Πράσινη ανάπτυξη: Ορισμένες επισημάνσεις και συγκρίσεις με την αειφόρο ανάπτυξη

Εισήγηση στο Συνέδριο: ΚΟΠΕΓΧΑΓΗ 2009: ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΣΤΗ ΔΙΝΗ ΜΙΑΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑΣ ΚΡΙΣΗΣ που πραγματοποιήθηκε στο Πάντειο Πανεπιστήμιο στις 26-27 Φεβρουαρίου 2010 Από το Ευρωπαϊκό Κέντρο Περιβαλλοντικής Έρευνας και Κατάρτισης (ΕΚεΠΕΚ) Τίτλος εισήγησης: Πράσινη ανάπτυξη: Ορισμένες επισημάνσεις και συγκρίσεις με την αειφόρο ανάπτυξη του Καθηγητή Ιωάννη Βαβούρα, Διευθυντή ΚΕΔΙΒΑ, πρώην Πρύτανη Κατ αρχήν θα πρέπει να διευκρινιστεί ότι ως «πράσινη ανάπτυξη» αποδίδεται στα ελληνικά ο όρος «green growth», ενώ ως «αειφόρος (ή βιώσιμη ή διατηρήσιμη) ανάπτυξη» αποδίδεται ο όρος «sustainable development». Κατά συνέπεια, είναι χρήσιμη μια πρώτη αποσαφήνιση των εννοιών «growth» και «development», τουλάχιστον όσον αφορά την οικονομική τους διάσταση. Ο όρος «economic growth», ο οποίος αποδίδεται στα ελληνικά ως «οικονομική μεγέθυνση», εκφράζει απλά τη διαχρονική διεύρυνση της παραγωγής ή τη διαχρονική αύξηση του πραγματικού προϊόντος της οικονομίας και του εισοδήματος που δημιουργεί. Δεδομένου μάλιστα ότι το πραγματικό ακαθάριστο εγχώριο προϊόν (ΑΕΠ) αποτελεί το μέτρο της συνολικής παραγωγής, ο όρος «οικονομική μεγέθυνση» μπορεί να οριστεί ως ο ρυθμός 1

αύξησης του συνολικού ή του κατά κεφαλή πραγματικού ΑΕΠ. Σημειώνεται ότι το ΑΕΠ είναι η προστιθέμενη αξία που παράγεται μέσα στην επικράτεια της χώρας κατά τη διάρκεια μιας δεδομένης χρονικής περιόδου (συνήθως ενός έτους) από όλους τους συντελεστές παραγωγής. Ο ρυθμός αύξησης του συνολικού πραγματικού ΑΕΠ εκφράζει την έκταση της αύξησης του συνολικού προϊόντος της οικονομίας, ενώ ο ρυθμός αύξησης του κατά κεφαλή πραγματικού ΑΕΠ εκφράζει πολύ γενικά την έκταση της βελτίωσης της οικονομικής ευημερίας του μέσου από πλευράς εισοδήματος ατόμου. Ο όρος «economic development», ο οποίος αποδίδεται στα ελληνικά ως «οικονομική ανάπτυξη», έχει ευρύτερο περιεχόμενο και εκφράζει την αύξηση της κοινωνικής ευημερίας. Δεν προϋποθέτει μόνο αύξηση του πραγματικού προϊόντος. Η αύξηση αυτή πρέπει να συνδυάζεται με σημαντικές μεταβολές όσον αφορά τη δομή της οικονομίας και την κατανομή του πραγματικού προϊόντος, δηλαδή με σημαντικές μεταβολές του θεσμικού και τεχνολογικού πλαισίου μέσα στο οποίο παράγεται και διανέμεται το πραγματικό προϊόν. Η οικονομική μεγέθυνση είναι λοιπόν αναγκαία αλλά όχι και ικανή συνθήκη της οικονομικής ανάπτυξης, η οποία αντανακλά τους αγώνες της ανθρωπότητας διαχρονικά να βελτιώσει τις συνθήκες διαβίωσής της. Οι σημαντικότερες από τις δομικές μεταβολές με τις οποίες συνδέεται η οικονομική ανάπτυξη είναι η σχετική μείωση της συμμετοχής του αγροτικού τομέα και η σχετική αύξηση της συμμετοχής των τομέων της βιομηχανίας (ιδιαίτερα της μεταποίησης) και των υπηρεσιών, η εισαγωγή αποτελεσματικότερων τεχνικών παραγωγής, η βελτίωση των ικανοτήτων, η βελτίωση της ποιότητας ζωής, η βελτίωση της διανομής του εισοδήματος και η συμμετοχή του πληθυσμού στη διαδικασία της οικονομικής ανάπτυξης. Έτσι, ενώ η οικονομική μεγέθυνση σημαίνει αναπαραγωγή ή διεύρυνση της συνολικής παραγωγής (reproduction), η οικονομική ανάπτυξη σημαίνει οικονομικό και κοινωνικό μετασχηματισμό (transformation). Ενώ λοιπόν η οικονομική μεγέθυνση περιορίζεται σε μια ποσοτική διάσταση, η οικονομική ανάπτυξη, πέρα από την ποσοτική, έχει και ποιοτική διάσταση. Σε αντίθεση λοιπόν με την οικονομική μεγέθυνση που είναι μια μονοδιάστατη διαδικασία, με την έννοια ότι διερευνάται μόνο με βάση ένα κριτήριο, την αύξηση του πραγματικού ΑΕΠ, η οικονομική ανάπτυξη είναι μια πολυδιάστατη διαδικασία, η οποία συνδέεται με σημαντικές μεταβολές στη δομή της οικονομίας, στην κοινωνική δομή, στην ποιότητα των συντελεστών παραγωγής, στις συνήθειες των ατόμων και στους θεσμούς, καθώς και με περιορισμό της ανισοδιανομής του εισοδήματος. 2

