Ο ΘΗΣΑΥΡΟΣ ΤΩΝ ΠΑΙΧΝΙ ΙΩΝ 479 5.2 Ο θησαυρός των παιχνιδιών Μαρία Βαρυπάτη, Στέλλα Τσέλιου, Μαρία Βαδέκα, Κατερίνα Κετεντζόγλου, Πένυ Κουτσάκη Νηπιαγωγοί, Πρότυπα Εκπαιδευτήρια Θεσσαλονίκης Στέλλα Λύκου-Κολτσάκη ιευθύντρια Νηπιαγωγείου-Παιδικού Σταθµού Πρότυπα Εκπαιδευτήρια Θεσσαλονίκης Το παιχνίδι στα πλαίσια της προσχολικής αγωγής αποτελεί αυτονόητη πια, συνηθισµένη δραστηριότητα και µεγάλο µέρος της ζωής του παιδιού. Συχνά, αρκετοί γονείς και εκπαιδευτικοί θεωρούν το ελεύθερο παιχνίδι χαµένο χρόνο, δε συνειδητοποιούν όµως, ότι περιορίζοντας τις δραστηριότητες παιχνιδιού, στερούν από το παιδί µοναδικές και ανεπανάληπτες ευκαιρίες να µάθει πράγµατα που ποτέ δε θα κατακτήσει µέσω της διδακτικής πράξης (Αυγητίδου, 2001). Άλλοι, πάλι, ενήλικες προσπαθούν να καθορίσουν µε τι παιχνίδια πρέπει να παίζει ένα παιδί, ευελπιστώντας ότι α- κόµη και από αυτά θα κερδίσει κάτι και δε θα χάσει άσκοπα το χρόνο του. Κατά τη διάρκεια του παιχνιδιού, τα παιδιά έχουν την ευκαιρία να ανταλλάξουν πληροφορίες, να εµπλακούν σε καταστάσεις που αφορούν την επίλυση προβληµάτων να ανακαλύψουν νέες ιδέες και γνώσεις µέσα από τη διευθέτηση των συγκρούσεων, να αναπτύξουν τις κοινωνικές τους δεξιότητες, να µάθουν να ελέγχουν τα συναισθήµατά τους, να εξασκηθούν σε κοινωνικούς ρόλους και να αποτελέσουν µέρος του πολιτισµικού πλαισίου στο οποίο ζουν (Αυγητίδου, 2001). Μεγάλοι παιδαγωγοί και ψυχολόγοι, όπως ο Piaget και ο Vygotsky, έδωσαν έµφαση στη σηµασία του παιχνιδιού κατά την παιδική ηλικία. Ο Piaget (όπως αναφέρεται στην Αυγητίδου, 2001) υποστηρίζει ότι το παιχνίδι δεν είναι όµοιο µε τη µάθηση, αλλά µπορεί να τη διευκολύνει. Σύµφωνα µε τον Hughes (1991), αυτό συµβαίνει όταν το παιχνίδι εκθέτει το παιδί σε νέες εµπειρίες και δυνατότητες αντιµετώπισης του κόσµου. Ο Vygotsky υποστηρίζει ότι τα παιδιά αποκτούν ισχυρό κίνητρο για µάθηση µέσα από το παιχνίδι τους. Η µάθηση κατευθύνει την ανάπτυξη και είναι πάνω απ όλα µια διαδικασία δοσοληψίας, που εµπεριέχει διαφορετικές µεθόδους αλληλεπίδρασης και τρόπους διδασκαλίας, συµπεριλαµβανοµένου και του παιχνιδιού. Με τους όρους του Vygotsky, το παιχνίδι δηµιουργεί ζώνες εγγύτερης ανάπτυξης, στις οποίες τα παιδιά µπορούν να ανέλθουν, µεταβαίνοντας έτσι από το πραγµατικό αναπτυξιακό τους επίπεδο σε ένα ανώτερο δυνητικό επίπεδο (Newman & Holzman, 1993). Έτσι, λοιπόν, λαµβάνοντας όλα αυτά υπόψη και θεωρώντας το παιχνίδι µια διαπροσωπική, συνεργατικά δοµηµένη δραστηριότητα στις αίθουσες του νηπιαγωγείου, υλοποιήσαµε µια διαθεµατική προσέγγιση, ώστε να αναδείξουµε τη σηµασία που έχει για τα παιδιά αυτής της ηλικίας η εργασία γύρω από θέµατα που τα ενδιαφέρουν. Η σηµερινή κοινωνική και οικονοµική πραγµατικότητα έχει διαµορφώσει ένα νέο πλαίσιο λειτουργίας του νηπιαγωγείου, προβάλλοντας έντονα την ανάγκη για ποιοτική εκπαίδευση, καθώς και για ανάπτυξη συµµετοχικών µεθόδων διδασκαλίας. Η προσέγγισή µας κινείται στην κατεύθυνση αυτή της ποιοτικής αναβάθµιση, σκιαγραφεί το τι θα πρέπει να µάθουν τα παιδιά, τις διαδικασίες που συντελούνται, τις γενικές επιδιώξεις που καθορίζονται, το τι πρέπει να κάνει ο εκπαιδευτικός και το πλαίσιο µέσα στο οποίο πραγµατοποιείται η µάθηση και η διδασκαλία (ΥΠΕΠΘ/ΠΙ, 2002).
