο δακτυλίδι με έγγλυφο σάρδιο λίθο που απεικονίζει προτομή του Αυγού- 15 Για τον Οκταβιανό Αύγουστο βλ. Gardthausen 1964 Bowersock 1965 Bengtson 1981 Kienast 1982 1990, 61-8 Galinsky 1996 Zanker 2006. 16 Kienast 1990, 62. 17 Για τον τίτλο του Καίσαρα βλ. Lesuisse 1961, 271-287, Kienast 1990, 23-4. 18 Για τον τίτλο του Augustus (Σεβαστού) βλ. Kienast 1990, 24-6. 19 Για την επίσημη τιτλοφορία των Ρωμαίων αυτοκρατόρων βλ. Syme 1958, 172-88 Schmitthenner 1969, 264-90 Sandys 1969, 230 Almar 1990, 393-430, με κατάλογο των αυτοκρατόρων με τους επίσημους αυτοκρατορικούς τους τίτλους. 20 Για κατάλογο απεικονίσεων έφιππων αγαλμάτων του Αυγούστου σε νομίσματα βλ. Bergemann 1990, 171-2. 21 Για τις αφορμές ανάθεσης αυτοκρατορικών αγαλμάτων βλ. Munk Højte 2005, 143-66. 22 Για τους αναθέτες αυτοκρατορικών αγαλμάτων, αναλυτικά ό.π., 2005, 167-87. 23 Γενικά για τη θέση της επαρχίας Μακεδονίας στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία βλ. Αλλαμανή-Σουρή 2003α, 67-79. 24 Gardthausen 1964, 45-55 Λεξικό του Αρχαίου Κόσμου, Ελλάδα Ρώμη (εκδ. Η. Μανιατέας Ι. Τεγόπουλος), τόμ. Δ, λ. Οκτάβιος Γάιος, 49 Der Neue Pauly, 8 (2000), λ. Octavius, στήλ. 1098 [K.-I. Elverstal].

NEKTARIOS Poulakakis A new Inscription From Nisi, Imathia 579 There could be many reasons for erecting a statue of an emperor: e.g. his ascent to the throne, or the tenth or twentieth anniversary of his reign (respectively decennalia and vicennalia), or a visit to a city or a province, an honour bestowed upon a city for its friendly disposition towards the emperor, or some other important event. Sometimes, distinguished citizens would assume the full cost of erecting such a monument to show their gratitude to the emperor 21. In our case, there is nothing to indicate why the monument was erected, or by whom 22. The presence of a monument dedicated to Augustus in this part of Macedonia is important, because there is relatively little evidence of his relations with the province 23. We know that his father, the senator Gaius Octavius, served as proconsul in Macedonia, where he defeated the Bessi and the Thracians, and that his soldiers proclaimed him imperator 24. An iron ring originating from Vergina found in 1963 has been recently published by I. Touratsoglou. The engraved sardius stone of this ring depicts a bust of Augustus 25. Also a few inscriptional references to Augustus and the members of the first imperial family have come from Thessaloniki: references to his cult 26, a bilingual votive inscription from the Sedes region, in which Avia Posilla dedicates her benefactions to the emperor himself 27, and an inscription honouring his wife, Livia 28. The most important evidence of the imperial cult in Thessaloniki is the marble statue of Augustus, currently in the city s Archaeological Museum 29. The statue of a man wearing a cuirass that has been tentatively identified as Augustus was found in ancient Kalindoia 30 as were a head and the shin and one arm of a statue of his 31. Apart from the above, we know of no other monument dedicated to Augustus in Macedonia 32. It is worth noting that of the 203 bases for statues of the monarch cited by Munk Højte 33, only five come from the Roman province of Macedonia, and all their inscriptions are in Greek 34. Of these, four