Σε επίπεδο διεθνών οργανισμών, ο όρος «βιώσιμη 1 ανάπτυξη» εξειδικεύτηκε κατά πρώτο το 1980 από τη Διεθνή Ένωση Προστασίας της Φύσης (International Union for the Conservation of Nature) ως μια προσπάθεια συνδυασμού της οικονομικής ανάπτυξης και της διατήρησης του περιβάλλοντος 2, έννοιες που μέχρι τότε θεωρούνταν ασυμβίβαστες μεταξύ τους. Έλαβε όμως ευρύτερο περιεχόμενο και αναγνωρίστηκε ως παγκόσμιο ζήτημα το 1987 από την Επιτροπή των Ηνωμένων Εθνών για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη (World Commission on Environment and Development) στην έκθεσή της με τίτλο «Το Κοινό μας Μέλλον» (Our Common Future), την αποκαλούμενη συνήθως «Έκθεση Brundtland» (Brundtland Report). Η Διάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη (United Nations Conference on Environment and Development), που πραγματοποιήθηκε στο Ρίο το 1992, υιοθέτησε τη «Διακήρυξη του Ρίο για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη» (Rio Declaration on Environment and Development), όρισε τη βιώσιμη ανάπτυξη ως εκείνη την ανάπτυξη «που ικανοποιεί τις ανάγκες της παρούσας γενεάς χωρίς να κάνει συμβιβασμούς ως προς την ικανότητα των μελλοντικών γενεών να ικανοποιούν τις δικές τους 3» και πρόβαλε τη βιώσιμη ανάπτυξη ως παγκόσμιο ιδεώδες και ως βασική έννοια που ενσωμάτωνε τρεις συνιστώσες: την κοινωνική, την οικονομική και την περιβαλλοντική, αφού αναγνωριζόταν ότι η άγνοια των αλληλεπιδράσεων μεταξύ φύσης, οικονομίας και κοινωνίας αποτελούσε τη βασική αιτία των παρατεταμένων αποτυχιών της πολιτικής και όσον αφορά το περιβάλλον και όσον αφορά την ανάπτυξη. Ταυτόχρονα καθορίστηκαν και οι δράσεις που θα έπρεπε να αναληφθούν, ώστε να επιτευχθούν οι στόχοι της βιώσιμης ανάπτυξης. Το Πρόγραμμα Δράσης της (Action Plan) «Ατζέντα 21» (Agenda 21) περιείχε οδηγίες για τη διαμόρφωση διαδικασιών λήψης αποφάσεων με στόχο τη βιωσιμότητα, δεδομένου ότι θεωρούσε πως ένα ολοκληρωμένο σύστημα περιβαλλοντικών και οικονομικών λογαριασμών θα αποτελούσε ένα πρώτο βήμα προς την κατεύθυνση της ενσωμάτωσης της βιωσιμότητας στη διαχείριση 1 Στη συνέχεια της εργασίας θα χρησιμοποιούμε τον όρο αυτό. 2 Βλ. σχετικά σε International Union for the Conservation of Nature (World Conservation Union), World Conservation Strategy, 1980, Gland, Switzerland, όπου σημειώνεται ότι για να είναι η ανάπτυξη βιώσιμη θα πρέπει να λαμβάνει υπόψη κοινωνικούς και οικολογικούς παράγοντες, καθώς και οικονομικούς. 3 World Commission on Environment and Development, Our Common Future, Oxford University Press, Oxford, 1987, σ. 43. 3

της οικονομίας. Παράλληλα συστήθηκε η Επιτροπή για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη (Commission on Sustainable Development) 4. Σημαντικός σταθμός σε παγκόσμιο επίπεδο όσον αφορά τη βιώσιμη ανάπτυξη υπήρξε η Διάσκεψη του Γιοχάνεσμπουργκ (Johannesburg Summit) του 2002 ή Παγκόσμια Διάσκεψη Κορυφής για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη (World Summit on Sustainable Development), όπου μια δεκαετία μετά το Ρίο επαναβεβαιώθηκαν οι τρεις θεμελιώδεις συνιστώσες της βιώσιμης ανάπτυξης: η οικονομική, η περιβαλλοντική και η κοινωνική 5. Η οικονομική συνιστώσα αναφέρεται κυρίως στη διασφάλιση της διαρκούς οικονομικής μεγέθυνσης η οποία θεωρείται αναγκαία για τη συνεχή βελτίωση της κοινωνικής ευημερίας, στην αποφυγή των ακραίων ανισορροπιών μεταξύ των οικονομικών τομέων, στην προώθηση οικολογικά αποτελεσματικών προτύπων παραγωγής και κατανάλωσης και στην ικανοποίηση των βασικών αναγκών των ατόμων. Η περιβαλλοντική αναφέρεται κυρίως στο σεβασμό των ορίων του οικοσυστήματος (του φυσικού και οργανικού περιβάλλοντος) με σκοπό τη διατήρηση της σταθερής παραγωγικής του βάσης, στη διασφάλιση της προστασίας και της ποιότητας των φυσικών πόρων (ατμόσφαιρας, γης, ωκεανών, θαλασσών, ακτών, υδατικών πόρων) ώστε να μην υφίστανται υπερεκμετάλλευση και χειροτέρευση της ποιότητάς τους και στην προστασία της βιοποικιλότητας. Η κοινωνική αναφέρεται κυρίως στη διασφάλιση της ισότητας εντός και μεταξύ των γενεών (καταπολέμηση κάθε μορφής διακρίσεων), στην κοινωνική ένταξη και συνοχή (αντιμετώπιση κάθε μορφής αποκλεισμών), στην πολιτική συμμετοχή, στην κοινωνική κινητικότητα και στο σεβασμό της πολιτισμικής ποικιλομορφίας. Ο ορισμός της βιώσιμης ανάπτυξης που υιοθετήθηκε από το 1992 είναι προφανές ότι είναι πολύ γενικός και μάλλον ανθρωποκεντρικός, αφού γίνεται μεν αναφορά στις ανθρώπινες ανάγκες, που όμως δεν προσδιορίζονται, και δεν καθορίζονται κάποιες συγκεκριμένες περιβαλλοντικές και κοινωνικές διαστάσεις της βιωσιμότητας και ειδικότερα οι περιορισμοί που θέτουν η τεχνολογία και η κοινωνική οργάνωση στην ικανότητα του περιβάλλοντος να 4 Βλ. UN Department of Economic and Social Affairs, Division for Sustainable Development, Earth Summit, Agenda 21, The United Nations Programme of Action from Rio, 1993. 5 Βλ. παρ. 8 της Πολιτικής Διακήρυξης για την Αειφόρο Ανάπτυξη, Γιοχάνεσμπουργκ 2002, σε Γρ. Τσάλτας (επιμ.), Γιοχάνεσμπουργκ: Το Περιβάλλον μετά τη Συνδιάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών για την Αειφόρο Ανάπτυξη, Εκδόσεις Ι. Σιδέρης, Αθήνα, 2003, καθώς επίσης και σε United Nations, Department of Economic and Social Affairs, Global Challenge, Global Opportunity: Trends in Sustainable Development, The World Summit on Sustainable Development, Johannesburg, 2002. 4

καλύπτει τις παρούσες και μελλοντικές ανάγκες. Ευθύς εξ αρχής όμως αναγνωρίστηκε ο πολυδιάστατος χαρακτήρας της βιωσιμότητας και πως αυτή δεν μπορεί να μετρηθεί με τη χρησιμοποίηση ενός απλού δείκτη. Η Επιτροπή για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη των Ηνωμένων Εθνών διατύπωσε ένα μεγάλο αριθμό δεικτών βιώσιμης ανάπτυξης τους οποίους διέκρινε σε τέσσερις ομάδες: οικονομικούς, κοινωνικούς, περιβαλλοντικούς και θεσμικούς 6. Παράλληλα αναγνώριζε ότι η οικονομική διάσταση της ανάπτυξης είναι το «μέσο» στην εξυπηρέτηση της κοινωνικής της διάστασης που είναι ο «σκοπός» της βιώσιμης ανάπτυξης, ενώ η περιβαλλοντική διάσταση της ανάπτυξης είναι η «βάση» της βιώσιμης ανάπτυξης. Οι δείκτες βιώσιμης ανάπτυξης, όπως διατυπώθηκαν από την Επιτροπή για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη των Ηνωμένων Εθνών, παρέχουν ορισμένα αριθμητικά εκφρασμένα μεγέθη αναφορικά με τις διάφορες όψεις της βιώσιμης ανάπτυξης. Ακόμη και αν γίνει αποδεκτό ότι οι δείκτες αυτοί είναι σημαντικοί, με την έννοια ότι αποτελούν ικανοποιητικές προσεγγίσεις των διαφόρων πλευρών του φαινομένου της βιωσιμότητας, η μέτρηση της βιώσιμης ανάπτυξης εξακολουθεί να συνιστά πολύ δύσκολο εγχείρημα, αφού δεν μπορούν να ενοποιηθούν οι επιμέρους δείκτες, ώστε να οδηγηθούμε σε ένα μονοκριτηριακό ή έστω ολιγοκριτηριακό δείκτη βιωσιμότητας. Το πρόβλημα περιπλέκεται από το γεγονός ότι οι διάφοροι επιμέρους δείκτες δεν έχουν της ίδια κοινωνικοοικονομική σημασία για όλες τις χώρες (η οποία ενδεχομένως να μεταβάλλεται και διαχρονικά), οπότε προκύπτουν και ζητήματα στάθμισής τους, ενώ συχνά η βελτίωση της τιμής κάποιου δείκτη συνδέεται με τη χειροτέρευση της τιμής κάποιου άλλου. Ακόμη και η «Ατζέντα 21» θεωρήθηκε ότι αποτελεί ένα πολιτικό κείμενο και όχι ένα τεχνικό οδηγό 7. Εξαιτίας όλων αυτών των δυσχερειών, αλλά και της έλλειψης ευρύτερης συμφωνίας ως προς το ακριβές περιεχόμενο της βιώσιμης ανάπτυξης, η εκτίμηση της βιωσιμότητας της ανάπτυξης παρουσιάζει ακόμη και σήμερα πολλά προβλήματα και αδυναμίες και στηρίζεται κατ ανάγκη σε αξιολογικές κρίσεις, ενώ έχουν διατυπωθεί και κάποιοι σύνθετοι δείκτες οι οποίοι προσπαθούν να ενσωματώσουν κάποιες πλευρές της βιωσιμότητας, όπως ο Δείκτης Βιώσιμης Ανάπτυξης (Human Development Index), ο Δείκτης Περιβαλλοντικής Βιωσιμότητας (Environmental Sustainability Index), ο Δείκτης Βιώσιμης Οικονομικής 6 United Nations, UN Department of Economic and Social Affairs, Division of Sustainable Development, Indicators of Sustainable Development: Guidelines and Methodologies, New York, 2001. 7 Purvis M. and A. Grainger (eds.), Exploring Sustainable Development: Geographical Perspectives, Earthcan, London, 2004, σ. 7. 5