480 Ο ΘΗΣΑΥΡΟΣ ΤΩΝ ΠΑΙΧΝΙ ΙΩΝ Γενικό µεθοδολογικό πλαίσιο Για το σκοπό αυτό, δηµιουργήσαµε ένα αναπτυξιακά κατάλληλο µαθησιακό περιβάλλον, προβαίνοντας σε ορισµένες ενέργειες από την αρχή της σχολικής χρονιάς και µε έµφαση στην παιδοκεντρική διδασκαλία, στην ολόπλευρη ανάπτυξη του παιδιού, στη διαδικασία παρά στο αποτέλεσµα, στο µαθησιακό περιβάλλον και ιδιαίτερα στις ατοµικές διαφορές και στις αναπτυξιακές διαδικασίες που αυτές αντικατοπτρίζουν (Ντολιοπούλου, 2002). Επιδιώξεις µας από την αρχή της χρονιάς ήταν: (α) η ικανοποίηση της ανάγκης του παιδιού να αναπτύξει τη δηµιουργικότητα του και να γνωρίσει το περιβάλλον του µέσα από την επαφή του µε αυτό, και (β) η ανάπτυξη θετικής αυτοεικόνας και η ενίσχυση της αίσθησης ικανότητας που αποτελούν βασικές προϋποθέσεις για τη συναισθηµατική σταθερότητα και την κοινωνικοσυναισθηµατική α- νάπτυξη του παιδιού. Στην εργασία αυτή, παρουσιάζουµε το Θησαυρό των παιχνιδιών, µια διαθεµατική προσέγγιση δηµιουργικής σύνθεσης και κατασκευών. Το συµµετοχικό αυτό πρόγραµµα υλοποιήθηκε στα Πρότυπα Εκπαιδευτήρια Θεσσαλονίκης σε µια τάξη παιδιών προνηπιακής ηλικίας. Από τα παιδιά που συµµετείχαν στο πρόγραµµα, τα 12 ήταν κορίτσια και τα 10 αγόρια, ενώ πέντε από αυτά ήταν µικρά προνήπια. Α' φάση: Επιλογή του θέµατος Η επιλογή του θέµατος έγινε µε κριτήριο το έντονο ενδιαφέρον που έδειχναν τα παιδιά για το συγκεκριµένο θέµα από την αρχή της σχολικής χρονιάς. Ο ενθουσιασµός και το ενδιαφέρον τους ήταν ιδιαίτερα έντονος και εκδηλώθηκε µε µια πληθώρα ερωτηµάτων και πληροφοριών µετά τις διακοπές των Χριστουγέννων, τότε που όλες τους οι συζητήσεις περιστρέφονταν γύρω από τα δώρα που είχαν λάβει. Έτσι, το έκδηλο ενδιαφέρον των παιδιών µάς οδήγησε στην ανάπτυξη µιας διαθεµατικής ενότητας για τα παιχνίδια, σύµφωνα µε τους στόχους του ιαθεµατικού Ενιαίου Πλαισίου Προγραµµάτων Σπουδών ( ΕΠΠΣ ΥΠΕΠΘ/ΠΙ, 2002). Β' φάση: Προγραµµατισµός δραστηριοτήτων Αρχικά, πραγµατοποιήθηκε η ανίχνευση της προϋπάρχουσας εµπειρίας των παιδιών γύρω από το θέµα. Καταγράφηκαν οι απόψεις τους για αυτά που γνώριζαν για τα παιχνίδια και έτσι προέκυψε το ιστόγραµµα του Σχήµατος 1. Σχήµα 1. Οι απόψεις των παιδιών για τα παιχνίδια Προσέχουµε τα παιχνίδια Τα πουλάνε στο Jumbo, στο Κούκου, στη Χιονάτη και στα άλλα µαγαζιά Αγοράζουµε τα παιχνίδια µε τα λεφτά Τι ξέρουµε για τα παιχνίδια; Τα µοιράζουµε και στους άλλους Με τα παιχνίδια παίζουµε Στη συνέχεια, οργανώσαµε ένα φάκελο µε υλικό αναφοράς, για να τον συµβουλευό- µαστε, που περιείχε υλικό από το ιαδίκτυο, διάφορα βιβλία και σχετικά επιστηµονικά περιοδικά, διαφηµιστικά έντυπα παιχνιδιών και ποικίλο φωτογραφικό υλικό. Επί-
Ο ΘΗΣΑΥΡΟΣ ΤΩΝ ΠΑΙΧΝΙ ΙΩΝ 481 σης, ζητήσαµε από τα παιδιά να µας πουν τι θα ήθελαν να µάθουν για τα παιχνίδια. Οι επιθυµίες τους εντάχθηκαν στο τελικό ιστόγραµµα για την επεξεργασία του θέµατος, που αναρτήθηκε στη τάξη και στο οποίο επανερχόµασταν σε τακτά χρονικά διαστήµατα. Σχήµα 2. Οι επιθυµίες των παιδιών Ποια είναι τα αγαπη- µένα σας παιχνίδια; Όλα αυτά τα παιχνίδια στα περιοδικά, τα πουλάνε στα µαγαζιά; Πώς ήταν φτιαγµένα τα παιχνίδια τα παλιά τα χρόνια; Τι θέλουµε να µάθουµε για τα παιχνίδια; Τι παιχνίδια έπαιζαν τα παλιά τα χρόνια Είναι ακριβά αυτά τα παιχνίδια; Τελικά, προέκυψαν οι ακόλουθες δυο υποενότητες: (α) τα αγαπηµένα παιχνίδια των παιδιών και (β) τα παιχνίδια του παππού και της γιαγιάς. Αξίζει να αναφερθεί ότι -κατόπιν απόφασης των εκπαιδευτικών της τάξης να υλοποιηθεί µία διαθεµατική προσέγγιση µε θέµα τα παιδιά του κόσµου- προέκυψε και µία τρίτη υποενότητα. Το ενδιαφέρον, όµως, των νηπίων εστιάστηκε στα παιχνίδια που παίζουν τα παιδιά από άλλες χώρες και έτσι επαναφέραµε το ιστόγραµµά µας, το εµπλουτίσαµε µε τη νέα υποενότητα και αρχίσαµε την επεξεργασία της. Για την υλοποίηση της διαθεµατικής προσέγγισης, επιλέξαµε στόχους από τα γνωστικά εκείνα αντικείµενα του ΑΠ που προσφέρονταν για τη διερεύνηση του συγκεκριµένου θέµατος. Έπειτα συγκροτήθηκαν οι οµάδες εργασίας, που προέκυψαν µε βάση τις προτιµήσεις, τα ενδιαφέροντα και τις κλίσεις των παιδιών στα θέµατα µε τα οποία αποφάσισαν ότι ήθελαν να ασχοληθούν. Ωστόσο, σε κάποιες οµάδες υπήρξε παρέµβαση των νηπιαγωγών, ώστε µέσα από την ανοµοιογένειά τους να διασφαλιστούν υψηλότερα κοινωνικο-συναισθηµατικά οφέλη. Στόχος ήταν να υπάρξει σε κάθε οµάδα ένα µικρό προνήπιο, ώστε να ωφελείται από την αλληλεπίδρασή του µε τα άλλα µέλη (Κακανά, Καζέλα, & Ανδριοπούλου, 2005). Κατά την αρχική προσέγγιση του θέµατος, οι οµάδες δεν ήταν σταθερές, αλλά εναλλάσσονταν, ανάλογα µε τις α- νάγκες. Όταν µια οµάδα ασχολούνταν, παρουσία της νηπιαγωγού, µε τη συγκεκριµένη θεµατική ενότητα, οι υπόλοιπες επιδίδονταν είτε σε ελεύθερες δραστηριότητες που δεν απαιτούσαν την άµεση παρέµβαση της εκπαιδευτικού (π.