come from Thessaly and only one from the district of Macedonia. Nor do we know of any visit paid by the emperor to the province of Macedonia 35. We do know, however, that in the year 22 BC he travelled to the East, invaded Nubia, and returned to Rome three years later (19 BC). Although there is no further supporting evidence, it can be suggested that the base for the commemorative statue is related to Augustus presence in the eastern provinces at that time. As we have already seen, four letters were added to the inscription at a later date, which presumably indicated some title of the same or, more probably, another emperor (if we accept that the inscription was effaced in a damnatio memoriae). The list of emperors who suffered this fate, beginning in the 1 st cent., is a lengthy, but most of them are of the 3 rd or 4 th cent. AD. Given the uncertain ending of the inscription, we think it is futile to make further assumptions about the identity of the person is referred to. The discovery of a stone from the base of such a statue is of particular importance for the 21 For the reasons for dedicating an imperial statue, see Munk Højte 2005, 143-66. 22 For those who erected imperial statues, in detail op.cit, 167-87. 23 In general, for the position of the province of Macedonia within the Roman Empire, see Αλλαμανή-Σουρή 2003α, 67-79. 24 Gardthausen 1964, 45-55 Λεξικό του Αρχαίου Κόσμου, Ελλάδα Ρώμη (ed. Η. Μανιατέας Ι. Τεγόπουλος), vol. IV, s.v. Οκτάβιος Γάιος, 49; Der Neue Pauly, 8 (2000), s.v. Octavius, col. 1098 [K.-I. Elverstal]. 25 Τουράτσογλου 2009, 479-87. 26 IG X 2. 1, 31-2, 131-3. 27 Νίγδελης 1995, 47-65 Στεφανίδου-Τιβερίου 2009, 613-6. 28 Νίγδελης 2006, nos. 1, 35-40. 29 Δεσπίνης Στεφανίδου-Τιβερίου Βουτυράς 2003, 108-13, 394-9, αρ. 244, εικ. 696-705 Στεφανίδου-Τιβερίου 2009, 616-9. 30 Καλίνδοια, Cat. nos. 2, 94-5 (Κ. Σισμανίδης). 31 Op.cit, Cat. nos. 17, 18, 20, 142-5, 147-8 (Κ. Σισμανίδης). 32 For the cult of Augustus in the Greek part of the Empire, see Galinsky 1996, 322-5. For the imperial cult in Thessaloniki, see Αλλαμανή-Σουρή 2003β, 98-119. Generally, for the Imperial Cult in the East, see Bowersock 1965, 112-21. 33 Munk Højte 2005, 229-63. 34 Op.cit., nos. 119-23, 248-9. For a statue base dedicated to Augustus from Achaea, see Rizakis 1998, 375. 35 Generally, for Augustus travels in the Empire, see Gardthausen 1964, 267-73, 644-8, 905-7; Halfmann 1986, 15-29, 157-62.

580 Νεκτάριος Πουλακάκης Μία νέα επιγραφή από το Νησί της Ημαθίας στου. 25 Από τη Θεσσαλονίκη προέρχονται επίσης λιγοστές επιγραφικές μαρτυρίες που αφορούν τον αυτοκράτορα Αύγουστο και τα μέλη της πρώτης αυτοκρατορικής οικογένειας. Πρόκειται για αναφορές στη λατρεία του 26, μια δίγλωσση αναθηματική επιγραφή από την περιοχή του Σέδες, στην οποία η Avia Posilla αφιερώνει τις ευεργεσίες της στον ίδιο τον αυτοκράτορα 27 και μια επιγραφή που τιμά τη σύζυγο του Αυγούστου Λιβία 28. Το σημαντικότερο, όμως, τεκμήριο της λατρείας του αυτοκράτορα στην πόλη της Θεσσαλονίκης είναι ο μαρμάρινος ανδριάντας του Αυγούστου στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης 29. Από τα αρχαία Καλίνδοια προέρχεται ένα άγαλμα θωρακοφόρου που έχει αποδοθεί στον Οκταβιανό Αύγουστο 30, καθώς και μια κεφαλή, η κνήμη και το χέρι από άγαλμα του Αυγούστου 31. Εκτός