Ευημερίας (Index of Sustainable Economic Welfare), το Οικολογικό Αποτύπωμα (Ecological Footprint) και ο Δείκτης Γνήσιας Προόδου (Genuine Progress Indicator). Τα βασικά σημεία κριτικής όσον αφορά τους σύνθετους αυτούς δείκτες είναι οι αυθαίρετη επιλογή και στάθμιση των επιμέρους δεικτών τους και η αυθαίρετη αποτίμηση των μεγεθών τους. Παρά τις όποιες ατέλειές της όμως η βιώσιμη ανάπτυξη έθεσε ζητήματα περιορισμών ή «ηθικής» της ανάπτυξης που η παραδοσιακή θεωρία της οικονομικής μεγέθυνσης, αλλά και η ακολουθούμενη από τις κυβερνήσεις οικονομική πολιτική κατά κανόνα αγνοούσαν μέχρι τότε. Οι κυβερνήσεις των διαφόρων χωρών, αναπτυσσόμενων αλλά και αναπτυγμένων, επεδίωκαν τη χωρίς περιορισμούς οικονομική μεγέθυνση. Βαθμιαία άρχισε να αναγνωρίζεται ότι η χωρίς περιορισμούς αύξηση του ΑΕΠ μπορεί να διαταράξει την ισορροπία των σχέσεων ανθρώπου και περιβάλλοντος και κατά συνέπεια θα έπρεπε να μεταβληθούν τα ακολουθούμενα πρότυπα της οικονομικής πολιτικής, κυρίως με την ενσωμάτωση της περιβαλλοντικής διάστασης σε όλες τις πλευρές της πολιτικής αυτής, αλλά ιδιαίτερα στους τομείς της γεωργίας, της ενέργειας και των μεταφορών, οι οποίοι συνδέονται με πολύ σημαντικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις. Η προσέγγιση της πράσινης μεγέθυνσης υιοθετήθηκε κατά πρώτο σε επίπεδο διεθνών οργανισμών από την 5 η Διυπουργική Διάσκεψη για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη στην Ασία και τον Ειρηνικό (Ministerial Conference on Environment and Development in Asia and the Pacific) 8 της Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής για την Ασία και τον Ειρηνικό (Economic and Social Commission for Asia and the Pacific) του Οικονομικού και Κοινωνικού Συμβουλίου των Ηνωμένων Εθνών (United Nations Economic and Social Council) που πραγματοποιήθηκε στη Σεούλ το Μάρτιο του 2005. Η Διάσκεψη αναγνώριζε ότι η Ασία και ο Ειρηνικός αποτελούν την περιοχή του κόσμου που τις τελευταίες δεκαετίες γνώρισε τους υψηλότερους ρυθμούς οικονομικής μεγέθυνσης και ότι οι ρυθμοί αυτοί ασκούν αυξανόμενες πιέσεις στη φέρουσα περιβαλλοντική ικανότητα των χωρών μελών της περιοχής, οι οποίες αποτελούν σοβαρότατη πρόκληση όσον αφορά την περιβαλλοντική βιωσιμότητά της. Παράλληλα θεωρούσε ότι μόνο διαμέσου της οικονομικής μεγέθυνσης θα μπορούσε να εξαλειφθεί η φτώχεια στη συγκεκριμένη περιοχή. Έτσι, το σημαντικότερο ζητούμενο για την περιοχή κατά τη Διάσκεψη ήταν η επιδίωξη της οικονομικής μεγέθυνσης να γίνεται με ένα περιβαλλοντικά βιώσιμο τρόπο, χωρίς να ασκούνται υπερβολικές πιέσεις 8 United Nations Economic and Social Council, Economic and Social Commission for Asia and the Pacific, Annotated Provisional Agenda, E/ESCAP/SO/MCED(05)/L.2, 2005. 6

στην περιβαλλοντική ικανότητα των χωρών, ώστε να διακινδυνεύεται η περιβαλλοντική τους βιωσιμότητα 9. Με σκοπό την αποφυγή των σφαλμάτων του παραδοσιακού προτύπου της μη βιώσιμης οικονομικής μεγέθυνσης που οι χώρες μέλη της περιοχής ακολουθούσαν στο παρελθόν, η οποία περιγράφεται συνοπτικά με τη ρήση «πρώτα διεύρυνση, αργότερα καθαρισμός» («grow first, clean up later»), διακηρυσσόταν από τη Διάσκεψη ότι ένα από τα πλέον επιτακτικά ζητούμενα της περιοχής ήταν η διερεύνηση ενός προτύπου περιβαλλοντικά βιώσιμης οικονομικής μεγέθυνσης (environmentally sustainable economic growth), την οποία η σχετική Διυπουργική Διακήρυξη αποκαλούσε «πράσινη μεγέθυνση» («green growth») 10. Η πράσινη μεγέθυνση διακηρυσσόταν ότι θα παρείχε μια αμοιβαία επωφελή λύση (win-win solution) για το περιβάλλον και την οικονομία, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στη βελτίωση της περιβαλλοντικής βιωσιμότητας, στόχος που θα επιτυγχανόταν 11 : Περιορίζοντας τις περιβαλλοντικές πιέσεις που προκαλεί η οικονομική μεγέθυνση, κυρίως με τη βελτίωση της οικολογικής αποτελεσματικότητας, την εσωτερίκευση του περιβαλλοντικού κόστους στις τιμές αγοράς και τη βελτίωση της περιβαλλοντικής βιωσιμότητας στην παραγωγή και την κατανάλωση. Βελτιώνοντας τις περιβαλλοντικές επιδόσεις των κρατών μελών και των άλλων ενδιαφερομένων μερών, κυρίως με την εισαγωγή ενός συστήματος «πράσινων» λογαριασμών, την εισαγωγή οικολογικών φόρων (με τους οποίους το φορολογικό βάρος θα μεταφέρεται από τις οικονομικά επωφελείς δραστηριότητες στις ρυπογόνους και εκείνες που κάνουν αναποτελεσματική χρήση των πόρων), αλλά και την κατάλληλη διαχείριση των φυσικών πόρων καθώς και των αποβλήτων. Προάγοντας τη συνέργεια και τις αμοιβαία ενισχυόμενες σχέσεις μεταξύ περιβάλλοντος και οικονομίας, κυρίως με την εκμετάλλευση των δυνατοτήτων που παρέχει η αγορά στις περιβαλλοντικές επενδύσεις υποδομών, στην περιβαλλοντική βιομηχανία, στις περιβαλλοντικά αποδεκτές τεχνολογίες και στα περιβαλλοντικά αγαθά και υπηρεσίες. 9 Στο ίδιο, σ. 1. 10 Στο ίδιο, σ. 4. 11 Στο ίδιο, σσ. 4-5. 7

Η στρατηγική της πράσινης μεγέθυνσης των χωρών της Ασίας και του Ειρηνικού διατυπώθηκε σε τρία έγγραφα που υιοθετήθηκαν από τη Διυπουργική Διάσκεψη: τη Διυπουργική Διακήρυξη για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη στην Ασία και τον Ειρηνικό (Ministerial Declaration on Environment and Development in Asia and the Pacific) του 2005, το Περιφερειακό Πρόγραμμα Εφαρμογής για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη στην Ασία και τον Ειρηνικό (Regional Implementation Plan for Sustainable Development in Asia and the Pacific) 2006-2010 και την «Πρωτοβουλία της Σεούλ για την Περιβαλλοντικά Βιώσιμη Οικονομική Μεγέθυνση (Seoul Initiative on Environmentally Sustainable Economic Growth). Τον Ιούνιο του 2009 το Συμβούλιο των Υπουργών των 30 χωρών μελών του ΟΟΣΑ (OECD Ministerial Council Meeting), στο οποίο μετείχαν και εκπρόσωποι της Χιλής, της Εσθονίας, του Ισραήλ, της Σλοβενίας και της Ευρωπαϊκής Ένωσης, υπέγραψε τη «Διακήρυξη της Πράσινης Μεγέθυνσης» (Declaration on Green Growth) 12. Θεωρώντας ότι η ανάκαμψη από την παγκόσμια χρηματοοικονομική κρίση της περιόδου 2007-2008 απαιτούσε μια διαφορετική στρατηγική οικονομικής μεγέθυνσης από εκείνη που οι χώρες ακολουθούσαν στο παρελθόν, οι παραπάνω χώρες διακήρυτταν ότι θα ενίσχυαν τις προσπάθειές τους να εφαρμόσουν στρατηγικές πράσινης μεγέθυνσης, αναγνωρίζοντας ότι η οι έννοιες «πράσινη» («green») και «μεγέθυνση» («growth») μπορούν να μη συγκρούονται αλλά αντίθετα να συμβαδίζουν. Διακήρυτταν επιπλέον ότι θα ενθάρρυναν τις «πράσινες» επενδύσεις και τη βιώσιμη διαχείριση των φυσικών πόρων 13. Οι «πράσινες» επενδύσεις θα συνέβαλλαν στην ανάκαμψη της οικονομίας βραχυχρόνια και θα βοηθούσαν στην κατασκευή περιβαλλοντικά φιλικών υποδομών, οι οποίες είναι αναγκαίες για την επίτευξη της «πράσινης» οικονομίας μακροχρόνια, θεωρώντας ότι οι δημόσιες επενδύσεις θα πρέπει να είναι συνεπείς προς τη στρατηγική της βιώσιμης μεγέθυνσης. Τόσο μεγάλη έμφαση έχει δοθεί από τον ΟΟΣΑ στις 12 Βλ. Σχετικά σε OECD, Declaration on Green Growth, Adopted at the Meeting of the Council at Ministerial Level on 25 June 2009 [C/MIN(2009)5/ADD1/FINAL]. Τη Διακήρυξη της Πράσινης Μεγέθυνσης υπέγραψαν: η Αυστραλία, η Αυστρία, το Βέλγιο, ο Καναδάς, η Χιλή, η Δημοκρατία της Τσεχίας, η Δανία, η Εσθονία, η Φινλανδία, η Γαλλία, η Γερμανία, η Ελλάδα, η Ουγγαρία, η Ισλανδία, η Ιρλανδία, το Ισραήλ, η Ιταλία, η Ιαπωνία, η Κορέα, το Λουξεμβούργο, το Μεξικό, η Ολλανδία, η Νέα Ζηλανδία, η Νορβηγία, η Πολωνία, η Πορτογαλία, η Δημοκρατία της Σλοβακίας, η Σλοβενία, η Ισπανία, η Σουηδία, η Ελβετία, η Τουρκία, το Ηνωμένο Βασίλειο, οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Ευρωπαϊκή Κοινότητα. 13 Στο ίδιο, σ. 1. 8