χ., παιχνίδι µε οικοδοµικό υλικό, ζωγραφική), ή δραστηριότητες σχετικές µε άλλα αντικείµενα του ΕΠΠΣ (µαθηµατικά, κ.ά.). Οι οµάδες ήταν πενταµελείς και καθεµιά αποφάσιζε από κοινού για τον τρόπο που θα πραγµατεύονταν το θέµα µε τα παιχνίδια. Μόλις τελείωνε, τη θέση της καταλάµβανε η επόµενη. Τα παιδιά είχαν συνηθίσει να εργάζονται σε οµάδες από την αρχή της σχολικής χρονιάς: είχαµε ξεκινήσει µε οµάδες δύο ατόµων, αυξάνοντας σταδιακά τον αριθµό των παιδιών σε κάθε οµάδα. Επιπλέον, ένα ακόµη στοιχείο, στο οποίο δώσαµε εξαρχής ιδιαίτερη έµφαση, ήταν ο χώρος, που πιστεύουµε ότι -µετά τις δύο εκπαιδευτικούς της τάξης- αποτελεί τον τρίτο παιδαγωγό. Οργανώσαµε το περιβάλλον, έτσι ώστε να προωθεί την ανάληψη πρωτοβουλιών, την ενεργητική εξερεύνηση και διαρκή αλληλεπίδραση µε τα υλικά,
482 Ο ΘΗΣΑΥΡΟΣ ΤΩΝ ΠΑΙΧΝΙ ΙΩΝ τα παιδιά και την παιδαγωγό. Τοποθετήσαµε τις γωνιές της τάξης σε θέσεις που να εγγυώνται την ασφάλεια των παιδιών και καθηµερινά πραγµατοποιούσαµε αναπτυξιακά κατάλληλα προγράµµατα, έτσι ώστε να εναλλάσσονται οι ήσυχες και πιο έντονες δραστηριότητες, να υπάρχει αρκετός χρόνος για παιχνίδι στις γωνιές, καθώς και για σχέδια εκπαιδευτικής δράσης. Η οργάνωση του νηπιαγωγείου σε γωνιές στοχεύει στην εξυπηρέτηση των αναγκών των νηπίων για παιχνίδι και µάθηση µέσω του παιχνιδιού. Ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια, η έµφαση στην αυθόρµητη µάθηση µέσω του παιχνιδιού είναι εµφανής τόσο στο ΑΠ, όσο και στην οργάνωση του χώρου του νηπιαγωγείου, αλλά και του χρόνου του ηµερησίου προγράµµατος. Το παιχνίδι στις γωνιές αποτελεί βασικό συστατικό αυτής της παιδαγωγικής αντίληψης (Αυγητίδου, 2001 Κακανά, 1993). Με βάση όλα αυτά, οι γωνιές της τάξης µας άλλαζαν κατά διαστήµατα, ανάλογα και µε τις ανάγκες των παιδιών γύρω από το εκάστοτε πρόγραµµα. Έτσι, στο διάστηµα που διαπραγµατευόµασταν την ενότητα Ο θησαυρός των παιχνιδιών δηµιουργήσαµε τη βιτρίνα των παιχνιδιών, όπου τοποθετήθηκαν τα αγαπηµένα τους παιχνίδια, που έφεραν από το σπίτι. Μετά το διαχωρισµό των παιδιών σε οµάδες, ανάλογα µε τα επιµέρους θέµατα, άρχισε η σταδιακή υλοποίηση του προγράµµατος. Αρχικά οι οµάδες συγκέντρωσαν υλικό για τα θέµατα που προέκυψαν, το οποίο περιελάµβανε έντυπες πηγές (διαφηµιστικά έντυπα παιχνιδιών, περιοδικά), λογοτεχνικά βιβλία, αγαπηµένα τους παιχνίδια, παιχνίδια παλαιότερων εποχών (του παππού ή της γιαγιάς ή των γονέων) και παιχνίδια από άλλες χώρες. Γ' φάση: Υλοποίηση διαθεµατικών δραστηριοτήτων Στη συνέχεια, παρουσιάζουµε τους επιµέρους στόχους όλων των υποενοτήτων που επεξεργαστήκαµε στο πλαίσιο της διαθεµατικής µας προσέγγισης, καθώς και ενδεικτικές δραστηριότητες. 1η υποενότητα: Τα αγαπηµένα παιχνίδια των παιδιών Γλώσσα Να περιγράφουν το αγαπηµένο τους παιχνίδι, επιχειρηµατολογώντας για την προτίµηση τους/ Να διατυπώνουν ερωτήσεις και να εκφράζουν τα συναισθήµατά τους γύρω από το παιχνίδι (Προφορική επικοινωνία). Να απολαύσουν ιστορίες για τα παιχνίδια/ Να αναγνωρίζουν οικείες λέξεις στο περιβάλλον (Ανάγνωση). Να γράφουν το όνοµά τους όπως µπορούν (Γραφή). Αρχικά τα παιδιά προσπάθησαν να περιγράψουν τα παιχνίδια που τους δώρισαν κατά τις γιορτές των Χριστουγέννων. Επειδή όµως η χαρά και η επιθυµία τους για συµµετοχή ήταν έντονες, δεν αρκέστηκαν µόνο στο να µιλήσουν γι αυτά, αλλά θέλησαν να αναφερθούν σε όλα τα αγαπηµένα τους παιχνίδια. Έτσι, ζήτησαν να τα φέρουν στην τάξη, για να τα δείξουν στους φίλους τους. Κάποιο παιδί, µάλιστα, πρότεινε κάθε µέρα να φέρνει τα παιχνίδια του στο σχολείο και ένα διαφορετικό παιδί. η- µιουργήσαµε, λοιπόν, το κουτί των παιχνιδιών και κάθε µέρα, µετά από κλήρωση, το έπαιρνε διαφορετικό παιδί, για να µεταφέρει στο σχολείο τα αγαπηµένα του παιχνίδια, Στη συνέχεια, τα παρουσίαζε στο σύνολο της τάξης και έπειτα, χωρισµένα σε οµάδες, τα παιδιά έπαιζαν µε τα καινούρια κάθε φορά παιχνίδια. Η ιδέα αυτή ενθουσίασε τα παιδιά και µας οδήγησε στο να την επεκτείνουµε, δηµιουργώντας και το κουτί µε τα παραµύθια. Για το σκοπό αυτό, επιλέχθηκαν τα κατάλληλα ως προς το µέγεθος και την αντοχή κουτιά, που διακοσµήθηκαν από τα παιδιά, έτσι ώστε να προβάλλεται το περιεχόµενό τους. Επίσης, δηµιούργησαν ζωγραφιές µε θέµα τα αγαπηµένα τους παιχνίδια και έγραψαν το όνοµά τους σε αυτές. Πραγµατοποιήθηκε ακό- µη η ανάγνωση των ιστοριών "Το απίθανο τσίρκο του Μανόλη" (Τριβιζάς, 1999) και "Το παράπονο των παλιών παιχνιδιών" (Χρηστίδη, 2000), που έχουν θέµα τα παιχνί-