από τα παραπάνω δεν μας είναι γνωστά άλλα μνημεία αφιερωμένα στον Αύγουστο από τη Μακεδονία 32. Αξίζει να επισημανθεί ότι από τον κατάλογο των 203 βάσεων αγαλμάτων του ηγεμόνα που παραθέτει ο Munk Højte 33 πέντε μόνον προέρχονται από τη ρωμαϊκή επαρχία της Μακεδονίας, και όλες φέρουν επιγραφές στα ελληνικά 34. Από αυτές οι τέσσερις προέρχονται από τη Θεσσαλία και μόνον η μία από την περιοχή της Μακεδονίας. Ούτε, μας είναι γνωστή κάποια επίσκεψη του αυτοκράτορα στην επαρχία της Μακεδονίας 35. Ωστόσο, γνωρίζουμε ότι το 22 π.χ. ταξιδεύει στην Ανατολή, εισβάλλει στη Νουβία και μετά από τρία χρόνια, το 19 π.χ., επιστρέφει στη Ρώμη. Θα μπορούσαμε να υποθέσουμε, χωρίς περαιτέρω στοιχεία για να τεκμηριώσουμε την υπόθεση αυτή, ότι το βάθρο με το τιμητικό άγαλμα σχετίζεται με την παρουσία του Αυγούστου στις ανατολικές επαρχίες του κράτους κατά την περίοδο αυτή. Σε μια δεύτερη χρονική στιγμή, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, προστέθηκαν τέσσερα γράμματα, τα οποία πιθανόν σχετίζονται με κάποιο τίτλο του ίδιου αυτοκράτορα ή πιθανότερο ενός άλλου αυτοκράτορα, εφόσον δεχθούμε ότι η επιγραφή υπέστη damnatio memoriae. Ο κατάλογος των αυτοκρατόρων που υπέστησαν την πρακτική αυτήν είναι μακρύς από τον 1 ο αι. μ.χ. κ.ε. Ωστόσο οι περισσότεροι αυτοκράτορες στους οποίους επιβλήθηκε η παραπάνω ποινή ανήκουν στον 3 ο και 4 ο αι. μ.χ. Δεδομένης της αβέβαιης συμπλήρωσης της επιγραφής κρίνουμε ότι δεν είναι σκόπιμο να προχωρήσουμε σε περαιτέρω υποθέσεις για την ταύτιση του προσώπου που αναφέρεται. Η εύρεση ενός λίθου από το βάθρο ενός τέτοιου ανδριάντα είναι ιδιαίτερης σημασίας για την ιστορία της περιοχής, καθώς θέτει το ερώτημα πού ήταν στημένο το μνημείο αυτό. Το μέγεθός του και το ενδεχόμενο ότι απεικόνιζε έναν σημαντικό αυτοκράτορα έφιππο, τον Οκταβιανό Αύγουστο, αποτελεί ένδειξη ότι θα πρέπει να προέρχεται από ένα σημαντικό, πιθανόν δημόσιο χώρο μιας πόλης της Μακεδονίας. Ένας τέτοιος χώρος θα μπορούσε να είναι ένας ναός, η αγορά, το θέατρο, τα λουτρά, η βιβλιοθήκη ή τέλος η παλαίστρα ή το γυμνάσιο 36. Στα γυμνάσια μάλιστα των ελληνικών πόλεων της αυτοκρατορικής περιόδου υπήρχαν ιδιαίτεροι χώροι που προορίζονταν για την αυτοκρατορική λατρεία, όπως είναι γνωστό από 25 Τουράτσογλου 2009, 479-87. 26 IG X 2 1, 31-2, 131-3. 27 Νίγδελης 1995, 47-65 Στεφανίδου-Τιβερίου 2009, 613-6. 28 Νίγδελης 2006, αρ. 1, 35-40. 29 Δεσπίνης Στεφανίδου-Τιβερίου Βουτυράς 2003, 108-13, 394-9, αρ. 244, εικ. 696-705 Στεφανίδου-Τιβερίου 2009, 616-9. 30 Καλίνδοια 2008, Αρ. κατ. 2, 94-5 (Κ. Σισμανίδης). 31 Ό.π., Αρ. κατ. 17, 18, 20, 142-5, 147-8 (Κ. Σισμανίδης). 32 Για τη λατρεία του Αυγούστου στο ελληνικό τμήμα της αυτοκρατορίας βλ. Galinsky galinsky 1996, 322-5. Για την αυτοκρατορική λατρεία στη Θεσσαλονίκη βλ. Αλλαμανή-Σουρή 2003β, 98-119. Γενικά, για την αυτοκρατορική λατρεία στην Ανατολή, βλ. Bowersock 1965, 112-21. 33 Munk Højte 2005, 229-63. 34 Ό.π., αρ. 119-23, 248-9. Για ένα βάθρο αγάλματος με αφιέρωση στον Αύγουστο από την Αχαΐα, βλ. Rizakis 1998, 375. 35 Γενικά για τα ταξίδια του Αυγούστου στην αυτοκρατορία βλ. gardthausen Gardthausen 1964, 267-73, 644-8, 905-7 Halfmann 1986, 15-29, 157-62. 36 Για τους τόπους ανέγερσης αγαλμάτων και λατρείας των αυτοκρατόρων, βλ. συνοπτικά Τερζοπούλου 2008, 45-9 Καραναστάση 1995, 210-11, με πλούσια βιβλ.