«πράσινες» επενδύσεις, που αναγνωρίζει ότι ο όρος «πράσινη μεγέθυνση» σημαίνει πως οι επενδύσεις στο περιβάλλον καθίστανται μια νέα πηγή οικονομικής μεγέθυνσης 14. Επιπλέον, οι χώρες που υπέγραψαν τη Διακήρυξη καλούσαν τις χώρες μη μέλη του ΟΟΣΑ, τον ιδιωτικό τομέα, την Κοινωνία των Πολιτών και άλλους διεθνείς οργανισμούς να συνεργαστούν στενά με τον ΟΟΣΑ, σε σύμπλευση με τη Διακήρυξη και ταυτόχρονα ζητούσαν από τον ΟΟΣΑ να αναπτύξει μια «Στρατηγική Πράσινης Μεγέθυνσης» (Green Growth Strategy) 15. Η στρατηγική αυτή θα ποσοτικοποιούσε τις δυνητικές επιπτώσεις της πράσινης μεγέθυνσης και θα εκτιμούσε το κόστος προσαρμογής της μετάβασης προς μια βιώσιμη οικονομία, τόσο σε εθνικό όσο και σε υπερεθνικό επίπεδο. Βασική επιδίωξη της στρατηγικής ήταν η προώθηση ενός νέου ολιστικού (ολοκληρωμένου) μοντέλου πράσινης μεγέθυνσης 16. Γενικά, η «Στρατηγική της Πράσινης Μεγέθυνσης» του ΟΟΣΑ 17 : Θα ανέπτυσσε ένα νέο πλαίσιο λογαριασμών μεγέθυνσης, το οποίο θα λάμβανε ρητά υπόψη τις επιπτώσεις της οικονομικής μεγέθυνσης στο περιβάλλον και την ευημερία. Θα παρείχε συγκεκριμένα μέσα και προτάσεις πολιτικής που θα βοηθούσαν τις κυβερνήσεις να εξειδικεύσουν πολιτικές που θα συνέβαλλαν στην αποτελεσματικότερη μετάβαση προς μια βιώσιμη οικονομία. Θα εξέταζε τους τρόπους με τους οποίους οι χώρες μέλη του ΟΟΣΑ θα υποστήριζαν την «πράσινη μεγέθυνση» στις αναδυόμενες οικονομίες και τις αναπτυσσόμενες χώρες. Θα διερευνούσε τις ευκαιρίες δημιουργίας θέσεων εργασίας, δίνοντας έμφαση στην απασχόληση που θα προκαλούσε η πράσινη μεγέθυνση. Από τη συνοπτική ιστορική επισκόπηση που προηγήθηκε, διαπιστώνεται ότι η έννοια της πράσινης μεγέθυνσης αναπτύχθηκε αρχικά σε μια περιοχή του κόσμου μεγάλο μέρος της οποίας κατά τη μετά το 1965 περίοδο γνώρισε τόσο υψηλούς ρυθμούς οικονομικής 14 Βλ. σχετικά σε ΟECD and Green Growth, OECD, 2009, σ. 1. 15 Βλ. OECD, Declaration on Green Growth, σ. 2. 16 Βλ. σχετικά σε ΟECD and Green Growth, OECD, 2009, σ. 2. 17 Στο ίδιο, σ. 2. 9

μεγέθυνσης που δεν έχει γνωρίσει μέχρι σήμερα καμιά άλλη περιοχή της γης. Οι ερευνητές αλλά και οι διεθνείς οργανισμοί βιάστηκαν να χαρακτηρίσουν τις χώρες αυτές, των οποίων στρατηγικός σκοπός της οικονομικής τους πολιτικής ήταν η χωρίς περιορισμούς οικονομική μεγέθυνση προσανατολισμένη στις εξαγωγές κυρίως βιομηχανικών προϊόντων (αρχικά μάλιστα έντασης εργασίας), ως χώρες του «θαύματος» της Ανατολικής Ασίας 18. Στην οικονομία όμως φαίνεται πως θαύματα δεν συμβαίνουν. Αναγνωρίζεται σήμερα από τις ίδιες τις συγκεκριμένες χώρες ότι οι διαρκώς υψηλοί ρυθμοί οικονομικής μεγέθυνσης, που αποτελούσαν το βασικό σκοπό της οικονομικής πολιτικής των χωρών του «θαύματος», ασκούν πλέον συνεχώς αυξανόμενες πιέσεις στις περιβαλλοντικές δυνατότητες των χωρών, οι οποίες συνιστούν σοβαρότατη πρόκληση όσον αφορά την περιβαλλοντική βιωσιμότητά τους, αναγκάζοντάς τις έτσι να εγκαταλείψουν το παραδοσιακά πρότυπα οικονομικής μεγέθυνσης στρεφόμενες σε πρότυπα περιβαλλοντικά βιώσιμης οικονομικής μεγέθυνσης. Στη συνέχεια και ως προσπάθεια εξόδου από την χρηματοοικονομική κρίση της περιόδου 2007-2008 η «πράσινη μεγέθυνση» υιοθετήθηκε από τις χώρες μέλη του ΟΟΣΑ (στον οποίο σημειώνεται ότι συμμετέχουν και οι περισσότερο οικονομικά αναπτυγμένες χώρες, όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες, η Ιαπωνία, η Γερμανία, η Γαλλία και ο Καναδάς) θεωρώντας ότι η προσπάθεια ανάκαμψης από την κρίση απαιτούσε μια στρατηγική οικονομικής μεγέθυνσης διαφορετική από εκείνην που οι χώρες