Ο ΘΗΣΑΥΡΟΣ ΤΩΝ ΠΑΙΧΝΙ ΙΩΝ 483 δια. Στη συνέχεια, ακολούθησε συζήτηση σχετικά µε τα όσα άκουσαν και, τέλος, τα παιδιά προσπάθησαν να διαβάσουν γνωστά σύµβολα παιχνιδιών από διαφηµιστικά φυλλάδια. Μαθηµατικά Να απαριθµούν σύνολα παιχνιδιών/ Να οµαδοποιούν και να ταξινοµούν τα είδη παιχνιδιών. Μετατρέψαµε τη γωνιά της κουζίνας σε βιτρίνα παιχνιδιών και τα παιδιά τοποθέτησαν εκεί τα παιχνίδια που έφερναν από το σπίτι τους. Μετά τη δηµιουργία της βιτρίνας, απαρίθµησαν τα παιχνίδια τους, τα οµαδοποίησαν και τα ταξινόµησαν σε κατηγορίες, σύµφωνα µε το είδος. Με αυτό τον τρόπο, εξοικειώθηκαν µε την µαθηµατική έννοια της ταξινόµησης µε βάση ένα κριτήριο. Έκφραση και δηµιουργία Να χρησιµοποιούν διάφορα υλικά για την κατασκευή παιχνιδιών/ Να πειραµατίζονται µε διάφορα χρώµατα και να ζωγραφίζουν τα αγαπηµένα τους παιχνίδια (Εικαστικά). Να εκφράζονται µε το ελεύθερο δηµιουργικό παιχνίδι/ Να παρακολουθούν και να χαίρονται κουκλοθεατρικές παραστάσεις ( ραµατική Τέχνη). Τα παιδιά δηµιούργησαν αυτοσχέδια παιχνίδια και κούκλες µε διάφορα υλικά που είχαν στη διάθεσή τους (ποτήρια, πηλό, καλαµάκια, πανιά, χάντρες, µαλλιά, κουµπιά κ.ά.) και τα διακόσµησαν µε εικόνες παιχνιδιών, που βρήκαν σε διαφηµιστικά φυλλάδια. Στη συνέχεια, έπαιξαν και εκφράστηκαν ελεύθερα µε τις κούκλες και τα παιχνίδια που δηµιούργησαν. Ζωγράφισαν ελεύθερα σε χαρτί του µέτρου, µε διαφορετικά υλικά (κηροµπογιές, µαρκαδόρους), το αγαπηµένο τους παιχνίδι και τοποθέτησαν στο έργο τους λεζάντες, που βρήκαν σε διαφηµιστικά φυλλάδια. Ακόµη, παρακολούθησαν την παράσταση κουκλοθέατρου "Το αρκουδάκι θέλει να παίξει" της Τασούλας Τσιλιµένη. Μελέτη Περιβάλλοντος Να ακολουθούν τη χρονική ακολουθία γεγονότων δηµιουργώντας ένα σπονδυλωτό παραµύθι/ Να αντιλαµβάνονται την κίνηση ορισµένων παιχνιδιών και να συνειδητοποιήσουν πώς παράγουν ήχο ή φως/ Να γνωρίσουν το εγγύς ανθρωπογενές περιβάλλον. Μέσα από µια σειρά δραστηριοτήτων τα παιδιά οµαδοποίησαν τα παιχνίδια τους και δηµιούργησαν ανά οµάδες από ένα δικό τους παραµύθι, επιλέγοντας ένα παιχνίδι από κάθε κατηγορία. Επιπλέον, µέσα από το παιχνίδι και την παρατήρηση ανακάλυψαν µε ποιο τρόπο τα παιχνίδια παράγουν ήχο, κίνηση και φως. Παράλληλα, στο πλαίσιο επεξεργασίας αυτής της επιµέρους ενότητας, επισκεφθήκαµε ένα πολυκατάστηµα παιχνιδιών, όπου τα παιδιά παρατήρησαν την πληθώρα των παιχνιδιών και έ- θεσαν στους υπεύθυνους τις ερωτήσεις που είχαν ετοιµάσει. 2η υποενότητα: Παιχνίδια του παππού και της γιαγιάς Γλώσσα Να συζητούν, χρησιµοποιώντας στοιχειώδη επιχειρηµατολογία (Προφορική επικοινωνία). Να κατανοούν τους κανόνες παιχνιδιού µέσα στην τάξη (Ανάγνωση). Να δηµιουργούν, µε υπαγόρευση στην εκπαιδευτικό, δικά τους κείµενα/ Να δηµιουργήσουν πίνακα µε τους κανόνες παιχνιδιού µέσα στην τάξη/ Να συµµετέχουν στη δη- µιουργία δικών τους κειµένων (Γραφή). Για να µπορέσουν να συγκεντρώσουν πληροφορίες για τα παιχνίδια των παλαιότερων εποχών, τα παιδιά σκέφτηκαν αρχικά να ρωτήσουν τους παππούδες και τις γιαγιάδες τους και παρουσίασαν τα πορίσµατα της έρευνάς τους στο σύνολο της τάξης. Προετοιµάστηκαν ακόµη για την επίσκεψή τους στο ΚΑΠΗ και ετοίµασαν τις ερωτήσεις τους προς τις ηλικιωµένες κυρίες, ώστε να µπορέσουν να λάβουν κάποιες απα-
484 Ο ΘΗΣΑΥΡΟΣ ΤΩΝ ΠΑΙΧΝΙ ΙΩΝ ντήσεις σε όσα τους προβληµάτιζαν. Επιπλέον, µε υπαγόρευση στη νηπιαγωγό, τα παιδιά δηµιούργησαν κανόνες για την καλή και σωστή χρήση των παιχνιδιών στην τάξη, οι οποίοι καταγράφηκαν σε χαρτόνι και αναρτήθηκαν στην τάξη. ίπλα από κάθε κανόνα ζωγράφισαν ένα σύµβολο, ώστε να θυµούνται καλύτερα το περιεχόµενό του. Έπειτα τα παιδιά διάβασαν, από τον πίνακα που έφτιαξαν, τους κανόνες παιχνιδιού και συµφώνησαν για την τήρησή τους. Οι οµαδικοί κανόνες είναι πανταχού παρόντες στη θεµελίωση και διεύθυνση των αλληλεπιδράσεων µεταξύ συνοµηλίκων, που ξεκινούν στην ηλικία των δύο ετών και στα επόµενα χρόνια αυξάνουν σε συχνότητα και συναισθηµατική ένταση (Αυγητίδου, 2001). Μελέτη Περιβάλλοντος Να γνωρίσουν το εγγύς ανθρωπογενές περιβάλλον/ Να γνωρίσουν το υλικό κατασκευής των παιχνιδιών κατά τα παλαιότερα χρόνια/ Να έρθουν σε επαφή µε ανθρώπους της τρίτης ηλικίας και να αντλήσουν από αυτούς πληροφορίες για τα παιδικά τους χρόνια/ Να γνωρίσουν παραδοσιακά παιχνίδια και να τα συγκρίνουν µε αυτά της εποχής µας Πραγµατοποιήσαµε επίσκεψη στο ΚΑΠΗ Πυλαίας, όπου τα παιδιά συζήτησαν µε τις ηλικιωµένες κυρίες για τα παιχνίδια της δικής τους εποχής, µαγνητοφωνώντας παράλληλα το διάλογό τους. Επειδή, όµως, τη συγκεκριµένη µέρα δεν υπήρχε απαρτία, λόγω ασθενείας, προσκαλέσαµε τις κυρίες να επισκεφτούν το νηπιαγωγείο µας, όποτε αυτό ήταν εφικτό. Πράγµατι, ανταπέδωσαν την επίσκεψη, συζήτησαν µε τα παιδιά, έπαιξαν µαζί τους και έδωσαν απαντήσεις σε πολλά ερωτήµατά τους, µεταξύ άλλων, και για τα υλικά (κουρέλια, πανιά) από τα οποία ήταν φτιαγµένα τα παιχνίδια τους εκείνη την εποχή. Επίσης, τα παιδιά συνέκριναν τα διάφορα παιχνίδια και µίλησαν για τις οµοιότητες και τις διαφορές των δικών τους, σύγχρονων παιχνιδιών, και αυτών που έπαιζαν τα παλαιότερα χρόνια οι γονείς, οι γιαγιάδες και οι παππούδες τους. Έκφραση και δηµιουργία: Να γνωρίσουν υλικά κατασκευής των παιχνιδιών των παλαιότερων ετών/ Να δη- µιουργήσουν µικροκατασκευές (Εικαστικά). Να αναπαραγάγουν µουσικά ακούσµατα (Μουσική Αγωγή). Να αναπτύξουν την κινητικότητα τους (Φυσική Αγωγή). Να αναπτύξουν την αισθητική τους αντίληψη και έκφραση ( ραµατική Τέχνη). Με πανιά και εφηµερίδες, τα παιδιά θέλησαν να δηµιουργήσουν πάνινες µπάλες και κούκλες, σύµφωνα µε τις περιγραφές των ηλικιωµένων κυριών. Στη συνέχεια, έ- µαθαν τραγούδια σχετικά µε τον παππού και τη γιαγιά και έπαιξαν το µπίµπο, ένα παιχνίδι που τους έµαθαν οι κυρίες από το ΚΑΠΗ. Στην αυλή του σχολείου έπαιξαν παραδοσιακά οµαδικά παιχνίδια, όπως: τζαµί, µήλα, περνά-περνά η µέλισσα, κλέφτες και αστυνόµοι, κουτσό κ.ά. Ένα άλλο θέµα που προξένησε το έντονο ενδιαφέρον των παιδιών -και που προέκυψε στο πλαίσιο της επίσκεψής µας στο ΚΑΠΗ, ήταν ο Καραγκιόζης. Τα παιδιά είχαν συζητήσει µε τις κυρίες για το συγκεκριµένο θέµα και το ενδιαφέρον τους να ασχοληθούν περαιτέρω µε αυτό ήταν έκδηλο. Έτσι, παρακολουθήσαµε όλοι µαζί, στη ΧΑΝΘ, την παράσταση "Ο Καραγκιόζης στη ζούγκλα" και, µετά το τέλος της παράστασης, τα παιδιά συζήτησαν µε τους συντελεστές της, ά- ντλησαν πληροφορίες για όσα τα απασχολούσαν σχετικά µε το θέµα και έπαιξαν µε τις φιγούρες. Ο Καραγκιόζης αποτελεί ισχυρό κίνητρο για την ανακάλυψη του θεάτρου σκιών από τα παιδιά. Με δραµατοποιήσεις, παιχνίδια ρόλων και τη συλλογή σχετικού υλικού, τα παιδιά διερευνούν και µπορεί να εξελιχθούν σε συγγραφείς ιστορίας µε ήρωα τον Καραγκιόζη ή να ανεβάσουν τη δική τους θεατρική παράσταση (Ζωγράφου-Τσαντάκη κ.ά., 2005). Επιστρέφοντας στην τάξη, τα παιδιά χωρίστηκαν σε οµάδες και έφτιαξαν τις δικές τους φιγούρες του Καραγκιόζη, µε υλικό που προ- µηθεύτηκαν από τη ΧΑΝΘ, και παρουσίασαν από µια µικρή παράσταση.
Ο ΘΗΣΑΥΡΟΣ ΤΩΝ ΠΑΙΧΝΙ ΙΩΝ 485 3η υποενότητα: Παιχνίδια από άλλες χώρες Γλώσσα: Να ενθαρρύνονται να περιγράφουν/ Να έρθουν σε επαφή µε βιβλία σχετικά µε το θέµα Προφορική επικοινωνία). Να δηµιουργούν δικά τους κείµενα (Γραφή) Τα παιδιά, στα πλαίσια ενός σχεδίου εκπαιδευτικής δράσης που ξεκίνησε στην τάξη µας, µε θέµα τα παιδιά που ζουν στις άλλες χώρες, και µε αφορµή το φίλο µας το Cirlandio, ένα παιδί που υιοθετήσαµε µέσω της ActionAid, έθεσαν ως προβληµατισµό τη διερεύνηση και γνωριµία µε τα παιχνίδια των παιδιών από άλλες χώρες. Έτσι, χωρίστηκαν σε οµάδες, σύµφωνα µε την περιοχή που µελετούσαν, και πραγµατοποίησαν έρευνα, χρησιµοποιώντας µια πληθώρα πηγών (βιβλία, ιαδίκτυο, πληροφορίες και υλικό από τους παρείχαν ενήλικες), ώστε να µάθουν τι παιχνίδια παίζουν στη Βραζιλία, την Κίνα και την Αφρική. Μαθηµατικά Να διαχειρίζονται, µέσα από πειραµατισµό, δοµηµένο υλικό µε διαφορετικό τρόπο. Στη συνέχεια τέθηκε ο προβληµατισµός γύρω από το ότι πολλά παιδιά ίσως να µην έχουν στη διάθεσή τους