αυτές ακολουθούσαν στο παρελθόν. Είναι πρόδηλο ότι η πράσινη μεγέθυνση στηρίζεται στη στρατηγική επιλογή της οικονομικής μεγέθυνσης, με συνεκτίμηση κάποιων περιβαλλοντικών της επιπτώσεων. Θα μπορούσε λοιπόν να υποστηριχτεί ότι η πράσινη μεγέθυνση έχει απομακρυνθεί από τη μονοδιάστατη έννοια της οικονομικής μεγέθυνσης, αφού πέρα από την οικονομική ενσωματώνει και την περιβαλλοντική διάσταση. Αγνοεί όμως ταυτόχρονα την κοινωνική διάσταση που αποτελεί την τρίτη συνιστώσα της βιώσιμης ανάπτυξης. Αν μάλιστα υπενθυμίσουμε ότι η Επιτροπή για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη των Ηνωμένων Εθνών αναγνώριζε ότι η οικονομική διάσταση της ανάπτυξης είναι το «μέσο» στην εξυπηρέτηση της κοινωνικής της διάστασης, την οποία θεωρούσε το «σκοπό» της βιώσιμης ανάπτυξης, ενώ την περιβαλλοντική ως τη «βάση» της βιώσιμης ανάπτυξης, διαπιστώνεται πως στην προσπάθεια συμβιβασμού του «μέσου» με τη «βάση» αγνοείται ο «σκοπός» της βιωσιμότητας. 18 Βλ. για παράδειγμα, World Bank, The East Asian Miracle: Growth and Public Policy, Oxford University Press, Washington D.C., 1993. 10

Θα πρέπει να σημειωθεί ότι κάποιες φορές και στο πλαίσιο της πράσινης μεγέθυνσης έχει διατυπωθεί η άποψη ότι έμμεσα εξυπηρετούνται κάποιοι κοινωνικοί στόχοι και ειδικότερα η καταπολέμηση της φτώχειας, αφού είναι αποδεκτό ότι η αύξηση του πραγματικού κατά κεφαλή εισοδήματος, με το οποίο συνδέεται η οικονομική μεγέθυνση, συμβάλλει στον περιορισμό της απόλυτης φτώχειας. Και αυτό όμως δεν είναι αυτονόητο. Οι υψηλοί ρυθμοί οικονομικής μεγέθυνσης που παρουσιάστηκαν σε διάφορες αναπτυσσόμενες χώρες δεν οδήγησαν στην εξάλειψη του φαινομένου. Υποστηρίζεται λοιπόν από διεθνείς οργανισμούς και κυρίως από το Πρόγραμμα Ανάπτυξης των Ηνωμένων Εθνών (United Nations Development Programme) και την Παγκόσμια Τράπεζα (World Bank), η θέση ότι για να αντιμετωπιστεί αποτελεσματικά το πρόβλημα της φτώχειας οφείλει η οικονομική μεγέθυνση να στραφεί υπέρ των φτωχών (pro-poor growth) 19. Εμφανίζεται λοιπόν το ζήτημα ποιο είναι το περιεχόμενο της έννοιας της υπέρ των φτωχών μεγέθυνσης. Κατά τον επικρατέστερο ορισμό της, η οικονομική μεγέθυνση είναι υπέρ των φτωχών εάν ωφελεί τους φτωχούς αναλογικά περισσότερο από τους μη-φτωχούς. Η σχετική εμπειρική έρευνα φαίνεται να αποκαλύπτει ότι στις περισσότερες περιπτώσεις η οικονομική μεγέθυνση είναι μάλλον κατά παρά υπέρ των φτωχών. Οι παραδοσιακές πολιτικές οικονομικής μεγέθυνσης με έμφαση στις τεχνικές παραγωγής έντασης κεφαλαίου, στην υποκατάσταση των εισαγωγών και στη μη ισόρροπη (αλλά στην υπέρ του αστικού τομέα) μεγέθυνση, κατά γενικό κανόνα δεν έχουν συμβάλει μέχρι σήμερα σημαντικά στην εξάλειψη της φτώχειας στις διάφορες χώρες. Εξάλλου, μεγάλες κάμψεις της οικονομικής δραστηριότητας, ως αποτελέσματα έντονων οικονομικών διαταραχών, είναι δυνατό να οδηγήσουν σε διόγκωση τόσο των ανισοτήτων όσον αφορά τη διανομή του εισοδήματος όσο και της απόλυτης φτώχειας, οι οποίες ενδεχομένως να μη μπορούν να περιοριστούν αποτελεσματικά στη συνέχεια, τουλάχιστον για μακρά χρονική περίοδο, όταν η οικονομία απομακρυνθεί από την ύφεση και εισέλθει στη φάση της ανάκαμψης. Το βασικότερο επιχείρημα που έχει χρησιμοποιηθεί για την εγκατάλειψη της βιώσιμης ανάπτυξης υπέρ της πράσινης μεγέθυνσης είναι ότι μέχρι σήμερα η βιώσιμη ανάπτυξη παραμένει μια γενική έννοια χωρίς συγκεκριμένο περιεχόμενο. Σε κείμενο της Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής για την Ασία και τον Ειρηνικό του 2006 διατυπωνόταν η θέση ότι, αν και είχαν παρέλθει πάνω από δέκα χρόνια αφότου η διεθνής κοινότητα είχε 19 Βλ. για παράδειγμα, United Nations Development Programme, International Poverty Centre, Analyzing and achieving pro-poor growth, Poverty in Focus, March 2007. 11