πληθώρα παιχνιδιών, καθώς και για το πώς θα µπορούσε να αντιµετωπιστεί αυτό. Ύστερα από πολλές προτάσεις, καταλήξαµε στο ότι τα παιδιά πιθανόν να παίζουν τα λιγοστά τους παιχνίδια µε πολλούς, διαφορετικούς τρόπους και πειραµατιστήκαµε να λειτουργήσουµε παροµοίως. Tα παιδιά χωρίστηκαν σε οµάδες και προσπάθησαν να παίξουν στις γωνιές της τάξης µε διαφορετικό τρόπο απ ότι συνήθως: δηµιούργησαν σύνολα και οµάδες µε τα κουζινικά, έφτιαξαν γεωµετρικά σχή- µατα µε τα κοµµάτια των παζλ, µαγείρεψαν και παρίσταναν ότι έτρωγαν τα τουβλάκια. Μελέτη Περιβάλλοντος Να αναπτύξουν το αίσθηµα της συνεργασίας/ Να αναπτύξουν σωστούς κανόνες αγωγής του πολίτη. Στο στάδιο αξιολόγησης του σχεδίου εργασίας, κάθε οµάδα παρουσίασε τις πληροφορίες που είχε συλλέξει για τα παιδιά της περιοχής που µελετούσε και αφού προηγουµένως είχε αποφασιστεί ποιες πληροφορίες θα παρουσίαζε κάθε µέλος της οµάδας. Κατά τις παρουσιάσεις αυτές, υπήρξε έντονος προβληµατισµός για τα παιχνίδια που παίζουν τα παιδιά στις άλλες χώρες. Η ενασχόληση µε ένα τέτοιο θέµα, άλλαξε σιγά-σιγά τη στάση τους απέναντι στα παιχνίδια και τα ευαισθητοποίησε ως προς τα παιδιά που δεν µπορούν να έχουν παιχνίδια. Στο τέλος του προγράµµατος, τα παιδιά αποφάσισαν να δωρίσουν στο φίλο τους το Cirlandio τα παιχνίδια που είχαν φέρει στη τάξη. Έκφραση και δηµιουργία: Να δηµιουργούν µικροκατασκευές (Εικαστικά). Να αναπτύξουν την κινητικότητά τους (Φυσική Αγωγή). Αφού κάθε οµάδα συγκέντρωσε τις πληροφορίες που χρειαζόταν, αποφάσισαν να κατασκευάσουν ένα κινέζικο παιχνίδι (δράκο), µία κινέζικη βεντάλια και ένα µουσικό όργανο από την Αφρική (τυµπανάκι), παίζοντας στη συνέχεια µε αυτά. Επίσης, έπαιξαν διάφορα οµαδικά παιχνίδια, όπως τις χώρες και το βασιλιά, ένα κινέζικο παιχνίδι που βρήκε ένα παιδί στο ιαδίκτυο. Η επεξεργασία του θέµατος είχε διάρκεια τριών εβδοµάδων, ενώ, παράλληλα µε αυτό, υλοποιούνταν και άλλα θέµατα µικρής διάρκειας καθώς και σχέδια εργασίας. Όµως, ως ιδιαίτερα προσφιλές στα παιδιά, το ίδιο θέµα επανήλθε και µέσα από άλλες θεµατικές, µετά την πάροδο τριών µηνών. Όπως προαναφέραµε, το συγκεκριµένο πρόγραµµα υλοποιήθηκε µε προνήπια. Το θέµα ήταν πάντοτε ελκυστικό γι αυτά, ε- φόσον το δικό τους ενδιαφέρον αποτελούσε κάθε φορά την αφετηρία κάθε υποενότη-
486 Ο ΘΗΣΑΥΡΟΣ ΤΩΝ ΠΑΙΧΝΙ ΙΩΝ τας. Φροντίσαµε σε κάθε οµάδα να υπάρχει ένα µικρό προνήπιο, ώστε όλες τους να είναι ισοδύναµες και να µπορέσουν να ανταποκριθούν στο πρόγραµµα. Αυτό προέκυψε µε την παρέµβαση της νηπιαγωγού, που επεδίωξε να προξενήσει το ενδιαφέρον των παιδιών για όλα τα αντικείµενα, παρεµβαίνοντας έτσι οµαλά στο διαχωρισµό των οµάδων. Εν ολίγοις, εµπόδια στην επεξεργασία του θέµατος δεν υπήρξαν, αφού το ενδιαφέρον των παιδιών διατηρούνταν αµείωτο, ωθώντας τα σε συνεχή ενασχόληση. Στο πρόγραµµα αυτό, ο ρόλος της νηπιαγωγού ήταν συνεργατικός, διαµεσολαβητικός και καθοριστικός για την οµαλή έκβαση της µαθησιακής διαδικασίας. Η εκπαιδευτικός προσπάθησε να δηµιουργήσει ένα περιβάλλον φιλικό και πλούσιο σε ερεθίσµατα, εξασφαλίζοντας προϋποθέσεις µάθησης για όλα τα παιδιά. Αξιοποίησε τις προϋπάρχουσες εµπειρίες τους και πραγµατοποίησε παρεµβάσεις για να διευκολύνει τη µαθησιακή διαδικασία. Παρατηρούσε τη συµπεριφορά των παιδιών καθ όλη τη διάρκεια του προγράµµατος, µε καταγραφές και σηµειώσεις για το κάθε παιδί ξεχωριστά. Με αυτό τον τρόπο, αξιολογούσε όχι µόνο τα παιδιά, αλλά και το δικό της έργο, που αντικατοπτρίζονταν στην καθηµερινή πρόοδο και ανάπτυξη των παιδιών. Σε όλες τις δραστηριότητες συµµετείχε και η ίδια, ως µέλος της οµάδας, και παρουσίασε τα δικά της, προσωπικά βιώµατα και τις εµπειρίες γύρω από το θέµα (αγαπηµένα παιχνίδια κ.λπ.), βοηθώντας έτσι τα παιδιά να ξεπεράσουν καταστάσεις που τους δη- µιουργούσαν άγχος και διευκολύνοντάς τα στις εξερευνήσεις τους. Σύµφωνα µε τη Ντολιοπούλου (2000), προκειµένου να επιτευχθεί η συνεργασία µεταξύ νηπιαγωγού και οικογένειας, απαιτείται πρώτα απ όλα αµοιβαίος σεβασµός. Η νηπιαγωγός από την αρχή προσπάθησε να εντάξει τους γονείς στη θεµατική ενότητα που τα παιδιά τους θα διαπραγµατεύονταν. Τα παρότρυνε να ζητήσουν πληροφορίες από τις οικογένειές τους για τα παιχνίδια που έπαιζαν οι γονείς ή οι παππούδες και οι γιαγιάδες και να µεταφέρουν τις πληροφορίες αυτές στην τάξη. Στη συνέχεια, ενθάρρυνε τους γονείς να φέρουν στη τάξη παιχνίδια δικά τους, ενώ παράλληλα τους ενηµέρωνε για την πορεία διεξαγωγής του προγράµµατος, καθώς και για όλες τις σχετικές προγραµµατισµένες επισκέψεις. Οι οικογένειες των παιδιών συµµετείχαν πρόθυµα στο πρόγραµµα και αρκετές φορές αναπόλησαν στιγµές της παιδικής τους ηλικίας. Θετικά ήταν επίσης και τα αποτελέσµατα της συνεργασίας µε τις συναδέλφους νηπιαγωγούς. Όπως κάθε προσέγγιση θέµατος, έτσι και η συγκεκριµένη, οργανώθηκε πρώτα από τη νηπιαγωγό του τµήµατος και στη συνέχεια συζητήθηκε ως προς τον προγραµµατισµό της µε τις συναδέλφους. Έτσι, το πρόγραµµα τροποποιήθηκε -όπου ήταν απαραίτητο- πριν την έναρξή του, εµπλουτίστηκε µε περισσότερες ιδέες και αντιµετωπίστηκαν οι τυχόν αδυναµίες του. Αλλά και κατά την διεξαγωγή του, πραγµατοποιούνταν συζητήσεις και γίνονταν προτάσεις, ώστε η νηπιαγωγός να προχωρήσει πιο σωστά στην κριτική ανάλυση και αξιολόγηση του θέµατος. Συνεργασία υπήρξε επίσης και µε τις καθηγήτριες ειδικών αντικειµένων (γυµναστική και µουσική), που συµµετείχαν στο πρόγραµµα και έπαιξαν µε τα παιδιά διάφορα παραδοσιακά παιχνίδια. Όλη η οµάδα των παιδαγωγών συνεργάστηκε για το καλύτερο δυνατό αποτέλεσµα. ' φάση: Αξιολόγηση Η αξιολόγηση ήταν ποιοτική και στόχο είχε να διαπιστωθεί το αρχικό επίπεδο των παιδιών (αρχική αξιολόγηση), να παρατηρηθεί η εξέλιξη της πορείας τους (διαµορφωτική αξιολόγηση) και να εκτιµηθεί η επίδραση της διαθεµατικής προσέγγισης στο σύνολο της οµάδας (τελική αξιολόγηση). Οι παρατηρήσεις, απορίες, επιθυµίες και ιδέες των παιδιών καταγράφονταν καθ όλη τη διάρκεια του προγράµµατος και αποτελούσαν πηγή ανατροφοδότησης της εκπαιδευτικής διαδικασίας. Το θέµα εµπλουτίζονταν συνεχώς µε καινούργια στοιχεία, που είχε ως αποτέλεσµα τη διεύρυνσή του προς διάφορες κατευθύνσεις και τα παιδιά συνεργάστηκαν µε αµείωτο ενδιαφέρον σε
Ο ΘΗΣΑΥΡΟΣ ΤΩΝ ΠΑΙΧΝΙ ΙΩΝ 487 όλη τη πορεία του προγράµµατος. Μέσα από τη βίωση καταστάσεων, την έρευνα, τις επισκέψεις και τις δραστηριότητες που αφορούσαν τα διάφορα επιστηµονικά πεδία, δόθηκαν απαντήσεις στα ερωτήµατα που τέθηκαν κατά τη φάση της οργάνωσης. Τα παιδιά ασκήθηκαν στο να παρατηρούν, να ερευνούν και να συλλέγουν πληροφορίες: έπαιξαν, τραγούδησαν, χόρεψαν, σύγκριναν, ταξινόµησαν, αναζήτησαν στοιχεία, συνεργάστηκαν, εµπλούτισαν το λεξιλόγιό τους και επεξεργάστηκαν διάφορους τύπους κειµένων (λίστες, παραµύθια, διαφηµιστικά φυλλάδια, εγκυκλοπαίδειες κ.λπ.). Πήραν συνεντεύξεις και απέκτησαν εµπειρίες από τον κόσµο των ενηλίκων. Προωθήθηκε η σύνδεση του προγράµµατος µε την καθηµερινή ζωή και παράλληλα, µε τις επισκέψεις µας, έγινε ένα σηµαντικό άνοιγµα του σχολείου προς την κοινωνία, διαδικασία πολύ σηµαντική για την απόκτηση κοινωνικής εµπειρίας από πλευράς των παιδιών. Χάρηκαν πραγµατικά τις εξόδους µας από το σχολείο και ήταν ενθουσιασµένα κάθε φορά που προγραµµατίζαµε µια επίσκεψη. Προβληµατίζονταν για το τι ήθελαν να µάθουν από τον εκάστοτε υπεύθυνο που θα επισκέπτονταν και αναλάµβαναν µόνα τους να διατυπώσουν τα ερωτήµατα που ήθελαν να θέσουν. Έγινε βιωµατική προσέγγιση του θέµατος, που συγκίνησε τόσο τα παιδιά, όσο και τους ενήλικες που συµµετείχαν σε αυτό. Πολύ σηµαντική υπήρξε και η εµπλοκή των γονέων στη διαδικασία έρευνας και συλλογής πληροφοριών, που συµµετείχαν ενεργά και µεθοδικά και ανταποκρίθηκαν θετικά και µε ευχαρίστηση. Τα δεδοµένα από την αξιολόγηση του προγράµµατος (µαγνητοφωνήσεις, φωτογραφήσεις, βιντεοσκοπήσεις των δραστηριοτήτων) συνέβαλλαν σηµαντικά στην ανατροφοδότησή του. Ενδεικτικές δραστηριότητες επέκτασης ήταν η δηµιουργία ενός σπονδυλωτού παραµυθιού (µετά την παρουσίαση των αγαπηµένων παιχνιδιών), και η κατασκευή φιγούρων του Καραγκιόζη και η συνακόλουθη οργάνωση παράστασης (µετά την παρακολούθηση παράστασης θεάτρου σκιών στη ΧΑΝΘ). Μέσα από τη συνεχή παρατήρηση και καταγραφή των ευρηµάτων στο προσωπικό ηµερολόγιο της νηπιαγωγού, είδαµε ότι τα παιδιά συµµετείχαν ενεργά, ανέλαβαν πρωτοβουλίες, ανέπτυξαν τις κοινωνικές τους δεξιότητες, εµπλούτισαν το λεξιλόγιο και τις γνώσεις τους, συνεργάστηκαν µε τους γύρω τους, αντάλλαξαν ιδέες, σεβάστηκαν τους άλλους, τους αποδέχτηκαν ισότιµα και υ- πήρξε σχέση αλληλεπίδρασης και αλληλοαποδοχής ανάµεσά τους, στοιχεία ιδιαίτερα σηµαντικά για αυτή τη µικρή ηλικία. Αξιοσηµείωτη