ενστερνιστεί τη βιώσιμη ανάπτυξη και αφού πραγματοποιήθηκαν πολλές διεθνείς διασκέψεις, θα έπρεπε να εξεταστεί κατά πόσο αυτός ο όρος είχε παίξει κάποιο ρόλο στην προστασία του πλανήτη και υποστηριζόταν ότι ο όρος βιώσιμη ανάπτυξη αποτέλεσε ένα ρητορικό αριστούργημα το οποίο χρησιμοποιήθηκε προκειμένου να συμβιβαστούν πρόδηλα ανταγωνιζόμενα συμφέροντα 20. Επίσης, σε πρόλογό του σε φυλλάδιο της Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής για την Ασία και τον Ειρηνικό το 2008 με τον τίτλο «Πρασινίζοντας τη Μεγέθυνση στην Ασία και τον Ειρηνικό», ο Noeleen Heyzer, Εκτελεστικός Γραμματέας της αναφέρει ότι οι συμμετέχοντες στην 5 η Διυπουργική Διάσκεψη για το περιβάλλον και την Ανάπτυξη του Μαρτίου του 2005 στη Σεούλ συμφώνησαν να κινηθούν πέρα από τη ρητορική της βιώσιμης ανάπτυξης και να ακολουθήσουν την πορεία της πράσινης μεγέθυνσης 21. Το να εστιάζεται όμως η διερεύνησή μας στις άμεσες διασυνδέσεις μεταξύ οικονομικής δράσης και περιβάλλοντος, μπορεί ως ένα βαθμό να διευκολύνει τις μετρήσεις και να βελτιώνει τις συγκρίσεις, αφού επικεντρώνεται στην περιβαλλοντική βιωσιμότητα της οικονομικής μεγέθυνσης, εγκαταλείπει όμως σημαντικές κοινωνικές διαστάσεις της βιώσιμης ανάπτυξης, όπως είναι η υγεία και η διανομή του εισοδήματος 22. Αλλά και η ενσωμάτωση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων στο κόστος και όφελος των οικονομικών δραστηριοτήτων δεν είναι εύκολο έργο. Οι εκτιμήσεις δεν μπορούν να μη στηριχτούν ως ένα μεγάλο βαθμό σε αξιολογικές κρίσεις, αφού οι αναλύσεις του κοινωνικού κόστους και οφέλους των οικονομικών δραστηριοτήτων είναι από τα πιο αμφιλεγόμενα αντικείμενα της οικονομικής επιστήμης και ο πυρήνας της μεθοδολογίας της γνωστής ως «κοινωνική ανάλυση κόστους-οφέλους». Δεν φαίνεται μάλιστα να υπάρχει κάποια συμφωνία μεταξύ οικονομολόγων και περιβαλλοντολόγων ούτε καν όσον αφορά την έννοια της βιωσιμότητας, αφού οι πρώτοι επικεντρώνονται στην «οικονομική βιωσιμότητα» που στηρίζεται στη διατήρηση του συνολικού κεφαλαίου, διευρύνοντας την έννοιά του ώστε εκτός από το παραγόμενο κεφάλαιο να περιλαμβάνει το μη παραγόμενο φυσικό κεφάλαιο, ενώ οι δεύτεροι επικεντρώνονται στην «οικολογική βιωσιμότητα» που διερευνά τις υλικές ροές από και προς το περιβάλλον διαμέσου της οικονομίας ως πιέσεις προς τη φέρουσα 20 UN, United Nations Economic and Social Council, Economic and Social Commission for Asia and the Pacific (ESCAP), Green growth at a glance: The way forward for Asia and the Pacific, 2006, σ. 7. 21 UN, United Nations Economic and Social Council, Economic and Social Commission for Asia and the Pacific (ESCAP), Greening Growth in Asia and the Pacific, 2008. 22 Βλ. σχετικά σε Encyclopedia of Earth, Measuring sustainable economic growth and development, http://www.eoearth.org. 12

ικανότητα του φυσικού συστήματος 23, ένα κρίσιμο σημείο πέρα από το οποίο απειλείται η βιωσιμότητα της βιόσφαιρας. Βέβαια, γίνονται από πλευράς διεθνών οργανισμών κάποιες προσπάθειες ενσωμάτωσης της οικονομικής και οικολογικής βιωσιμότητας στα συστήματα εθνικών λογαριασμών, προκειμένου να μετρηθεί η φυσική ή η νομισματική πλευρά της βιωσιμότητας 24, με περιορισμένη όμως επιτυχία. 25. Μπορεί λοιπόν συμπερασματικά να υποστηριχτεί ότι και η πράσινη μεγέθυνση παραμένει σε μεγάλο βαθμό ένα πολιτικό ιδεολόγημα, χωρίς να έχει εξελιχθεί σε μια αυστηρά προσδιορισμένη έννοια, κατάλληλη για διαμόρφωση και αξιολόγηση πολιτικών, οι οποίες πάντως δεν μπορούν να είναι ολοκληρωμένες και για τον πρόσθετο λόγο ότι συνειδητά αγνοείται η κοινωνική διάσταση της ανάπτυξης. 23 Βλ. επίσης σε Encyclopedia of Earth, Measuring sustainable economic growth and development, http://www.eoearth.org. 24 Βλ. ιδιαίτερα σε United Nations System of Environmental and Economic Accounting. 25 Βλ. ειδική έκδοση, Ecological Economics, Special Issue on Environmental Accounting, τόμος 61, τεύχος 4, 2007, σσ. 589-724. 13