όµως ήταν και η αλλαγή στάσης των παιδιών απέναντι στα παιχνίδια. Καλλιέργησαν µια συµπεριφορά σεβασµού ως προς τη χρήση τους και έδειξαν ότι έµαθαν να τα µοιράζονται µε τους γύρω τους. Κυρίως, όµως, ευαισθητοποιήθηκαν απέναντι στα παιδιά που δεν µπορούν να έχουν παιχνίδια και αποφάσισαν να δωρίσουν κάποια από τα παιχνίδια τους στο φίλο τους το Cirlandio από τη Βραζιλία. Έτσι, το πρόγραµµα ολοκληρώθηκε πολύ ευχάριστα και µε τις καλύτερες εντυπώσεις από όλους µας. Συµπεράσµατα Η εµπειρία µας από την υλοποίηση της διαθεµατικής αυτής προσέγγισης για τα παιχνίδια, η καταγραφή και µελέτη των στοιχείων από τις βιντεοσκοπήσεις, τις ηχογραφηµένες συζητήσεις και το ηµερολόγιο της νηπιαγωγού, που περιείχε καταγραφές των δραστηριότητες και παρατηρήσεις σχετικά µε το πρόγραµµα, καθώς και οι άµεσες επαφές µε τους γονείς µάς παρείχαν τη δυνατότητα να εξαγάγουµε συµπεράσµατα σχετικά µε την οργάνωση της τάξης σε οµάδες. Σε µια τάξη µε παιδιά προσχολικής ηλικίας, ο σχεδιασµός, η ανάπτυξη και η εφαρµογή διαθεµατικών προσεγγίσεων στο πλαίσιο της συνεργατικής µάθησης προϋποθέτουν εξάσκηση των παιδιών στις συνεργατικές δεξιότητες, κριτική ανάπτυξη και καλλιέργεια δεξιοτήτων διατύπωσης ερωτηµάτων. Στα συγκεκριµένα παιδιά, ωστόσο, ο οµαδοσυνεργατικός τρόπος εργασίας ήταν ήδη γνωστός. Έτσι, λαµβάνοντας υπόψη ένα τόσο σηµαντικό παράγοντα, ξεκι-
488 Ο ΘΗΣΑΥΡΟΣ ΤΩΝ ΠΑΙΧΝΙ ΙΩΝ νήσαµε την υλοποίηση του συγκεκριµένου προγράµµατος, που συνδύαζε κατάλληλη επιλογή θέµατος, αντιστοίχιση στόχων και δραστηριοτήτων, και βιωµατικό/παιγνιώδη χαρακτήρα ως προς την υλοποίηση των εργασιών, που ενίσχυσε το ενδιαφέρον των παιδιών και τα ενθάρρυνε να προχωρούν µε περισσότερο ζήλο στην πορεία ανακάλυψης της γνώσης. Ακόµη, αξίζει να σηµειώσουµε ότι τα οφέλη που παρατηρήθηκαν από τις µεικτές οµάδες ήταν σηµαντικά. Τα µεγαλύτερα παιδιά βοηθούσαν τα µικρότερα, µε αποτέλεσµα να µειώνεται η εξάρτηση των παιδιών από την παιδαγωγό. Γενικά, πάντως, τα µεγαλύτερα παιδιά τείνουν να προσφέρουν περισσότερο στα µικρότερα, παρά στα συνοµήλικα τους (Ντολιοπούλου, 2002). Και άλλωστε, το παιχνίδι γίνεται πιο σύνθετο στις οµάδες µικτής ηλικίας, κάτι που επιδιώκουµε να συµβαίνει στο πλαίσιο του νηπιαγωγείου. Βιβλιογραφία Αυγητίδου, Σ. (Επιµ.). (2001). Το παιχνίδι: Σύγχρονες ερευνητικές και διδακτικές προσεγγίσεις. Αθήνα: Τυπωθήτω. Ζωγράφου-Τσαντάκη, Μ. Κάραλη, Α., Κουπτσίδου, Ν., Μπέτου, Σ. Παναγιωτίδου, Ζ. Παπαδοπούλου, Α, κ.ά. (2005). Τα σχέδια εργασίας στο Νηπιαγωγείο: Όταν η µάθηση γίνεται διαδικασία έρευνας, δηµιουργίας και συνεργασίας των παιδιών. Στο. Γερµανός, Κ. Μπίκος, Μ. Μπιρµπίλη, Ε. Παναγιωτίδου, & Κ. Μπότσογλου (Επιµ.), Η διαθεµατική προσέγγιση της διδασκαλίας και της µάθησης στην προσχολική και την πρώτη σχολική ηλικία (σ. 90-91). Πρακτικά 4ου Πανελλήνιου Συνεδρίου της Ελληνικής Επιτροπής της ΟΜΕP, Θεσσαλονίκη, 30 Μαΐου - 1 Ιουνίου, 2003. Αθήνα: Ελληνικά Γράµµατα. Hughes, F. P. (1991). Children, play and development. Boston: Allyn & Bacon. Κακανά,. Μ. (1993). Θεωρία και µεθοδολογία δραστηριοτήτων στην Προσχολική Αγωγή. Θεσσαλονίκη: Κυριακίδης. Κακανά,. M., Καζέλα, Κ., & Ανδριοπούλου, Γ. (2005). "Οι δεινόσαυροι": ιαθεµατικό σχέδιο εργασίας (project) µέσω της οµαδοσυνεργατικής µεθόδου. Στο. Γερµανός, Κ. Μπίκος, Μ. Μπιρµπίλη, Ε. Παναγιωτίδου, & Κ. Μπότσογλου (Επιµ.), Η διαθεµατική προσέγγιση της διδασκαλίας και της µάθησης στην προσχολική και την πρώτη σχολική ηλικία (σ. 185-193). Πρακτικά 4ου Πανελλήνιου Συνεδρίου της Ελληνικής Επιτροπής της ΟΜΕP, Θεσσαλονίκη, 30 Μαΐου - 1 Ιουνίου, 2003. Αθήνα: Ελληνικά Γράµµατα. Newman, F., & Holzman, L. (1993). Lev Vygotsky: Revolutionary scientist. London: Routledge. Ντολιοπούλου, Ε. (2000), Σύγχρονα προγράµµατα για παιδιά προσχολικής ηλικίας. Αθήνα: Τυπωθήτω. Ντολιοπούλου, Ε. (2002). Σύγχρονες τάσεις της προσχολικής αγωγής. Αθήνα: Τυπωθήτω. Τριβιζας, Ε. (1999). Το απίθανο τσίρκο του Μανόλη (Β. Λιάπη, Εικ.). Αθήνα: Κέδρος. ΥΠΕΠΘ/ΠΙ. (2002). ιαθεµατικό Ενιαίο Πλαίσιο Προγραµµάτων Σπουδών για το Νηπιαγωγείο και Προγράµµατα Σχεδιασµού και Ανάπτυξης ραστηριοτήτων. Αθήνα: Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευµάτων/Παιδαγωγικό Ινστιτούτο. Χρηστίδη, Λ. (2000). Το παράπονο των παλιών παιχνιδιών (Λ. Τσουχνικά, Εικ.). Αθήνα: Κέδρος.